Ορθόδοξη Ομάδα Δογματικής Έρευνας

Κεντρική Σελίδα

Βιβλία

Η Αδελφοποίηση:

Ακολουθία του ευχολογίου ή αντικείμενο εκμεταλλεύσεως της 'Νέας Ηθικής';

Βιβλιοπαρουσίαση τού Papyrus 52

Χρήστος Πανάγου

Προλογίζει ο καθ. Δημήτριος Τζέρπος
 

Η «Αδελφοποίηση», αποτελεί μια -ξεχασμένη σήμερα- πρακτική δημιουργίας «τεχνητής συγγένειας» παρόμοιας με την υιοθεσία, η ιστορία της οποίας ξεκινά από τα ομηρικά έπη, περνά από το Βυζάντιο όπου επιβιώνει ως λαϊκό έθιμο χωρίς καμία έννομη συνέπεια, ενώ η Εκκλησία προσπάθησε να την εκχριστιανίσει με τη δημιουργία σχετικών ευχών.

Αν και παρουσιάζεται σαφής ανάπτυξη εκκλησιαστικών αντιρρήσεων προς την Αδελφοποίηση από τον 13^ο αι. και εξής, το έθιμο διατηρείται και στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, όμως, μετά την επανάσταση του 1821, η Εκκλησία προχώρησε πέρα από την απλή έκφραση αντιρρήσεων και αποφάσισε να απαγορεύσει οριστικά την πρακτική αυτή.

H τελετή αυτή της «Αδελφοποίησης» και η ιστορική και Λειτουργική της πορεία, είναι το κεντρικό θέμα του βιβλίου που επιλέξαμε να παρουσιάσουμε, το οποίο αποτελεί και την Μεταπτυχιακή διατριβή (master) του Θεολόγου και Μουσικολόγου Χρήστου Πανάγου.

Πρόκειται για ένα άρτιο έργο, 400 περίπου σελίδων, μια επιστημονική μελέτη λεπτομερώς τεκμηριωμένη, με εκατοντάδες παραπομπές και αναφορές σε σπάνιο υλικό και πλήθος χειρογράφων. Τα ιστορικά και Λειτουργικά στοιχεία που παρουσιάζονται από τον συγγραφέα είναι πολύτιμα, και η συμβολή του βιβλίου στην επιστημονική διερεύνηση του φαινομένου της «αδελφοποίησης», αδιαμφισβήτητη.

Κι όμως, υπάρχει ακόμα κάτι στο βιβλίο αυτό που παρουσιάζει ενδιαφέρον, ένα ευρύτερο ζήτημα το οποίο αντιμετωπίζεται κριτικά μέσα από την εργασία του συγγραφέα και θα το δούμε ευθύς αμέσως.

Όταν πριν από μερικούς μήνες, αποφασίσαμε να απαντήσουμε σε ένα διαδικτυακό συκοφαντικό κείμενο, το οποίο αναφερόταν σε δύο αδελφοποιίες του Βασιλείου Α΄,  κατά τον 9^ο αιώνα μ.Χ., τις οποίες ερμήνευε με απίστευτο τρόπο ως ομοφυλοφιλικούς γάμους(!) και μάλιστα, με τις ευλογίες της Εκκλησίας(!)[1],νομίσαμε ότι επρόκειτο για μια κλασική περίπτωση συκοφαντικής δυσφήμησης του Βυζαντίου, κατασκευασμένη εξολοκλήρου από το μυαλό των γνωστών αντιχριστιανικών κύκλων, και απλά οφείλαμε μια απάντηση ώστε «να εμποδίσουμε την εξάπλωση του παραλογισμού στο διαδίκτυο», όπως γράφαμε τότε.

Όπως λοιπόν ήταν φυσικό, όταν μετά τη δημοσίευση του άρθρου μας μάθαμε ότι κυκλοφόρησε το βιβλίο του Χρήστου Πανάγου (βλ. και σχετική βιβλιοπαρουσίαση στο μηνιαίο περιοδικό «Εφημέριος»[2]), θελήσαμε αμέσως να το πάρουμε στα χέρια μας και να το μελετήσουμε, αφενός για να μάθουμε περισσότερα για το ζήτημα, και αφετέρου για να το χρησιμοποιήσουμε ως μέτρο σύγκρισης για τις απαντήσεις που είχαμε δώσει[3].

Διαβάζοντας όμως τα προλεγόμενα του βιβλίου, μια μεγάλη έκπληξη μας περίμενε: Τελικά το διαδικτυακό εκείνο άρθρο δεν ήταν απλά αποκύημα της φαντασίας κάποιων φανατικών του διαδικτύου, αλλά αντλούσε επιχειρηματολογία από τον αμερικανό Τζων Μπόσγουελ, καθηγητή στην έδρα της Ιστορίας του Πανεπιστημίου Γιέηλ των Η.Π.Α.!

            Όπως λοιπόν σημειώνει ο καθ. Δημήτριος Τζέρπος, αποτελεί γεγονός η «πρόσφατα διατυπωθείσα από τον αμερικανό καθηγητή Τζ. Μπόσγουελ θέση στο βιβλίο του ‘’Γάμοι μεταξύ ανδρών’’, ότι με την ακολουθία αυτή η Εκκλησία του Βυζαντίου ευλογούσε γάμους μεταξύ ομοφυλόφιλων ανδρών. Είναι προφανές ότι η κυκλοφόρηση του βιβλίου αυτού και στη νεοελληνική και η δυσανάλογη προς την επιστημονική του αξία μεγάλη διαφήμιση που επιχειρήθηκε απέβλεπαν στην άντληση επιχειρημάτων και από τη λειτουργική παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας για τη διευκόλυνση της θεσμοθέτησης γάμου μεταξύ ομοφυλοφίλων που επιχειρείται και στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια»[4].

            Ασφαλώς, δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία περί τίνος πρόκειται:

            Η «εργασία του Μπόσγουελ, η οποία μετά την επισήμανση δυσεξαρίθμητων παρερμηνειών των πηγών, άγνοια της ακριβούς σημασίας θεολογικών όρων και έκδηλης προκατάληψης κατά των αρχών της χριστιανικής ηθικής που την χαρακτηρίζει, μόνο ως μια επιστημονικοφανής μελέτη μπορεί να θεωρηθεί, στρατευμένη στην εξυπηρέτηση άλλων στόχων και πάντως όχι στη διακρίβωση της επιστημονικής αλήθειας»[5].

Είναι όμως θλιβερό: Πώς είναι δυνατόν, καθηγητής ενός από τα κορυφαία πανεπιστημιακά ιδρύματα του πλανήτη, να οδηγείται σε φτηνές παραχαράξεις μόνο και μόνο για να δώσει κείμενα στρατευμένα; Και αν μπορεί να το κάνει αυτό ένας καθηγητής του Γιέηλ, τότε πού μπορούν να φτάσουν άραγε οι ανώνυμοι διαδικτυακοί συκοφάντες;

            Καταλαβαίνουμε λοιπόν την επιπλέον σημασία που αποκτά η επίπονη εργασία του Χρήστου Πανάγου, ο οποίος ανασκευάζει τους ακροβατισμούς του Μπόσγουελ με εξαιρετική επιτυχία, μέσα από μια σφαιρική και ολοκληρωμένη ερευνητική προσέγγιση του θέματος, με εξαντλητική μελέτη της προϋπάρχουσας βιβλιογραφίας και πρωτογενή μελέτη των πάσης φύσεως σχετικών πηγών, εργασίες που οδηγούν σε έγκυρα επιστημονικά συμπεράσματα.

            Ο ίδιος ο συγγραφέας σημειώνει:

«Παρά την αρχική μου έκπληξη, ασχολήθηκα με αυτό το θέμα, το οποίο στην συνέχεια μου κέντρισε τα ενδιαφέρον πρώτον για λόγους ‘’απολογητικούς’’, σύμφωνα με την θεολογική έννοια του όρου, και δεύτερον, διότι θα είχα την ευκαιρία (και την ευχαρίστηση) να εντρυφήσω στα αρχαιότερα Βυζαντινά ‘’Ευχολόγια’’»[6].

            Και προσθέτει, πως δεν επιθυμεί να «εκληφθεί η έκδοσή του ως έκφραση αντιπαλότητας προς το βιβλίο του Τζ. Μπόσγουελ, το οποίο έχει γραφτεί με συγκεκριμένο τρόπο και σίγουρα αποσκοπούσε στην δημιουργία ‘’θορύβου’’ και εντυπώσεων»[7].

            Βεβαίως, αυτό δεν σημαίνει ότι μένουν αναπάντητες οι θεωρίες του Μπόσγουελ, οι οποίες καταρρίπτονται όχι μόνο από την ίδια την επιστημονική έκθεση των δεδομένων, αλλά και από το Ζ΄ κεφάλαιο του βιβλίου με τίτλο «Η καταχρηστική ερμηνεία της Αδελφοποιίας» το οποίο ασχολείται συγκεκριμένα με «το βιβλίο του Τζ. Μπόσγουελ» και τις «διαστρεβλώσεις του» (βλ. παρακάτω στα περιεχόμενα του βιβλίου).

Το βιβλίο του Μπόσγουελ, με το οποίο επιχειρήθηκε να αντληθεί επιχείρημα ότι η Εκκλησία στο Βυζάντιο ευλογούσε γάμους ομοφυλοφίλων, αποδεικνύεται μέσα από την εργασία του Χρήστου Πανάγου αντιεπιστημονικό σε βαθμό απαράδεκτο για το επίπεδο που θα έπρεπε να έχει ένας καθηγητής που υπηρετεί σε ένα καταξιωμένο διεθνώς πανεπιστημιακό ίδρυμα. Είναι βέβαιο όμως, ότι η προσπάθειά του ιδίου και όσων τον έπεισαν να προβεί σε αυτό το ατόπημα, θα οδηγήσει σε αντίστροφα αποτελέσματα από εκείνα που προσδοκούσαν.

Διότι, οι αναλύσεις του κ. Πανάγου οδηγούν σε ερωτήματα που ο Τζ. Μπόσγουελ αδυνατεί να τα απαντήσει: πώς θα ήταν ποτέ δυνατό να ερμηνευτεί το γεγονός ότι οι πηγές δεν καταγράφουν πουθενά σύνδεση ομοφυλοφίλων, αλλά αναφέρονται με σαφήνεια σε τελετές δημιουργίας τεχνητής συγγένειας; Αν οι υποτιθέμενοι αυτοί γάμοι ομοφυλοφίλων ήταν τόσο αποδεκτοί ώστε να τους ευλογεί η Εκκλησία, για ποιο λόγο ο Τζ. Μπόσγουελ δεν καταφέρνει να προσκομίσει από τις πηγές ούτε μία ευθεία αναφορά σε γάμους ομοφυλοφίλων αλλά καταφεύγει διαρκώς σε ακραίες προσωπικές ερμηνείες και ανακάλυψη «υπονοούμενων» στα κείμενα; Και ασφαλώς, για ποιον λόγο τα βυζαντινά νομικά κείμενα και το Εκκλησιαστικό Δίκαιο εναντιώνονται και καταδικάζουν τις ομοφυλοφιλικές μίξεις, τις οποίες υποτίθεται αποδέχονται και ευλογούν;

Όταν λοιπόν ο Χρήστος Πανάγου αφιερώνει 400 σελίδες για να αποκρυπτογραφήσει με τρόπο μεθοδικό και επιστημονικό κάθε λεπτομέρεια της τελετής αυτής, δικαιούται σαφέστατα να αναφέρει ότι η προσπάθεια του Μπόσγουελ «μόνον ως αστεϊσμός θα μπορούσε να εκληφθεί και όχι ως επιστημονικώς τεκμηριωμένη άποψη χρήζουσα αναλόγου επιπέδου σχολιασμού»[8].

            Συμφωνούμε απόλυτα με τα όσα σημείωσε ο καθ. Δημ. Τζέρπος για το βιβλίο αυτό, ότι δηλαδή, «η σημασία της εν λόγω μελέτης δεν εξαντλείται μόνο στο ιστορικολειτουργικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει, αλλά προσλαμβάνει και μια επικαιρότητα, καθώς ποικίλα ιδεολογικά ρεύματα και νέες τάσεις περί ηθικής όχι μόνο έχουν εκκοσμικεύσει και αποϊεροποιήσει το ιερό μυστήριο του γάμου, αλλά παρεισέδυσαν και στο χώρο ορισμένων ετερόδοξων χριστιανικών ομολογιών».

Συστήνουμε λοιπόν ανεπιφύλακτα το από κάθε άποψη ενδιαφέρον και αξιόλογο βιβλίο του Χρήστου Πανάγου, το οποίο, πάντα με επίκεντρο την «Αδελφοποιία», θα ταξιδέψει τον αναγνώστη στην προχριστιανική εποχή μέσα από τα αρχαία ελληνικά και λατινικά κείμενα, κατόπιν στη Ρώμη της μετά Χριστόν εποχής, στις αρχές της βυζαντινής περιόδου και στα σχετικά νομικά και άλλα κείμενα, και από εκεί στην μεταγενέστερη εκκλησιαστική Λειτουργική παράδοση, στα έθιμα της Τουρκοκρατίας και στις Συνοδικές αποφάσεις της Εκκλησίας κατά τον 19^ο αιώνα.

Τα περιεχόμενα του βιβλίου

Κεφάλαιο Α΄: Η αδελφοποιία στον προχριστιανικό κόσμο:

1. Έννοια-ορισμός της Αδελφοποιίας.

2. Ανίχνευση μορφών Αδελφοποιίας στον προχριστιανικό κόσμο. Η αδελφοποίηση ως πρακτική στην αρχαία Ελλάδα και την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Κεφάλαιο Β΄: Η αδελφοποιία κατά την αρχαία χριστιανική περιοδο (4ος-8ος αιώνες)

1.Η χριστιανική λατρεία μετά τον 4ο αι. μ.Χ.

2. Εμπλουτισμός της χριστιανικής λατρείας και η επίδραση του εθνισμού.

3. Η Αδελφοποιία στην λατρευτική πράξη της Εκκλησίας.

4. Μαρτυρίες τελέσεως της Αδελφοποιίας από τον 4ο ως τον 8ο αι.

Κεφάλαιο Γ΄: Η αδελφοποιία κατά την περίοδο του 8ου-12ου αιώνων

1. Η Αδελφοποιία στην χειρόγραφη παράδοση, από τον 8ο ως τον 12ο αι.

2. Σχολιασμός ευχολογικών κειμένων της περιόδου 8ου-12ου αι.

3. Μαρτυρίες τελέσεως της Αδελφοποιίας από τον 9ο ως τον 12ο αι.

4. Η Αδελφοποιία στο Κανονικό Δίκαιο κατά τον 11ο αι.

5. Η Αδελφοποιία στη νομοθεσία από τον 8ο ως τον 12ο αι.

Κεφάλαιο Δ΄: Η εξέλιξη της ακολουθίας από τον 12ο ως τον 16ο αι.

1. Μαρτυρίες τελέσεως της Αδελφοποιίας από τον 12ο ως τον 16ο αι.

2. Η Αδελφοποιία στην χειρόγραφη παράδοση, των 12ου-16ου αι.

3. Σχολιασμός ευχολογικών κειμένων των 12ου-16ου αι.

4. Η Αδελφοποιία στο Κανονικό Δίκαιο από τον 12ο ως τον 16ο αι.

5. Η Αδελφοποιία στα νομοθετικά κείμενα των 12ου-16ου αι.

Κεφάλαιο Ε΄: Η αδελφοποιία κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας

1. Μαρτυρίες τελέσεως της Αδελφοποιίας στην Τουρκοκρατία.

2. Έκδοση της Ακολουθίας στα πρώτα έντυπα Ευχολόγια.

3. Η Αδελφοποιία στην κανονική συλλογή του Πηδαλίου.

Κεφάλαιο ΣΤ΄: Οι Εκκλησιαστικές Εγκύκλιοι των 18ου-20ου αι.

1. Το «Επιτίμιον» του Οικουμενικού Πατριαρχείου του 18oυ αι.

2. Εγκύκλιοι της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος (19ος αι.)

3. Πατριαρχικόν Γράμμα για την Αδελφοποιία στην Κρήτη, 19ου αι.

Κεφάλαιο Ζ΄: Η καταχρηστική ερμηνεία της Αδελφοποιίας

1. Το βιβλίο του Τζ. Μπόσγουελ και οι διαστρεβλώσεις του.

2. «Έρωτας» και «αφροδίσια» στην αρχαία ελληνική γραμματεία.

3. Ποινές για ηθικές παρεκτροπές στην Βυζαντινή αυτοκρατορία.

Το βιβλίο κλείνει με τα «Συμπεράσματα» και ακολουθεί το «Παράρτημα» όπου βρίσκουμε τα εξής:

1. Συνοπτικό πίνακα των Ευχών εκάστου Ευχολογίου.

2. Initia των ευχολογικών κειμένων.

3. Τα κείμενα των Ευχών.

4. Τα κείμενα των Εγκυκλίων.

5. Εικόνες χειρογράφων.