Αλλαγές στον 21ο αιώνα

Ο κόσμος αλλάζει. Νέες ισχυρές δυνάμεις αναδεικνύονται στον πλανήτη μας. Δυνάμεις που αυτοπροσδιορίζονται ως «ο Υπόλοιπος Κόσμος χωρίς τη Δύση» (“The Rest without the West”). Εμείς ουσιαστικά τις αγνοούμε. Δεν τις λαμβάνουμε επαρκώς υπόψη. Ούτε στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής, ούτε ως προς τον τρόπο που αυτός ο κόσμος αναπτύσσεται σε πλήρη αντίθεση με τα νεοφιλελεύθερα δόγματα.

Η Ελλάδα έχει ανάγκη γνώσεων, σύγχρονων ριζοσπαστικών γνώσεων. Δεν μπορεί να ανακαλύπτει τις ιδιωτικοποιήσεις στην εποχή που η Ινδία και η Κίνα αναπτύσσονται με την καθοδήγηση των δημόσιων τομέων τους, όταν οι μικροί τίγρεις και οι δράκοι της Ασίας, Ν. Κορέα, Μαλαισία, Σιγκαπούρη, Βιετνάμ, Ινδονησία, στηρίζονται σε έναν ενεργητικό κράτος. Δεν μπορεί να αναπαράγει δόγματα δεκαετιών παλιά, όταν η Γερμανία, οι ΗΠΑ, η Γαλλία και η Ισπανία φτιάχνουν νόμους προστασίας της δημόσιας περιουσίας. Δεν μπορεί να είμαστε βασιλικότεροι του βασιλέως! Πρέπει να το αντιληφθούμε: τα ακραία νεοφιλελεύθερα δόγματα της αγοράς έχουν παρέλθει ακόμα και στην πρακτική των χωρών που τα γέννησαν και τα διέδωσαν. Ουδείς, πλέον, στη Δύση, είναι διατεθειμένος να πουλήσει δημόσιο πλούτο στρατηγικής σημασίας, και πολύ λιγότερο να τον μεταφέρει σε ένα τρίτο κράτος που τοιουτοτρόπως θα ελέγχει στρατηγικά δίκτυα της δικής του χώρας. Διότι αυτό όχι μόνο δεν είναι ιδιωτικοποίηση, δεν είναι καν αποκρατικοποίηση!

Ο κόσμος αλλάζει. Η παγκοσμιοποίηση των ανοικτών θυρών, απέδειξε ότι δεν είναι μονόδρομος για τη δύση. Όλο και περισσότερα κράτη σε Ευρώπη καθώς και οι ΗΠΑ με τον Καναδά, τείνουν προς τον προστατευτισμό έναντι των ανερχόμενων δυνάμεων που παλαιότερα ονομάστηκαν «τρίτος κόσμος» καθώς και «υπαρκτός σοσιαλισμός». Κίνα, Ινδία, Ρωσία και Βραζιλία, οι ονομαζόμενες και ως BIRC, μαζί με τις πετρελαιοπαραγωγές χώρες της Μέσης Ανατολής ελέγχουν περισσότερο από ποτέ τις διεθνείς ροές χρημάτων. Αγοράζουν μεγάλα μερίδια επιχειρήσεων κλειδιών στη Δύση. Η τελευταία καταφεύγει σε νέες νομοθετικές ρυθμίσεις προκειμένου να προστατεύσει τα σημαντικότερα δίκτυα παραγωγής δημόσιων αγαθών πάνω στα οποία στηρίχθηκε το κοινωνικό συμβόλαιο. Εμείς, όμως, εδώ στην Ελλάδα αρμενίζουμε ακόμα στο ιδεολόγημα ότι η παγκοσμιοποίηση κάνει τις φτωχές χώρες ακόμα φτωχότερες και ότι η ανάπτυξη θα προέλθει με το οριστικό –ταμειακής σημασίας- ξεπούλημα της δημόσιας περιουσίας. Είμαστε και καθυστερημένοι χρονικά, αλλά και εκτός παγκόσμιας εικόνας. Η πραγματικότητα είναι ότι απώλειες από την παγκοσμιοποίηση δεν έχουν κάποιοι «εκεί έξω», αλλά πολλοί εδώ. Ότι η παγκοσμιοποίηση δημιουργεί νέες στρατιές φτωχών στις χώρες της Δύσης και πιέζει εισοδήματα και τρόπο ζωής των μεσαίων στρωμάτων. Η πραγματικότητα είναι ότι η παγκοσμιοποίηση πιέζει τους αδύνατους να ανοίξουν τις θύρες τους, και αν αυτοί δεν προστατευτούν και δεν διαμορφώσουν μια ενεργητική στρατηγική στηριγμένη στη δημοκρατική κοινωνία της γνώσης, η κοινωνία τους θα οδεύσει προς την ιστορική υποχώρηση.

Αδυναμίες και μιζέρια

Ο κόσμος αλλάζει με γοργούς ρυθμούς και η χώρα συσσωρεύει με ακόμα γρηγορότερους ρυθμούς προβλήματα. Με καθυστέρηση αντιγράφει συνταγές από το εξωτερικό για να θεραπεύσει σε ακατάλληλο χρόνο, διαφορετικές ασθένειες απ’ αυτές που προβλέπει το συνταγολόγιο. Το μικρό κερδίζει το μεγάλο. Η μιζέρια την στρατηγική της ιστορικής αισιοδοξίας. Το ασήμαντο κυριαρχεί πάνω στο σημαντικό. Η μικροπρέπεια καλλωπίζεται ως ηρωισμός. Η γραφειοκρατικοποίηση των πάντων παρουσιάζεται ως ο απαραίτητος έλεγχος. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, η εξωτερική πολιτική της χώρας δεν γνωρίζει τι σημαίνει ενεργητική παρουσία στο διεθνές γίγνεσθαι. Δεν ανοίγει νέα θέματα. Δεν διαμεσολαβεί ανάμεσα σε τρίτους προκειμένου να εξασφαλίσει υποστήριξη στις δικές μας υποθέσεις. Ανοίγει μέτωπα στα παράθυρα των μέσων και εγκαταλείπει χωρίς ιεραρχία τις υποθέσεις μας στην «καλή τύχη», έστω καλή διάθεση κάποιων «εταίρων».

Δεν είναι λίγοι εκείνοι οι πολιτικοί που αδυνατούν να παράγουν κάποια νέα ιδέα και τα ανάγουν όλα σε οργανωτικά προβλήματα. Τα οργανωτικά πάλι τα κατανοούν τεχνοκρατικά. Με άλλα λόγια ως μια τεχνική διαχείρισης, αλλά και από τεχνοκρατική διεύθυνση δεν γνωρίζουν πολλά. Δεν έχουν αντιληφθεί ότι η διαχείριση ως τέτοια δεν συγκινεί τους πολίτες που απαιτούν ενίσχυση της ατομικότητας και ικανοποίηση των συλλογικών τους αναγκών. Ανάλογα, υπάρχουν ακαδημαϊκοί που χρησιμοποιούν τον τίτλο τους αποκλειστικά προς διαπραγμάτευση των ατομικών – εγωιστικών τους συμφερόντων. Υπάρχουν δικαστές που η πίστη τους σε άνομα συμφέροντα υπερβαίνει εκείνης στο δίκαιο και τον νόμο, ενώ ιερωμένοι δείχνουν να εμπιστεύονται περισσότερο το χρήμα παρά τον Χριστό. Δημοσιογράφοι επιδιώκουν να μετατρέψουν τη χώρα σε ένα επαρχοκολωνακιότικο κουτσομπολιό. Όποιος δεν ακολουθεί τις συνταγές των πιο πάνω, φαντάζει κάποιες στιγμές παράξενος, ιδιόμορφος, παράκαιρος.

Αρκετοί έλληνες επιχειρηματίες αντί να συνδέσουν την επιστήμη με την παραγωγή τείνουν να συνδέσουν «την επιστήμη της διαπλοκής» με την διαφθορά. Στη χώρα όλο και περισσότερο κυριαρχεί η αντίληψη ότι αν δεν είσαι λαμόγιο, τότε «είσαι μ*λάκ*ς» και ασφαλώς η πρώτη ιδιότητα θεωρείται πολλαπλά σημαντικότερη από την δεύτερη. Η παραγωγική βάση της χώρας συρρικνώνεται, οι τοπικισμοί ενισχύονται και εμείς είμαστε ανίκανοι να προχωρήσουμε σε μεγάλες μεταρρυθμίσεις με ορίζοντα τον 21ο αιώνα. Στην Ελλάδα κυριαρχεί όλο και περισσότερο το «δήθεν». Στραμμένες οι ελίτ στο παρελθόν επιδιώκουν να χρησιμοποιήσουν τις δήθεν μεταρρυθμίσεις ως αιχμή δόρατος για πιο άδικες κατανομές εισοδήματος. Όλο και περισσότεροι τρώνε από τις σάρκες της χώρας, υπονομεύοντας το ίδιο της το μέλλον. Η καθημερινότητα και ο «τσαμπουκάς» του έτσι θέλω κυριαρχεί επί της δημιουργικότητας και του ταλέντου. Αρμόδιοι δεν ξαγρυπνούν σκεπτόμενοι το μέλλον της Ελλάδας. Δεν ανησυχούν για τη χώρα, για το που πάμε και που θέλουν να μας πάνε. Το μόνο που σκέφτονται είναι πως θα διασφαλίσουν τον εαυτούλη τους. Η φιλοδοξία τους φτάνει και τελειώνει εκεί. Ευτυχώς η Ελλάδα δεν είναι μόνο αυτοί.

Όλα δείχνουν ότι όλο και περισσότερο οι δημόσια ορατά κυρίαρχες δυνάμεις της χώρας δεν μπορούν να παράγουν ούτε πολιτική, ούτε όραμα, ούτε ιδέες. Οράματα, Ουτοπίες, όνειρα, στρατηγικές, διατύπωση εναλλακτικών λύσεων, όλα απουσιάζουν από την πολιτική σκηνή με αποτέλεσμα να μην προσελκύονται σε αυτήν τα αυθεντικά ταλέντα της νέας γενιάς.

Νέες δυνατότητες

Οι νέες τεχνολογίες, οι νέοι μέθοδοι οργάνωσης της παραγωγής, η επιστήμη και η γνώση δίνουν την μοναδική δυνατότητα, ιστορικά θα έλεγα πρωτοφανή, να κάνει μια χώρα άλματα στην οικονομία της. Να μπει απευθείας στην εποχή της βιογενετικής, της νανοτεχνολογίας και της παραγωγής των καινούργιων πρώτων υλών. Πρόκειται για μια δυνατότητα που υλοποιείται με την αύξηση των κονδυλίων στην παιδεία και την έρευνα. Με την ορθολογικότερη αξιοποίηση των πόρων σε αυτές τις σφαίρες δράσης του ανθρώπου. Και ενώ έχουν γεννηθεί πολλαπλές δυνατότητες να αλλάξουμε τη μοίρα μας προς το καλύτερο, εμείς ως ένα μεγάλο βλάχο-χόλλυγουντ, ασχολούμαστε καθημερινά με τα αστεράκια της σόου μπιζ. Ασχολούμαστε με την μικροπολιτική και παριστάνουμε ότι είναι κάτι το ισότιμο με την Πολιτική που λύνει τα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα. Μας αρέσει να είμαστε «ως να…», να παριστάνουμε το μικρό ως μεγάλο και να ναρκισσευόμαστε. Η πολιτική στην Ελλάδα, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα ιδρύματα σφραγίζονται από γκρίνια, παράπονο, κυνισμό.

Αυτή την ατμόσφαιρα οφείλουμε με τον καινούργιο χρόνο να την ανατρέψουμε. Πρέπει να ανοίξουμε νηφάλιο και τεκμηριωμένο δημοκρατικό διάλογο για τα μεγάλα προβλήματα της χώρας: τι τύπο ανάπτυξης θέλουμε; Πως θα κατακτήσουμε τους νέους κλάδους γνώσης, τεχνολογίας και παραγωγής; Δηλαδή πώς θα εισαχθεί και θα διαδοθεί στη χώρα η νανοτεχνολογία, η βιοτεχνολογία και η βιογενετική, τα σύγχρονα μέσα πληροφόρησης; Με τι μέθοδο θα συζητήσουμε επ’ αυτών, θα εισαχθούν στα σχολεία, θα φτιαχτούν ανώτατες σχολές με βιομηχανικά πάρκα στον περίγυρό τους; Πώς θα καθετοποιήσουμε την παραγωγή σε αυτούς τους τομείς; Πώς θα οργανώσουμε την νέα οικονομία της γνώσης; Πώς θα οργανώσουμε την έφοδο στο μέλλον με τρόπο δημοκρατικό και άρα αποτελεσματικό; Με αυτά και άλλα ανάλογα θέματα οφείλουν να καταπιαστούν η πολιτική, τα ΜΜΕ, η εκπαίδευση.

Προσδοκία και αισιοδοξία

Η χώρα έχει επειγόντως ανάγκη ανατροπής κάθε μιζέριας. Έχει ανάγκη οραμάτων, αρχών, αξιών, κανόνων, δημόσιου ήθους. Χρειάζεται ένα δημιουργικό πλαίσιο εντός του οποίου θα υπάρξει επεξεργασία νέων προτάσεων στο τρέχον και μακρόπνοων στρατηγικών. Η χώρα πρέπει και μπορεί να δώσει και πάλι ελπίδα, και προοπτικές στον μέσο άνθρωπο, στον εργάτη του χεριού και του πνεύματος. Αυτό που απουσιάζει σήμερα και οφείλουμε να επανακτήσουμε είναι Η ΠΡΟΣΔΟΚΙΑ. Η προσδοκία ότι εάν παλέψεις, εάν εργαστείς, εάν πρωτοτυπήσεις, εάν δημιουργήσεις, θα έχεις κοινωνική άνοδο, καλύτερο εισόδημα, νέα ποιότητα ζωής. Όμως, αυτή η έλλειψη είναι μαχαίρι στην καρδιά της ίδιας της οικονομίας. Διότι δεν επιβραβεύεται η δημιουργικότητα, η πρωτοτυπία, η εφαρμογή νέων αρχών οργάνωσης και τεχνολογίας.

Προκειμένου να μπορέσει η χώρα να αξιοποιήσει τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα, να διασφαλίσει την παραγωγική διάχυση των νέων γνώσεων και τεχνολογιών και να τις οργανώσει με αποτελεσματικότητα, έχει ανάγκη μεγάλων μεταρρυθμίσεων σε τρεις τουλάχιστον τομείς: στην εκπαίδευση, στην υγεία - περίθαλψη και στην διοίκηση. Στόχος πρέπει να είναι η εξασφάλιση της ποιοτικής αναβάθμισης του ανθρώπου επιστήμονα, παραγωγού, εκπαιδευόμενου. Η καλύτερη οργάνωση της παρουσίας του σε ιδρύματα, υπηρεσίες, παραγωγικές μονάδες και δίκτυα. Η χώρα πρέπει να θέσει αυτούς τους τρεις στόχους, προκειμένου να διασφαλίσει όλα τα προηγούμενα και σίγουρα και πολλά άλλα. Οφείλει σε μια οκταετία να τους εμπεδώσει μέσα στο «ίδιο της το κορμί».

Τα τελευταία χρόνια κατασκευάστηκαν στην Ελλάδα πληθώρα σημαντικών υποδομών, κύρια, όμως, παλιού τύπου: δρόμοι, αεροδρόμια, γέφυρες. Η χώρα έχει ανάγκη σήμερα, άμεσα, της κατασκευής υποδομών νέου τύπου, Υποδομών διαδικτύου και λεωφόρων πληροφορικής που θα συμπεριλάβουν κάθε γωνιά της όμορφης αλλά δύσκολης γεωγραφίας της. Νησιά και ορεινές περιοχές μπορούν και πρέπει να ενταχθούν. Μια τέτοια ουσιαστική συσσωμάτωση με τον κύριο γεωγραφικό κορμό αξίζει παραπάνω και από ορισμένα –απαραίτητα βέβαια- αμυντικά συστήματα. Διότι κέντρο της παραγωγής και της άμυνας είναι ο ίδιος ο άνθρωπος και «των Ελλήνων οι Κοινότητες».

Μόνο μέσα από μια συγκροτημένη, δεσμευτική και με συνοχή στρατηγική, μπορεί η πολιτική να συμβάλλει στην λύση προβλημάτων, αλλά και στη δημιουργία καλύτερης ατμόσφαιρας στη χώρα. Η εμπέδωση κανόνων που συμβάλλουν στην δημοκρατική ανάπτυξη, αλλά και η εξασφάλιση δημόσιου ήθους από τους φορείς αυτής της ανάπτυξης, θα βοηθήσουν αποφασιστικά στην υπέρβαση της αίσθησης της μιζέριας, της απαισιοδοξίας, της γκρίνιας εξ’ αιτίας της καθημερινής τρέλας όσων βιώνουμε. Θα κάνει τη χώρα πιο ισχυρή, πιο αισιόδοξη και με μια έννοια πιο χαρούμενη.

 Η Ελλάδα πρέπει να ξυπνήσει. Οφείλει να ξυπνήσει. Και θα την ξυπνήσουμε.

*. Ο Νίκος Κοτζιάς σπούδασε οικονομικές επιστήμες (πτυχίο), πολιτική και φιλοσοφία (μεταπτυχιακά), δίκαιο, καθώς και πολιτική της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης (διδακτορικό και post-doc) στην Ελλάδα και στη Γερμανία.

Εργάστηκε ως ερευνητής και δίδαξε στα Πανεπιστήμια του Χάρβαρντ, της Οξφόρδης και του Μαρβούργου. Σήμερα είναι καθηγητής «Πολιτικών Θεωριών των Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών» στο Πανεπιστήμιο του Πειραιά. Διετέλεσε πρόεδρος του Ινστιτούτου Στρατηγικών και Αναπτυξιακών Μελετών (ΙΣΤΑΜΕ). Υπήρξε μέλος της FEG (Ερευνητική Ομάδα για την Ε.Ε.) στο Μαρβούργο Γερμανίας, Senior Associated Member στο St. Antony’s College του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, Senior Fellow στο Weatherhead Centre for International Affairs του Χάρβαρντ.