Ο αείμνηστος πρωτοπρεσβύτερος π. Γεώργιος Φλορόφσκυ (1893-1979)¹, ο μεγαλύτερος Ορθόδοξος Θεολόγος του 20ού αιώνα, τόλμησε να μιλήσει για την «βαβυλώνιο αιχμαλωσία» της Ρωσικής Θεολογίας² μέσα στην δίνη του σχολαστικισμού από τον 17ον αιώνα, με τις λατινίζουσες Ακαδημίες του ρωσικού χώρου. Η διερεύνηση αυτού του προβληματισμού πραγματοποιήθηκε με σημαντικές ανακοινώσεις³ Ορθοδόξων ακαδημαϊκών Θεολόγων στο Α' Συνέδριο των Ορθοδόξων Θεολογικών Σχολών στην Αθήνα το 1936⁴

Τις περιπέτειες της Ρωσικής Θεολογίας έζησε και η Ελληνική⁵, με τον εκδυτικισμό της, στον χώρο κυρίως της λογιοσύνης, κάτι που έλαβε προοδευτικά ανησυχητικές διαστάσεις από την ίδρυση των πρώτων ελληνικών Θεολογικών Σχολών, στην Ιόνιο Ακαδημία (1824)⁶ και κυρίως στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837)⁷. Ο σχολαστικός κατήφορος και η ανάπτυξη του θεολογικού ακαδημαϊσμού εντάθηκαν από τον 19ον αιώνα, διότι η ακαδημαϊκή («επιστημονική») θεολόγηση υποτάχθηκε και αυτή, μέσα στο κυρίαρχο ρεύμα του εξευρωπαϊσμού, στα δυτικά πρότυπα. Έτσι, με το πρόσχημα της προόδου, επιχειρήθηκε τυφλή μίμηση της δυτικής θεολογικής μεθόδου και παράλληλη υποτίμηση της παραδοσιακής αγιοπατερικής θεολόγησης, με όλες τις αναπόφευκτες συνέπειες⁸. Αυτό σήμαινε ότι η Θεολογία, ως δογματική, συμφύρθηκε με την φιλοσοφική θεολόγηση, την μεταφυσική, με αποτέλεσμα να καλλιεργείται έκτοτε μια Θεολογία «εκ των κάτω», ως λογική διαχείριση του γράμματος της παραδόσεως, με τα δεδομένα του ακαδημαϊσμού και, τελικά, εκφιλοσόφηση της πίστεως. Οι Σχολές μας κατάρτιζαν «ακαδημαϊκούς Θεολόγους», τέρατα ενίοτε eruditionis και επιστημονισμού, άμοιρους όμως εν πολλοίς του πατερικού πνεύματος και της ασκητικο-νηπτικής μεθόδου, που, μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της αστικής κοινωνίας, υποκαταστάθηκε από την ηθικολογία και τον κοινωνικό «καθωσπρεπισμό». Οι Θεολόγοι μας μετεβλήθησαν σε μεταφυσικούς στοχαστές και οι Πνευματικοί μας Πατέρες σε ηθικολόγους καθοδηγητές, όπως συνήθιζε να λέγει συχνά ο αείμνηστος π. Ιωάννης Ρωμανίδης.

Αυτή είναι η δική μας -η ελλαδική βαβυλώνια αιχμαλωσία της Θεολογίας μας, η οποία μπορεί να ερευνηθεί στο πλαίσιο της ιστορικής πορείας των Θεολογικών Σχολών μας, των Αθηνών κυρίως (από το 1837) και λιγότερο της Θεσσαλονίκης (από το 1942/45)⁹. Η περίοδος όμως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι πολύ δημιουργική, διότι με την «ανακάλυψη» του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά από τους Ρώσους Ορθοδόξους Θεολόγους και μάλιστα «της διασποράς»¹⁰, ένας από τους οποίους ήταν και ο π. Γεώργιος Φλορόφσκυ, άρχισε η συνειδητοποίηση της φθοράς, που έφερε στην θεολογική μας σκέψη και μέθοδο η σχολαστικοποίηση, δηλαδή η εκφιλοσόφηση και εκνομίκευση της πίστεώς μας και ο ευρύτερος εκδυτικισμός μας¹¹.

Ιδιαίτερα για την Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, από την εποχή της ενασχόλησης με τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά του καθηγητή της Γρηγορίου Παπαμιχαήλ (1874-1956)¹², αρχίζει μακρά μεταβατική περίοδος στην ανανέωση των κριτηρίων και την επανασυνάντηση με την αγιοπατερική Θεολογία, με το πνεύμα δηλαδή των Πατέρων και όχι μόνο τα χωρία τους, αποκομμένα από το αυθεντικό πλαίσιο ζωής και εμπειρίας τους.

Στην παρακολούθηση αυτής της πορείας συμβάλλει σημαντικά η θεολογική (επιστημονική, με κάθε δηλαδή αναγκαία τεκμηρίωση) «αλληλογραφία» δύο επιφανών ακαδημαϊκών Θεολόγων, μεγάλης εμβέλειας, του μακαριστού πρωτοπρεσβυτέρου π. Ιωάννου Ρωμανίδη (1927-2001)¹³ και του αειμνήστου καθηγητού Παναγιώτου Τρεμπέλα (1886-1977)¹⁴. Θέμα της «αλληλογραφίας» αυτής υπήρξε η διδακτορική διατριβή του πρώτου, η οποία έμελλε να αποτελέσει σταθμό, από πολλών απόψεων, στην ελλαδική πανεπιστημιακή θεολόγηση, και μάλιστα σε σημείο, που να μπορούμε αστασίαστα να διακρίνουμε την πορεία της πλέον σε εποχή «προ Ρωμανίδη» και εποχή «μετ' αυτόν».

 

1. Ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης σε όλη την ζωή του υπήρξε -και παραμένει ακόμη και μετά θάνατον- «σημείον αντιλεγόμενον» (Λουκάς Β΄, 34) και αυτό, διότι προκαλούσε τις εκδυτικισμένες συνειδήσεις η άκαμπτη θεολογική παραδοσιακότητά του και η βαθειά γνώση του στην πατερική παράδοση, που από την νεότητά του επαρκώς διέθετε, αλλά και η εμμονή του σ’ αυτήν. Οι φίλοι του τον θαύμαζαν γι’ αυτό, αλλ’ οι αντίπαλοί του τον φθονούσαν, πολεμώντας τον με κάθε μέσο μέχρι το τέλος της ζωής του και όχι πάντα με έντιμο τρόπο. Η αδυναμία δε εξουθενώσεώς του με όπλα επιστημονικά άνοιξε τον δρόμο σε άνανδρες συκοφαντικές επιθέσεις¹⁵, ακόμη και μετά τον θάνατο του, αφού, ως γνωστόν, «προς τον εχονθ' ο φθόνος έρπει» (Σοφ. Αίας). Εντάσεις, βέβαια, στις σχέσεις του με τους συναδέλφους του δημιουργούσαν και οι ενδοπανεπιστημιακές συγκυρίες, τις οποίες κανείς, δυστυχώς, δεν μπορεί να αποφύγει. Οι Πανεπιστημιακές Σχολές είναι ο ιδανικότερος χώρος, για να δυσαρεστείς και να δυσαρεστείσαι…

Η επιθετικότητα κατά του π. Ιωάννου, σε συνδυασμό με την απόκρουση της θεολογίας του, και κυρίως της αναγεννητικής επαναστατικότητάς της, ήταν περισσότερο αντιληπτή στους διαχριστιανικούς διαλόγους¹⁶, όταν μνημειώδη κείμενα του, που χάραζαν τα ακριβή θεολογικά και ορθοδοξοπατερικά πλαίσια, με διάφορες παρασκηνιακές επεμβάσεις, περιθωριοποιούνταν¹⁷, για να μην ακουσθεί μία καθαρά Ορθόδοξη μαρτυρία, η αυθεντική δηλαδή. Η αντίδραση όμως κατά του π. Ιωάννου, κατά την ταπεινή μου εκτίμηση, προερχόταν σχεδόν κατά κανόνα από την πλευρά της Ορθοδόξου εκπροσωπήσεως και κατ' εξοχήν της ελληνοφώνου. Ο π. Ιωάννης προκαλούσε με την θεολογία του όσους δούλευαν ακόμη στον σχολαστικισμό και την δυτικίζουσα «επιστημονική» θεολόγηση. Αλλά και κάτι σημαντικότερο. Ο π. Ιωάννης κύριο έργο και αποστολή των θεολογικών διαχριστιανικών διαλόγων θεωρούσε, όπως άλλωστε και ο π. Γ. Φλορόφσκυ, την διακρίβωση σε κάθε περίπτωση της Αλήθειας, για μία «εν αληθεία» συνάντηση με την ετεροδοξία, ξένος πάντοτε προς κάθε συμβιβαστική κίνηση.

Κάτι ανάλογο συνέβη σε ένα πρώιμο στάδιο και με την διδακτορική διατριβή του, ένα βιβλίο με τεράστια σημασία¹⁸, στο οποίο κατά βάση οφείλεται και στηρίζεται η παραπάνω διάκριση στην νεώτερη θεολογία μας σε εποχή «προ» και «μετά» Ρωμανίδη. Έτος αφετηριακό γι’ αυτό το 1956, όταν ο 29ετής Θεολόγος, προερχόμενος από τον Ελληνισμό των Η. Π. Α., π. Ιωάννης Ρωμανίδης, υπέβαλε στην Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών την «αινέσιμον επί διδακτορία» διατριβή του, με θέμα «Το προπατορικόν αμάρτημα» (1η εκδ. Αθήνα 1957 και β' εκδ. με διευρυμένο Πρόλογο, Αθήνα, Δόμος, 1989). Έγινε και αγγλική μετάφραση της μελέτης, με ειδική Εισαγωγή, από τον Δρα George Samuel Gabriel, Zephyr 2002, β' εκδ., Nidgewood N. J.

Ο π. Ιωάννης αναγκάσθηκε εκ των πραγμάτων να αποδυθεί σε έναν πείσμονα θεολογικό αγώνα, για να υπερασπίσει την διατριβή του στην Αθήνα, έναντι εκείνων, που για διαφόρους λόγους αμφισβητούσαν την ορθοδοξία της, εκλαμβάνοντας καθαρά πατερικές θέσεις του συγγραφέα ως αιρετικές, κρίνοντας όμως με καθαρά σχολαστικές-δυτικές προϋποθέσεις, λόγω της συνεχιζόμενης ακόμη σχολαστικής μας αιχμαλωσίας.

Στην υπέρβασή της ακριβώς συνέβαλε ο «αμερικανοθρεμμένος» μεν, αλλά βαθύς γνώστης της πατερικής παραδόσεως π. Ιωάννης, και όχι μόνο με την διατριβή του και τις δημοσιευμένες πριν από αυτήν μελέτες του, αλλά και με τις επιστολιμαίες απαντήσεις του στον αείμνηστο καθηγητή Παναγιώτη Τρεμπέλα¹⁹, τον κύριο επικριτή του. Ο τελευταίος, «μέγας μεγαλωστί» και στην ευφυΐα και παιδεία του, αλλά και στην τεράστια προσφορά του στην κατήχηση του Λαού και την προφύλαξη του από ανατρεπτικές της Ορθοδόξου παραδόσεως ιδεολογίες και προπαγάνδες²⁰, με την γνωστή παγκοίνως ορμητικότητα και μαχητικότητά του, αμφισβήτησε, με αγαθή μάλλον συνείδηση, την ορθοδοξία της διατριβής και την προσφορά της. Μη δεχόμενος δε «εκ του σύνεγγυς» συζήτηση των προβλημάτων με τον π. Ιωάννη, ανέπτυσσε την κριτική του σε γράμματα προς την Σχολή, των οποίων όμως ελάμβανε πλάγια γνώση ο υποψήφιος, ο οποίος και απαντούσε στις εναντίον της διατριβής του κατηγορίες του διαπρεπούς και προς το τέλος της σταδιοδρομίας του πανεπιστημιακού καθηγητού. Έτσι, προέκυψε η χαρακτηριζόμενη εδώ «αλληλογραφία» των δύο ερευνητών, την οποία περιέλαβε ο κρινόμενος π. Ιωάννης σε ένα δακτυλογραφημένο βιβλίο 110 σελίδων, με τον εύγλωττο τίτλο: Εγχειρίδιον²¹, προσθέτοντας και μία κατατοπιστική Εισαγωγή για τους αναγνώστες του. Διότι σκοπός του συντάκτη δεν ήταν απλά η διάσωση της «αλληλογραφίας» για προσωπική χρήση, αλλά και για την ενημέρωση και άλλων προσώπων, με την διακίνηση της μεταξύ μικρού αριθμού φίλων, συνεργατών και γνωστών του.

Πρέπει όμως ακριβώς στο σημείο αυτό, να λεχθεί, ότι το «Εγχειρίδιον» υπερβαίνει τον καθηγητή Π. Τρεμπέλα και την αντίθεσή του με τον π. Ιωάννη. Όπως άλλωστε, έλεγε ο Μανουήλ Γεδεών (+1943) στην εποχή του, «ουκ έπταιον οι άνθρωποι, αλλ’ οι καιροί»! Το ίδιο συνέβη και στην παρούσα περίπτωση. Δεν ήταν προσωπική αντίθεση δύο ερευνητών κατά κύριο λόγο, αλλ’ αντιπαράθεση δύο θεολογικών παραδόσεων, αχνό απείκασμα της θεολογικής έριδος του 14ου αιώνος. Σε προσωπικό επίπεδο δεν μειώθηκε ποτέ ο σεβασμός του π. Ιωάννου προς τον Π. Τρεμπέλα, όσο σκληρή και αν ήταν η γλώσσα της «αλληλογραφίας», καθοριζόμενη από εκρήξεις της στιγμής. Ο σεβασμός μεταξύ τους αυξανόταν προοδευτικά, ώστε ο μεν π. Ιωάννης στις παραδόσεις του να επαινεί τον πολιό Καθηγητή για το έργο του, ο δε Π. Τρεμπέλας, υπέργηρος πλέον, να καλέσει περί το τέλος της ζωής του και τον π. Ιωάννη στο νοσοκομείο, όπου νοσηλευόταν, για να ασπασθούν αλλήλους σε πνεύμα ειρήνης και αγάπης. Ήταν πραγματικά μια μεγάλη στιγμή για τους δύο Θεολόγους και ακαδημαϊκούς δασκάλους. Όχι μόνο σε επίπεδο διαπροσωπικό, αλλά και επιστημονικό ο π. Ιωάννης δεν έπαυσε να τιμά την προσφορά του σεβαστού επικριτού του στην Επιστήμη, όπως φαίνεται στα όσα δημοσίευσε στον Πρόλογο της Δογματικής του, που ισχύουν οπωσδήποτε από πλευράς επιστημονικής²².

Εξ άλλου συνεκίνησε τον π. Ιωάννη η στάση του Π. Τρεμπέλα απέναντί του, όταν ζητήθηκε η γνώμη του Καθηγητού για θεολογικές θέσεις του στον Διάλογο με τους Αγγλικανούς (1972). Ο π. Ι. Ρωμανίδης κατηγορήθηκε στην Ιερά Σύνοδο από Έλληνες Θεολόγους -μέλη της Διορθοδόξου Επιτροπής- για αίρεση! Η έκθεση του Καθηγητού Π. Τρεμπέλα (51 δακτυλογραφημένες σελίδες) στις 18. 1. 1973 έχει κατευναστικό και συμφιλιωτικό χαρακτήρα (ήταν, άλλωστε, ήδη 87 ετών). Ο Π. Τρεμπέλας χαρακτηρίζει τον π. Ρωμανίδη «μεταξύ των ιδιαιτέρων θαυμαστών του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά… Εντόνως δε προσελκυσθέντα από τας θαυμαστάς επιδόσεις των ησυχαστών εν τη πνευματική ζωή» (σ. 15), υποστηρίζοντας ότι «η εκδοχή του π. Ρωμανίδου δεν είναι πεπλανημένη και ασύστατος… Αλλά μόνον μονομερής και μονόπλευρος, ουχί δε ασυνάρτητος και αλλότρια της αληθείας». Ο π. Ρωμανίδης «εις ουδέν το σοβαρόν παρεξέκλινε κακόδοξον», αλλά «ενδέχεται εις τινας των συνέδρων να παρουσιάσθησαν τα εκτεθέντα (δηλαδή από τον π. Ρωμανίδη) δύσληπτα και εις τους αγεύστους της διδασκαλίας του Αγίου Παλαμά σύγχυσιν προκαλούντα… ». Ο έμπειρος Καθηγητής όμως μπόρεσε να συλλάβει τον βαθύτερο λόγον της εναντίον του π. Ιωάννου στάσεως: «Τολμώ να είπω -γράφει ο Π. Τρεμπέλας- ότι ο Σεβασμιώτατος Μιλητουπόλεως ( = κύριος κατήγορος του π. Ι. Ρωμανίδου) εξ ενός, και ο αίδεσιμολογιώτατος… π. Ρωμανίδης εξ ετέρου, μοι παρέσχον την εντύπωσιν…. , ότι χωρίζονται απ’ αλλήλων εκ προτέρου εξ αφόρμών, αίτινες προϋκάλεσαν μεταξύ αυτών ψυχρότητα τινα, ήτις και εξεδηλώθη ήδη εν Σαμπεζύ αρκετά εντόνως»! Ας θυμηθούμε όσα ελέχθησαν παραπάνω για το πανεπιστημιακό περιβάλλον! Η έκθεση του Π. Τρεμπέλα κατακλείεται με μία προτροπή προς την Ιερά Σύνοδο: «Λαμβάνουσα υπ' όψει την λειψανδρίαν, ως φιλόστοργος Μήτηρ να επισυναγάγη εις ομόνοιαν πάντα τα υπάρχοντα στοιχεία και αποκαθιστώσα την μεταξύ αυτών ειρήνην να χρησιμοποίηση ταύτα εις αρμονικήν συνεργασίαν προς δόξαν Χριστού». Αυτό που ικανοποίησε περισσότερο τον π. Ρωμανίδη, ήταν η υπέρβαση από τον Καθηγητή Π. Τρεμπέλα του τόνου και των προθέσεων της παλαιάς «αλληλογραφίας», ως και η απόρριψη της κατηγορίας περί αιρέσεως από τους τρεις εισηγητάς προς την Σύνοδο (Π. Τρεμπέλα, Ιωάννης Καρμίρη και Ιωάννης Καλογήρου).

Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι παρά το ότι ο π. Ιωάννης κατέγραψε κριτικά την αντιδικία του με τον επιφανή αντίπαλό του, δεν ετύπωσε το «Εγχειρίδιον», ούτε επεδίωξε την ευρύτερη διάδοσή του, μολονότι το θεωρούσε πάντοτε ιδιαίτερα σημαντικό για την πορεία της Θεολογίας μας, αλλά και της πανεπιστημιακής σταδιοδρομίας του. Περιορίσθηκε μόνο στο να προσφέρει το βιβλίο του, όπως ελέχθη, σε κάποια φιλικά του πρόσωπα και γνώστες της Θεολογίας, που αυτός εκπροσωπούσε, για την ενημέρωσή τους. Επέμενε, μάλιστα, η δημοσίευσή του να γίνει μετά τον θάνατο του. Αυτή την υπόσχεση του έδωσα και εγώ και με την σύμφωνη γνώμη Φίλων του και Φίλων μου, αναλαμβάνω τώρα, ως ομότιμος μάλιστα καθηγητής της Σχολής, που έκρινε και ενέκρινε την διατριβή του, την έκδοση «τύποις» του «Εγχειριδίου», μετά παρέλευση τριακονταετίας από την κοίμηση του Π. Τρεμπέλα και δεκαετίας (σχεδόν) από την κοίμηση του π. Ιωάννου. Η παρούσα έκδοση είναι, λοιπόν, εκπλήρωση Ιερού χρέους μου προς την ίδια την Σχολή μας, διότι φωτίζει μία περίοδο της ιστορίας της, αλλά και εμπίπτει στα όρια του γνωστικού αντικειμένου, που αυτή μου εμπιστεύθηκε να διακονήσω κατά την διάρκεια της υπεύθυνης διδασκαλίας μου σ’ αυτήν (1982-2007).

Η «αλληλογραφία» είναι σημαντική, διότι όχι μόνον συνιστά συμβολή στην ιστορία της Σχολής, αλλά και αποκαλύπτει το επίπεδο της Θεολογίας της στην δεκαετία του 1950. Γι’ αυτό σήμερα, παρακολουθώντας τα πράγματα με μεγαλύτερη αγάπη προς τα πρόσωπα, αλλά κυρίως με νηφαλιότητα, μόνον ευγνώμονες μπορούμε να είμεθα στους δύο μακαριστούς διδασκάλους, σχετικά με την πνευματική πορεία της Σχολής μας, αλλά και το ποιόν της Θεολογίας μας ευρύτερα. Ακόμη, μας δίδεται η ευκαιρία να διαγνώσουμε, εάν και κατά πόσον ο θεμελιώδης αυτός διάλογος συνέβαλε στην αληθινή πρόοδο, δηλαδή στην δυναμική επιστροφή στην ουσία και το πνεύμα της πατερικής μας παραδόσεως.

 

2. Ο σκοπός της καταρτίσεως του «Εγχειριδίου» από τον π. Ιωάννη προσδιορίζεται από τον ίδιο τον συντάκτη του, σύμφωνα βέβαια με τις διαθέσεις των στιγμών εκείνων, όταν «το κινδυνευόμενον και προκείμενον» ήταν η διατριβή του ή καλύτερα η έγκριση και αποδοχή της για την απόκτηση απ’ αυτόν του τίτλου του διδάκτορος, βασικού ακαδημαϊκού εφοδίου για έναν εξελισσόμενον επιστήμονα. Γράφει, λοιπόν, ο π. Ιωάννης: «Ο σκοπός του παρόντος Εγχειριδίου δεν είναι η απόδειξις της Ορθοδοξίας μου. Η δογματική ακεραιότης του βιβλίου μου απεδείχθη δια της εγκρίσεως αυτού υπό των καθηγητών της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ούτε είναι ο σκοπός αυτού η καταγγελία του κ. Τρεμπέλα επί αιρέσει. Αυτό θα είναι αναγκαίον, εφ’ όσον θα εμμείνη εις τας πλάνας του. Ο σκοπός του παρόντος είναι η δημοσίευσις των εναντίον μου κατηγορητικών επιστολών του κυρίου Τρεμπέλα, ως και των απαντήσεων μου, ίνα καταφανή το γεγονός ότι η διατριβή μου δεν εκαθάρθη από καμμίαν αίρεσιν, απλούστατα, διότι εξ αρχής δεν εμπεριείχεν αιρέσεις, ως ισχυρίσθη ο εν λόγω καθηγητής²³. Ούτως ο καθείς θα δυνηθή να σχηματίση ιδίαν γνώμην και παύση η διάδοσις ψευδών ειδήσεων στηριζόμενων εις φήμας» (βλέπε Παρακάτω σ. 81).

Ο π. Ιωάννης δεν είχε να αντιμετωπίσει μόνο τις κατηγορίες του επικριτού του για αιρετικές διδασκαλίες, αλλά και την διάδοση της φήμης αυτής εκτός της Σχολής, όπως π.χ. Εις το άγιον Όρος, τις Η. Π. Α. κ.α. ²⁴. Αγωνιζόταν, λοιπόν, για την διασφάλιση του θεολογικού του κύρους και κυρίως της Ορθοδοξίας του φρονήματός του. Πόσο μάλλον που βρισκόταν στην αρχή της σταδιοδρομίας του. Γι’ αυτό και ο λόγος του είναι ανάμεικτος με ένα συναίσθημα αγανακτήσεως, που σε κάποια οριακή στιγμή θα κορυφωθεί στο ερώτημα: «Μα επί τέλους, ποιος είναι Πατέρας και άγιος της Εκκλησίας της Ελλάδος, ο Γρηγόριος Παλαμάς ή ο Θωμάς Ακινάτης;».

 

3. Μολονότι όμως ο σκοπός του π. Ιωάννου δεν ήταν, αρχικά τουλάχιστον, να λάβει δημοσιότητα το «Εγχειρίδιον», το περιεχόμενό του έγινε ευρύτερα γνωστό, αποσπασματικά βέβαια, από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 και συγκεκριμένα το 1984, ζώντος ακόμη του π. Ιωάννου. Το έτος αυτό διεξήχθη στις στήλες της εφημερίδος Ορθόδοξος Τύπος μία πολύ ενδιαφέρουσα θεολογική συζήτηση μεταξύ του θεολόγου της Αδελφότητας «Ο Σωτήρ» και έγκριτου λογοτέχνη, μακαριστού (σήμερα) Ευσταθίου Μπάστα και του γνωστού επίσης θεολόγου, δικηγόρου και συγγραφέα κ. Αθανασίου Σακαρέλλου, με τον τίτλο «Διάλογος αληθείας και αγάπης». Το αντικείμενό του ήταν η Ορθοδοξία της τρίτομης Δογματικής του καθηγητού Π. Τρεμπέλα. Ο κ. Σακαρέλλος στην πορεία του Διαλόγου αναγκάσθηκε να κάμει χρήση αποσπασμάτων του «Εγχειριδίου» του π. Ρωμανίδη, που προσέδιδαν μείζονα αποδεικτική δύναμη στα δικά του θεολογικά επιχειρήματα. Ο ίδιος δε εδήλωνε: «Από το σχετικό αντίτυπο της εργασίας αυτής του π. Ιωάννου Ρωμανίδου, το οποίον βρίσκεται στα χέρια μας και το οποίον αποτελείται από 110 δακτυλογραφημένες σελίδες, αποσπάμε ελάχιστα ενδιαφέροντα στοιχεία»²⁵.

Προς υπεράσπιση του καθηγητού Τρεμπέλα κινήθηκε παράλληλα και ο αείμνηστος διδάσκαλος μας, Καθηγητής της Ιστορίας των Δογμάτων και της Συμβολικής, Ανδρέας Θεοδώρου, σε μια πολυσέλιδη εργασία του, με τίτλο: «Ήταν αιρετικοί οι καθηγηταί Ανδρούτσος και Τρεμπέλας;», σε συνέχειες στον Ο. Τ., από τις 26 Οκτωβρίου μέχρι τις 7 Δεκεμβρίου 1984²⁶. Βέβαια, ο κ. Σακαρέλλος έκανε λόγο για αιρετικές διδασκαλίες και όχι για αιρετικούς. Ήταν η στάση που τήρησε τον 18ο αιώνα ο (και θεολόγος) Βικέντιος Δαμοδός (1700-1754) για τον ιερό Αυγουστίνο, επισημαίνοντας μεν τις αιρετικές διδασκαλίες του περί «Filioque» και «Praedestinatio» (προορισμού), αλλά και καταλήγοντας σε μία σοφή και αγαπητική θέση. Γράφει ο Δαμοδός: «Ας μου συγχώρηση ο μέγας ούτος διδάσκαλος, ότι η δόξα αυτή ου μόνον εστί ψευδής, αλλά και αιρετική» (όμως) «ου δια τούτο ην αιρετικός ο Αυγουστίνος, διότι ουκ είπεν εκείνα αντιμαχόμενος τη Καθολική Εκκλησία, αλλ’ ενόμισεν ότι τούτο εστί το δόγμα της Εκκλησίας, περί του οποίου ου γέγονε πρότερον ζήτημα και φανερά αναίρεσις…»²⁷.

Μετά τον διάλογο αυτόν, που δεν απέφυγε κάποιες οξύτητες και προσπάθειες συγκαλύψεως εξόφθαλμων θεολογικών αστοχιών, για την πάση θυσία «διάσωση» των επίμαχων θέσεων του καθηγητού Π. Τρεμπέλα, ο π. Ιωάννης σε ιδιωτική συζήτησή μας -στην διάρκεια μιας (δεκαήμερης) συναντήσεως μας για τον Διάλογο με την «Παγκόσμια Λουθηρανική ομοσπονδία» στις Η. Π. Α.²⁸ -μου ζήτησε, αν προτίθεμαι να δημοσιεύσω το «Εγχειρίδιον», να γίνει αυτό μετά τον θάνατο του.

Αποσπάσματα εκτενέστερα, μετά τον κ. Σακαρέλλο, δημοσίευσε, σε αγγλική μετάφραση, ο βιογράφος του π. Ιωάννου και συστηματικός ερευνητής της θεολογίας του, Andrew J. Sopko στην διατριβή του: Prophet of Roman Orthodoxy. The Theology of John Romanides, Synaxis Press, Canada 1998, σ. 5-161. Ο A. Sopko αφιερώνει το β' κεφάλαιο της δακτυλογραφημένης διατριβής του στην «αλληλογραφία» Ρωμανίδη - Τρεμπέλα (σ. 19-45), με τον τίτλο: «II. A debate about God», το οποίο σπονδυλώνεται ως εξής: α) God as actus purus (σ. 21-32), β) Energy versus Essence (σ. 32-36), γ) God as Intellect (σ. 36-38) και d) Analogia entis et fidei (σ. 39-42).

Ο Sopko παρουσιάζει την θεματική του διαλόγου Τρεμπέλα - Ρωμανίδη, βάσει του «Εγχειριδίου», ανατρέχοντας όμως και στα άλλα θεολογικά συγγράμματα του π. Ιωάννου, ιδιαίτερα στην Δογματική του και Το Προπατορικόν Αμάρτημα, την διατριβή του. Τα συμπεράσματα του συγγραφέα για τον διάλογο των δύο Ελλήνων Θεολόγων είναι τα εξής: «Ο π. Ρωμανίδης εξεπλάγη από τις επιθέσεις του Τρεμπέλα στο έργο του, ειδικά αφού βασιζόταν στον Αυγουστίνο, Άνσελμο και τον Ακινάτο. Ποτέ δεν φαντάστηκε, ότι οι απόψεις τους θα εθεωρούντο πεμπτουσία της Ορθοδοξίας στην Ελλάδα… Η συλλογή αυτή κειμένων προσφέρει μίαν όψη της αιχμαλωσίας της Ορθοδόξου παραδόσεως στο μικρόκοσμο με την παρουσίαση από τον Τρεμπέλα μερικών κλασσικών ψευδομορφώσεων, αλλά επίσης τον δρόμο προς το μέλλον, με την απόρριψή τους από τον π. Ρωμανίδη, που χρησιμοποιούσε παραδοσιακές προοπτικές. Από πολλών απόψεων τα κείμενα παρέχουν μίαν άριστη εισαγωγή στην αναζήτηση του π. Ρωμανίδη για την αυθεντική Χριστιανική παράδοση»²⁹. Και σ' άλλο σημείο συμπληρώνει: Το «Εγχειρίδιο» θα μπορούσε να παρερμηνευθεί ως διάλογος μεταξύ ενός δυτικού οπαδού του λατινικού σχολαστικισμού και ενός Ορθοδόξου πολεμίου του μάλλον, παρά ως αντιπαράθεση μεταξύ δύο Ορθοδόξων θεολόγων… από πολλών απόψεων επανέφερε στον τύπο διαλόγου, που θα μπορούσε να διεξαχθεί μεταξύ ενός «νομιναλιστού» και ενός «ρεαλιστού» στο Πανεπιστήμιο των Παρισίων τον δέκατο τέταρτο αιώνα»³⁰.

Με την «αλληλογραφία» και το «Εγχειρίδιον» ασχολήθηκε συνοπτικά και ο π. Γεώργιος Μεταλληνός στο βιβλίο του για τον π. Ιωάννη Ρωμανίδη, με τον τίτλο: Πρωτοπρεσβύτερος Ιωάννης Ρωμανίδης. Ο «προφήτης της Ρωμηοσύνης», προσωπογραφούμενος μέσα από άγνωστα ή λίγο γνωστά κείμενα, Αρμός, Αθήνα 2003.

Συνεπώς, η φύση και ο χαρακτήρας του «Εγχειριδίου», αλλά και μέρος του περιεχομένου του, είναι ήδη γνωστά. Επιβάλλεται όμως η δημοσίευση όλου του κειμένου, για λόγους ερευνητικούς, όπως ήδη ελέχθη, και για την σπουδαιότητά του ως θεολογικού-δογματικού ντοκουμέντου. Την ανάγκη δημοσιεύσεως του, άλλωστε, διείδαν ήδη πανεπιστημιακοί, υπερασπιστές μάλιστα του Π. Τρεμπέλα, όπως ο αείμνηστος Κωνσταντίνος Δ. Μουρατίδης, ο οποίος μετά τον διάλογο Μπάστα - Σακαρέλλου, συνέταξε μία εγκωμιαστική μελέτη³¹ για τον καθηγητή, επιτιθέμενος με την γνωστή σφοδρότητά του κατά επικριτών του, και μάλιστα του Αθανασίου Σακαρέλλου, διότι, όπως γράφει, στηρίχθηκε «σε μια αδημοσίευτη αλληλογραφία», προσθέτοντας χαρακτηριστικά: «Σ' ένα δημόσιο διάλογο είναι ανεπίτρεπτο να επικαλείται (δηλαδή ο κ. Σακαρέλλος) μία άγνωστη και αδημοσίευτη αλληλογραφία»³². Βέβαια, ο καθηγητής του Κανονικού Δικαίου δεν μπορούσε να φαντασθεί το περιεχόμενό της, μένοντας με την εντύπωση ότι ο κ. Σακαρέλλος χρησιμοποίησε τα σημαντικότερα αποσπάσματά της προς εντυπωσιασμό. Την ανάγκη αυτή θέλησε να καλύψει ο Α. Sopko με την μετάφραση ευρύτερων αποσπασμάτων του «Εγχειριδίου», αλλά σε μια διατριβή δακτυλογραφημένη, που κυκλοφορείται σε κύκλους, κυρίως, ειδικών. Δικαιολογείται, λοιπόν, και από αυτή την πλευρά η δημοσίευση ολόκληρης της «αλληλογραφίας» σήμερα ως αίτημα της έρευνας, για να φωτισθεί και συνειδητοποιηθεί το καταθλιπτικό βάρος της σχολαστικής μας αιχμαλωσίας στον χώρο της ακαδημαϊκής μας θεολογίας.

 

4. Παρ' όλα αυτά, επειδή ως γνωστόν, τα πάντα στον τόπο μας και ιδιαίτερα στον εκκλησιαστικό χώρο, αντιμετωπίζονται συνήθως παραταξιακά, είναι βέβαιο, ότι δεν θα λείψουν και εκείνοι, που για λόγους συναισθηματικούς και οπωσδήποτε αντιεπιστημονικούς, θα αντιδράσουν στο εγχείρημά μας, «πολύς γαρ της συνήθειας ο παραλογισμός», κατά τον ιερό Χρυσόστομο, για να μη θιγεί κατ' αυτούς- το κύρος του καθηγητού Π. Τρεμπέλα. Στην έρευνα όμως δεν ισχύουν αυτά τα κριτήρια. Οι Μεγάλοι παραμένουν μεγάλοι παρ' όλες τις τυχόν ελλείψεις σε κάποια περίοδο της ζωής τους ή και τα λάθη τους, τα οποία, όπως ήδη ελέχθη, βάρυναν περισσότερο την εποχή και το περιβάλλον τους, παρά αυτούς τους ίδιους. Στα πρόσωπα των δύο αντιμαχομένων πάλευαν δύο διαφορετικοί κόσμοι, όπως συμβαίνει συνήθως, και δύο διάφορες και ασύμπτωτες μεταξύ τους θεολογικές παραδόσεις. Μόνον έτσι, άλλωστε, εξηγείται, πως ήταν δυνατόν ο μεν Βικέντιος Δαμοδός στην δεκαετία του 1740 να υποστηρίζει έναντι των σχολαστικών, όπως ο Δημήτριος Κυδώνης, την διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, ως αυθεντική Ορθοδοξία³³, ενώ η διδασκαλία αυτή να περιθωριοποιείται ή και απορρίπτεται από πολλούς από τον 19ον αιώνα, και μάλιστα στον πανεπιστημιακό χώρο. Μη λησμονείται, όμως, ότι η διανόηση και ο χώρος της πολιτικής («τα άθεα γράμματα») είναι μόνιμα οι πύλες εισόδου της «Δύσεως» στην Ελληνική πραγματικότητα.

Γιατί όμως να μη δούμε το πράγμα και μέσα από μιαν άλλη προοπτική; Οι όντως μεγάλοι στην επιστήμη βοηθούν περισσότερο την Έρευνα με τα λάθη τους, διότι είναι και αυτά μεγάλα. Γι’ αυτό μεγάλο είναι και το τόλμημα της κριτικής αναθεωρήσεώς τους, για να ανατραπούν και να αποκατασταθεί η αλήθεια, που εξ ίσου με τα πρόσωπα ενδιαφέρει την επιστήμη, και μάλιστα την Θεολογία. Εξ άλλου, δεν είναι η μόνη φορά, που ασκήθηκε κριτική στον Π. Τρεμπέλα³⁴, όπως ασκείται κριτική σε κάθε ερευνητή, λιγότερο ή περισσότερο επιφανή. Αυτό είναι ιδιαίτερα διαδεδομένο στον χώρο των θετικών επιστημών. Οι «άλλοι» έρχονται εκ των υστέρων να δικαιώσουν τον κρίνοντα ή τον κρινόμενο (παράβαλλε περίπτωση Α. Einstein).

Όλα τα παραπάνω θα μπορούσαν εδώ να παραλειφθούν. Γράφονται, όμως, για να μη σκανδαλισθούν οι «ελάχιστοι» (Ματθαίος κε΄ 40) και ευσκανδάλιστοι, οι οποίοι συνήθως μεταβάλλουν σε «είδωλα» και «ταμπού» υπεροχικά πρόσωπα της παρατάξεώς τους, μη ανεχόμενοι και την ελάχιστη σ' αυτά κριτική, καλόπιστη μάλιστα, για χάρη της αλήθειας. Στις περιπτώσεις όμως αυτές οι «δικοί μας» ενδιαφέρουν πολύ περισσότερο από την αλήθεια. Η κριτική, που ασκήθηκε στις θεολογικές απόψεις του Π. Τρεμπέλα, ο οποίος προσέφερε μάλιστα πάμπολλες αφορμές κριτικής με το τεράστιο σε έκταση έργο του, δεν έχει σχέση με το πρόσωπό του και την ανυπολόγιστη προσφορά του στην Εκκλησία και το έθνος, αλλά με καίρια και θεμελιώδη σημεία της πανεπιστημιακής διδασκαλίας του, που λόγω του κύρους του καταξιώνονταν ευρύτερα ως Ορθοδοξία. Τα σημεία αυτά ήσαν η «περί ικανοποιήσεως της θείας δικαιοσύνης» θεωρία του σχολαστικού θεολόγου Ανσέλμου Κανταβρυγίας (+ 1100)³⁵, η διάκριση ουσίας και ενεργείας στον Θεό και η παραδοχή «κτιστής χάριτος» (ενεργείας) στην αγία Τριάδα.

 

5. Η σφοδρότητα του Π. Τρεμπέλα στην κριτική, που πρώτος αυτός άσκησε στην υποβληθείσα προς κρίσιν διατριβή του π. Ιωάννου, εξηγείται ίσως και από το γεγονός, ότι κατά την διεξαγωγή του θεολογικού διαλόγου των δύο θεολόγων είχε ολοκληρωθεί (ή πλησίαζε την ολοκλήρωσή της) η συγγραφή της τρίτομης Δογματικής του Καθηγητού³⁶, έργου σπουδαίου για τον όγκο του, την συλλογή τεράστιου πατερικού υλικού και την επιστημονικότητά του, που προδίδει την υψηλή κατάρτιση, ακόμη και την φιλοσοφική πληρότητα του συγγραφέα.

Από πλευράς όμως μεθόδου συμβάδιζε³⁷ με την Δογματική του άλλου μεγάλου Καθηγητού της ίδιας Σχολής Χρήστου Ανδρούτσου³⁸. Ο Π. Τρεμπέλας, δεχόμενος την θεολογική αυθεντία του Χρ. Ανδρούτσου, στην αντιμετώπιση των θέσεων του π. Ιωάννου, δεν μαχόταν μόνον για την διάσωση του κύρους της δικής του Δογματικής, αλλά και της φήμης και του κύρους του Ανδρούτσου και του έργου του. Όπως δε ο ίδιος δηλώνει στην «αλληλογραφία», υπερεκτιμούσε τον Χρ. Ανδρούτσο και δεν ήταν, βέβαια, σ' αυτό ο μόνος³⁹. Ο Π. Τρεμπέλας, συνεπώς, έκανε διπλόν αγώνα. Σημασία δε έχει, ότι δεχόμενος τον Ανδρούτσο ως κατά πάντα Ορθόδοξο, θεωρούσε και την υπεράσπιση της θεολογίας τού Ανδρούτσου (άλλα και της δικής του) ως αγώνα υπέρ της Ορθοδοξίας. Ήταν απόλυτα ειλικρινής, έτσι, όταν κατηγορούσε τον π. Ιωάννη ως αιρετικό. Έχοντας ως πρότυπο την Δογματική του Ανδρούτσου⁴⁰, εξ άλλου, στα παραπάνω θεολογικά ζητήματα, όπως και από άλλους έχει επισημανθεί, αναγκαστικά συμπίπτει με εκείνον.

Στον Α' Τόμο της Δογματικής του ο Καθηγητής Τρεμπέλας για τα περί διακρίσεως ουσίας και ενεργείας στον Θεό, θέμα κεντρικό της ορθοδοξο-πατερικής παραδόσεως και θεμελιώδες για την ιερή υπόθεση της σωτηρίας, αρκείται (σε μιαν Ορθόδοξη Δογματική) σε ένα σύντομο και με μικρότερα στοιχεία παράθεμα⁴¹, αποδίδοντας στο θέμα, ακόμη και οπτικά, δευτερεύουσα σημασία⁴². Όπως δε φαίνεται από την κριτική του στην Διατριβή του π. Ιωάννου, αποδεχόταν και αυτός, όπως και ο Ανδρούτσος, ως Ορθόδοξη την περί «κτιστής χάριτος» διδασκαλία, ως και την Ανσέλμειο διδασκαλία «περί ικανοποιήσεως», που δεν ήταν όμως «αμάρτημα» του πολιού Καθηγητού. Και όμως θεωρήθηκε στους παραπάνω διαλόγους αυθάδεια η τόλμη του π. Ιωάννου να «διορθώσει» πατερικά, σε αυτά τα σημεία, τους Καθηγητές Ανδρούτσο και Τρεμπέλα, ο οποίος όμως με το κύρος που διέθετε στην Ελληνική κοινωνία επηρέαζε πολλούς, καθορίζοντας στην πράξη τι είναι ή δεν είναι Ορθόδοξο. Πρέπει δε να διερωτώμεθα, πώς ήταν δυνατόν οι υπερασπιστές του Καθηγητού (στα σημεία αυτά) και κατά συνέπεια επικριτές, άμεσα ή έμμεσα, του π. Ιωάννου, να είναι βέβαιοι και για την δική τους ορθοδοξία! Αλλ’ είπαμε ήδη, η σχολαστική αιχμαλωσία από πολλών απόψεων είχε προχωρήσει εις το «μη περαιτέρω».

Το «Εγχειρίδιον» του π. Ρωμανίδη, όπως και η Διατριβή του, συνιστούν ουσιαστική συμβολή στην προσέγγιση και κατανόηση μιας εποχής και των προβληματισμών της στον ακαδημαϊκό μας χώρο. Φωτίζει επαρκώς μια ιστορική στιγμή, στιγμή καμπής, θα λέγαμε, στην νεώτερη Ελληνική (ελλαδική) Θεολογία και αυτό που εδώ ενδιαφέρει, δεν είναι τα Πρόσωπα, σεβαστά και αγαπητά πάντοτε, αλλά το πρόβλημα και η αντιμετώπισή του. Εξ άλλου, η περίπτωση του π. Ιωάννου αποδεικνύει, ότι η «Σχολή μας ήδη βρισκόταν στην πορεία υπερβάσεως του σχολαστικού παρελθόντος της, εφ’ όσον Καθηγηταί, όπως ο Ιωάννης Καρμίρης (1903-1992), ειδικός δογματολόγος⁴³ και εποπτεύων την Διατριβή τού π. Ιωάννου, και ο Κωνσταντίνος Μπόνης (1905-1990)⁴⁴, πατρολόγος, αλλά και ο κανονολόγος Αμίλκας Αλιβιζάτος (1887-1969)⁴⁵, ομότιμος τότε, υπεστήριζαν την Διατριβή και τελικά (οι δύο πρώτοι) επέτυχαν την έγκριση και αποδοχή της από την Θεολογική Σχολή. Το κύρος του Π. Τρεμπέλα δεν μειώθηκε, φυσικά, με την απόφαση της ολομέλειας της Σχολής, η οποία αγνόησε τους φόβους του Καθηγητού, ότι η Σχολή στο πρόσωπο του π. Ιωάννου θα αναγνώριζε και θα επιβράβευε έναν «αιρετικό». Η εντύπωση που μένει τελικά από την μελέτη των «επιστολών» του καθηγητού Π. Τρεμπέλα, είναι, ότι υποτίμησε τον νεαρό π. Ι. Ρωμανίδη, ο οποίος επρόκειτο να αναδειχθεί σε μεγάλο, ίσως τον μεγαλύτερο, Ορθόδοξο δογματολόγο του 20ού αιώνα.

 

6. Τελικά η θεολογική αντιδικία Π. Τρεμπέλα και π. Ι. Ρωμανίδη ωφέλησε την πνευματική ανέλιξη της Θεολογίας μας, που στράφηκε περισσότερο προς το άγιον Όρος, αναζητώντας την ησυχαστική παράδοση στον χώρο της αυθεντικής συνέχειάς της, αλλά και της Σχολής μας, η οποία με την εργασία του π. Ιωάννου απέκτησε για την περαιτέρω πορεία και προσφορά της ένα σημαντικό «προηγούμενο». Ανάλογη θα είναι μετά από λίγα χρόνια (1965) η συμβολή στον χώρο της εκκλησιαστικής ιστορίας της Διατριβής του Ιωάννου Ζηζιούλα, Σεβασμιωτάτου σήμερα Μητροπολίτου Περγάμου, Καθηγητού - Ακαδημαϊκού⁴⁶. Κατά τον Α. Sopko «η έμφαση του π. Ιωάννου στον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά εισήγαγε ένα νεώτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα στην νεοελληνική Θεολογία»⁴⁷.

Με το «Εγχειρίδιον» επίσης αντιλαμβανόμεθα, γιατί ο π. Ιωάννης αιφνιδίασε την Σχολή, ταράζοντας τα λιμνάζοντα ύδατα. Αυτό, όμως, που προκαλεί έκπληξη, είναι η υψηλή κατάρτιση στην πατερική θεολογική παράδοση ενός νέου θεολόγου, που μεγάλωσε στις Η. Π. Α., σπούδασε εκεί και γνώριζε «από πρώτο χέρι» την ετεροδοξία (παπισμό και προτεσταντισμούς). Κατόρθωσε όμως με την εμπειρική γνώση της ρωμαίικης ασκητικής παραδόσεως, που διδάχθηκε από την Καππαδόκισσα μητέρα του⁴⁸, τα ερείσματα που κέρδισε από την γνώση της Θεολογίας των Ρώσων Θεολόγων της διασποράς, και μάλιστα του π. Γ. Φλορόφσκυ, αλλά και διαθέτοντας μαζί με την ευσέβεια και μία υψηλού βαθμού ευφυΐα, να προσεγγίσει παραδοσιακά τους Πατέρες και να διεισδύσει στο πνεύμα τους. Αυτή η άμεση γνώση των Πατέρων⁴⁹ ήταν η κύρια προϋπόθεση της μεγάλης προσφοράς του στην Θεολογία μας, που άρχισε ουσιαστικά με την Διατριβή του και συνίσταται στα εξής:

α) Εισήγαγε στην ακαδημαϊκή Θεολογία την προτεραιότητα της εμπειρικής ασκητικής θεολογήσεως, αποδυναμώνοντας τον σχολαστικό, στοχαστικό, στην ουσία μεταφυσικό, τρόπο θεολογήσεως της δυτικής Χριστιανοσύνης.

β) Συνέδεσε την ακαδημαϊκή Θεολογία με την λατρεία και την φιλοκαλική παράδοση, καταδεικνύοντας την αλληλοπεριχώρηση και αλληλοσυμπλήρωση Θεολογίας και Πνευματικότητος, αλλά και επιβεβαιώνοντας τον ποιμαντικό χαρακτήρα της Θεολογίας, και ιδιαίτερα της Δογματικής. Είναι δε απορίας άξιον, πως οι φανερά ή συγκεκαλυμμένα δυτικίζοντες συνάδελφοί του τον κατηγορούσαν για την συχνή αναφορά του στο φιλοκαλικό σχήμα: κάθαρση-φωτισμός-θέωση (δοξασμός), ως την προϋπόθεση της αυθεντικής θεολογήσεως, μολονότι αυτή είναι η συνεχής και αναλλοίωτη Ορθόδοξη παράδοση!

γ) Διείδε και προέβαλε τον στενό σύνδεσμο δόγματος και ιστορίας, και

δ) Γνωρίζοντας σε βάθος και πλάτος την ιστορική διαλεκτική Ρωμαιοσύνης και Φραγκοσύνης, μπόρεσε να κατανοήσει και περιγράψει την διαμετρική διαφορά, στις προϋποθέσεις και τις πραγματώσεις, φράγκικου και ρωμαίικου πολιτισμού. Γι’ αυτό και προσέφερε αυθεντικά ρωμαίικα κλειδιά στην ερμηνεία του πολιτισμού μας⁵⁰.

*

Το κείμενο του π. Ι. Ρωμανίδη δεν δημιουργεί εκδοτικές δυσκολίες. Άλλωστε, ήταν ήδη έτοιμο για έκδοση. Γι’ αυτό μεταφέρεται πιστά στην έντυπη μορφή του. Κρίθηκαν όμως αναγκαίες μερικές επεμβάσεις στην στίξη, ενίοτε δε και στην ορθογραφία για την ομαλοποίησή της. Δυστυχώς, μη έχοντες το κείμενο της Διατριβής του π. Ρωμανίδη, στο οποίο γίνονται οι παραπομπές της αλληλογραφίας, δεν κατέστη δυνατός ο έλεγχος των αριθμών των σελίδων. Δεν εθίγησαν όμως στο ελάχιστο μερικές γλωσσικές ιδιομορφίες του κειμένου, που μαρτυρούν και τις ελλείψεις ακόμη του μεγαλωμένου στις Η. Π. Α. Συντάκτη στην Ελληνική γλώσσα. Χρησιμοποιεί δε την «καθαρεύουσα», που διδάχθηκε στην Θεολογική Σχολή του «Τιμίου Σταύρου» (Holy Cross) στο Brookline της Μασσαχουσσέτης. Όσο κρίνεται αναγκαίο, επίσης, συμπληρώνονται βιβλιογραφικά οι σημειώσεις του π. Ιωάννου, διευρύνονται δε ή και προστίθενται άλλες, με σαφή όμως πάντα δήλωση της προελεύσεώς τους. Οι εσωτερικές, τέλος παραπομπές στο «Εγχειρίδιον» γίνονται στις σελίδες του χειρογράφου του συγγραφέως, που σημειώνονται με εντονότερα στοιχεία (01, 015 κ.ο.κ.)

 

π. Γ. Δ. Μ. Ληξούρι, 11 Αυγούστου 2008, ανάμνηση του υπερφυούς θαύματος του Αγίου Σπυρίδωνος (1716).