Τέλος, άλλου είδους αρνητικό παράγοντα, στην τακτική των Ιουδαίων έναντι των Χριστιανών, αποτέλεσε για όλους τους πρώτους αιώνες της ζωής της Εκκλησίας η προθυμία των Ιουδαίων, στο να υποκαίουν τους διωγμούς των κρατούντων ρωμαίων κατά των Χριστιανών.

Έπειτα ο αρειανισμός από το 320 περίπου και ο νεοαρειανισμός από το 360 τουλάχιστον με τον Ευνόμιο, οι οπαδοί του οποίου ονομάστηκαν Ανόμοιοι, άμβλυναν εξαιρετικά το αισθητήριο των Χριστιανών, ώστε να μην διακρίνουν την ριζική διαφορά μεταξύ Εκκλησίας και Ιουδαϊσμού. Ο Χρυσόστομος δεν ήταν δύσκολο να επισημάνει, κάτι που και ο Μ. Αθανάσιος με τους Καππαδόκες είχαν δείξει: ότι εφόσον οι Αρειανοί των ποικίλων αποχρώσεων και μάλιστα οι Ανόμοιοι αρνούνται την ομοουσιότητα του Υιού, θεωρώντας αυτόν κτίσμα, βρίσκονται πολύ κοντά στους Ιουδαίους που αρνούνταν ότι ο Κύριος ήταν αληθινός Υιός του Θεού Πατέρα. Οι Χριστιανοί της Αντιόχειας, δέκτες της απλουστευτικής και λαϊκιστικής διδασκαλίας των Αρειανών και Ανομοίων, ένιωθαν άνετα με τον μονοθεϊσμό των Ιουδαίων. Και ο Χρυσόστομος φοβόταν ότι αν αυτό συνεχιστεί, οι Χριστιανοί θ’ απωλέσουν κάθε δυνατότητα διακρίσεως μεταξύ Εκκλησίας και Ιουδαϊσμού.

«Επειδή γαρ συγγενή τα της ασεβείας Ανομοίοις και Ιουδαίοις, συγγενή και τα αγωνίσματα ημίν γίνεται τοις πρότερον (= αυτά που είπε κατά των Ανομοίων) τα νυν. Και γαρ όπερ ενεκάλουν Ιουδαίοι, τούτο εγκαλούσι και ανόμοιοι. Τι δε ενεκάλουν εκείνοι; Ότι “Πατέρα ίδιον έλεγε τον Θεόν, ίσον εαυτόν ποιων τω Θεώ" (Ιωάν. 5,18). Τούτο εγκαλούσι και ούτοι, μάλλον δε ουκ εγκαλούσιν, αλλά και εξαλείφσυσι το ρητόν μετά της διανοίας, ει και μη τη χειρί αλλά τη γνώμη» (Κατά Ιουδαίων Α' 1: PG 48, 845).

Πρέπει ακόμα να λεχθεί ότι ο Χρυσόστομος δεν μιλούσε αυστηρά μόνο κατά των Ιουδαίων. Με τον ίδιο και πιο αυστηρό τρόπο μιλούσε και κατά των Ανομοίων, των αιρετικών γενικά και των Γνωστικών ή τών εθνικών. Αυτό συνέβαινε διότι ο λόγος των αντιαιρετικών και των αντιουδαϊκών Ομιλιών του υπήρξε ο ίδιος, η προστασία των πιστών από τις ετεροδιδασκαλίες.

Στην αρχή της Α' Ομιλίας του ο Χρυσόστομος κατά των Ιουδαίων, η οποία λέχθηκε μετά τις ομιλίες κατά Ανομοίων, εξηγεί ότι «ο αγών» (η πολεμική του) κατά των Ιουδαίων είναι «συγγενής» προς τον προηγούμενο, τον κατά των Ανομοίων.

«… Πάντως δε συγγενής και ούτος ο αγών τω προτέρω» (Αυτόθι).

Δεν πρόκειται, λοιπόν, για κάποιου είδους αντισημιτισμό, αφού μάλιστα δεν είναι λίγες οι φορές που εκφράζει για τους Ιουδαίους και συμπόνοια και θετικό ενδιαφέρον.

Οι ερευνητές όλοι εκπλήσσονται από τους χρυσοστομικούς χαρακτηρισμούς των Ιουδαίων και συνάγει ο καθένας τα δικά του συμπεράσματα. Ιδιαίτερα όσοι μέμφονται τον Χρυσόστομο για αντιϊουδαϊσμό και αντισημιτισμό αποφεύγουν να μελετήσουν την θεολογική θεμελίωση των αποψεών του για τους Ιουδαίους και την έναντι τους αυστηρότητα. Αρκεί μάλιστα το εξής χωρίο του, για να κατανοήσει κανείς τις απόψεις του και τα πραγματικά αισθήματά του.

«Μηδέ θαυμάσητε, ει άθλιους εκάλεσα τους Ιουδαίους. Όντως γαρ άθλιοι και ταλαίπωροι, τοσαύτα από των ουρανών αγαθά εις τας χείρας αυτών ελθόντα απωσάμενοι και ρίψαντες μετά πολλής της σπουδής. Ανέτειλεν εκείνοις πρώιμος ο της δικαιοσύνης ήλιος· κακείνοι μεν απώσαντο την ακτίνα και εν σκότω κάθηνται. Ημείς δε οι σκότω συντραφέντες, προς εαυτούς επεσπασάμε θα το φως και του ζόφου της πλάνης απηλλάγημεν. Εκείνοι της ρίζης της Αγίας ήσαν κλάδοι, αλλ' εξεκλάσθησαν. Ημείς ου μετέχομεν της ρίζης και καρπόν ευσεβείας ηνέγκαμεν. Εκείνοι τους προφήτας ανέγνωσαν εκ πρώτης ηλικίας και τον προφητευθέντα εσταύρωσαν. Ημείς ουκ ηκούσαμεν θείων λογίων και τον προφητευθέντα προσεκυνήσαμεν. Δια τούτο άθλιοι, ότι τα πεμφθέντα αυτοίς αγαθά αρπαζόντων ετέρων και προς εαυτούς επισπωμένων, αυτοί διεκρούσαντο. Κακείνοι μεν εις υιοθεσίαν καλούμενοι, προς την των κυνών συγγένειαν εξέπεσον. Ημείς δε κύνες όντες ισχύσαμεν δια την του Θεού χάριν αποθέσθαι την προτέραν αλογίαν και προς την των υιών αναβήναι τιμήν… Ουκ εστί καλόν, φησί, λαβείν τον άρτον των τέκνων και βαλείν τοις κυναρίοις“. Βούλει μαθείν πως οι πρότερον όντες κύνες ημείς εγενόμεθα τέκνα; "Όσοι δε έλαβον αυτόν, (φησίν), έδωκεν αυτοίς εξουσίαν τέκνα Θεού γενέσθαι”. Ουδέν αθλιώτερον εκείνων, των πανταχού κατά της εαυτών σωτηρίας τρεχόντων. Και γαρ ότε έδει τον νόμον τηρείν, κατεπάτησαν. Και νυν ότε αναπέπαυται ο νόμος, φιλονεικούσιν αυτόν τηρείν. Τι γένοιτ’ αν αυτών ελεεινότερον, οι μη τη παραβάσει του νόμου μόνον, άλλα και τη φυλακή του νόμου τον Θεόν παροξύνουσι; Δια τούτό φησι, "σκληροτράχηλοι και απερίτμητοι τη καρδία, υμείς αεί τω Πνεύματι τω Αγίω αντυτύπτετε” ου τω παραβαίνειν τα νόμιμα μόνον, αλλά και τω φυλάττειν εθέλειν ακαίρως» (Κατά Ιουδαίων Α΄ 1: PG 48, 845-846).

Στο ανωτέρω χωρίο έχουμε κριτική, που συνιστά ερμηνεία της πορείας της θείας οικονομίας. Ο Χρυσόστομος δεν κρίνει τους Ιουδαίους από την οικονομική τους ευμάρεια ή την προσήλωσή τους στα έθιμα της φυλής, ούτε από την νομιμότητα ή την παιδεία και την κοινωνικότητα τους, όπως π. Χ. Έκανε ο διάσημος της εποχής ρήτορας και σοφιστής Λιβάνιος. Κρίνει ως άνθρωπος που είναι βέβαιος ότι κινείται στο ρεύμα, στην πορεία, της θείας οικονομίας. Κρίνει ως πιστός εφαρμοστής του θείου θελήματος, το οποίο και συνιστά μέτρο κρίσεως για οποιονδήποτε άνθρωπο και οποιαδήποτε πράξη. Και για τους Ιουδαίους έχει το ίδιο μέτρο κρίσεως, το εάν και κατά πόσον δέχτηκαν την θεία οικονομία, το σχέδιο του Θεού, για τους εαυτούς τους και την ανθρωπότητα ολόκληρη.

Βάσει αυτών αναλύει κι εξηγεί μ’ έμφαση και ζωηρά χρώματα την στάση των Ιουδαίων έναντι του θείου σχεδίου. Και αυτά σε αναφορά προς τους Χριστιανούς, που είναι όσοι Ιουδαίοι κι εθνικοί δέχτηκαν την θεία οικονομία.

Οι Ιουδαίοι, λοιπόν, ευεργετήθηκαν με αγαθά ουράνια, τα οποία όμως απέρριψαν. Πρόκειται για την αποκάλυψη κυρίως και την διδασκαλία των Προφητών, που πρώτοι αυτοί δέχτηκαν ως «ήλιον της δικαιοσύνης», άλλα που παραταύτα βρίσκονται τώρα στο σκοτάδι, γιατί απώθησαν την «ακτίνα», το φως. Αντίθετα οι Χριστιανοί, που στην πλειοψηφία τους — πλην των εξ Ιουδαίων Χριστιανών— ζούσαν στο σκότος, αγνοώντας την θεία αποκάλυψη στο πλαίσιο της Π. Δ. . , δέχτηκαν το φως, την θεία αλήθεια, και απαλλάχτηκαν από το σκοτάδι. Οι Ιουδαίοι ευτύχησαν να είναι «κλάδοι» «της ρίζης της Αγίας», του εκλεκτού λαού. Αυτόβουλα όμως αποκόπηκαν και άρα δεν συνιστούν την συνέχεια της Αγίας «ρίζης». Αντίθετα οι Χριστιανοί, που πριν ως εθνικοί δεν είχαν σχέση με την αγία ρίζα, ευπείθησαν, δέχτηκαν το θέλημα του Θεού κι έδωσαν καρπό ευσεβή. Άρα, για τον Χρυσόστομο την πραγματική συνέχεια του εκλεκτού λαού αποτελούν οι Χριστιανοί, η Εκκλησία.

Κορυφώνει τις επισημάνσεις του με την αναφορά στην σταύρωση του Χριστού, τον οποίο προφήτευσαν εκείνοι τους όποιους διάβαζαν οι Ιουδαίοι. Αντίθετα οι Χριστιανοί, που δεν άκουσαν ως εθνικοί τους Προφήτες, δέχτηκαν τον «προφητευθέντα» Χριστό, το ύψιστο αγαθό. Έτσι, το αγαθό τούτο, που πρόσφερε στους Ιουδαίους ο Θεός, το απώθησαν και το άδραξαν άλλοι. Τι άλλο φοβερώτερο θα μπορούσαν να πάθουν, ώστε να θεωρηθούν «άθλιοι» και «ταλαίπωροι», όπως τους χαρακτηρίζει ο Χρυσόστομος, εξηγώντας και τους λόγους των επιθέτων αυτών. Δεν είναι το μίσος του που τον οδηγεί στους χαρακτηρισμούς, αλλά η θλιβερή συμπεριφορά τους έναντι του Θεού. Γίνεται οξύτερος ο Χρυσόστομος, παραμένοντας όμως βιβλικός. Οι Ιουδαίοι κλήθηκαν από τον Θεό σε υιοθεσία, την οποία αρνήθηκαν και την οποία δέχτηκαν οι νυν Χριστιανοί, που, όντας έκτος Ισραήλ, χαρακτηρίζονταν «κύνες» (Ματθαίος 15, 26). Στην κατάσταση όμως αυτή κατήντησαν αυτοί που αρνήθηκαν την υιοθεσία, το θείο θέλημα. «Τέκνα Θεού» πλέον και λαός εκλεκτός είναι όσοι δέχτηκαν τον Χριστό (Ιωάν. 1, 12), αυτόν που προφήτευσαν οι Προφήτες. Πώς, λοιπόν, δεν είναι δυστυχείς οι Ιουδαίοι, που έτσι εκδίωξαν την σωτηρία τους;

Θεωρώντας ο Χρυσόστομος και κρίνοντας την τακτική των Ιουδαίων από την αρχή μέχρι τις ημέρες του, διαπιστώνει την συνεχώς αντίθετη πορεία τους, που διακρίνεται σε δύο φάσεις. Στην εποχή της πδ, όταν όφειλαν να τηρούν τον Νόμο, αυτοί τον καταπατούσαν, όπως τους καταμαρτυρούν οι Προφήτες. Στην εποχή της Εκκλησίας, μετά την έλευση του Χριστού, όταν όφειλαν ν’ αφήσουν τον Νόμο, που ήταν μόνο προπαρασκευαστικός, επιμένουν να ζουν με αυτόν. Τώρα που ο Νόμος ξεπεράστηκε, αυτοί αγωνίζονται να τον τηρήσουν. Η τακτική αυτή, καταλυτική ριζικά του θείου θελήματος, τους αποδεικνύει «ελεεινους», εφόσον εξόργιζαν τον Θεό, μη τηρώντας άλλοτε τον Νόμο, και τον εξοργίζουν τηρώντας τον τώρα. Γι' αυτό και ο ευαγγελιστής Λουκάς (Πράξεις 7, 51), ακολουθώντας τον Προφήτη Ησαΐα (63, 10) και άλλα παλαιοδιαθηκικά κείμενα, χαρακτηρίζει τους Εβραίους «σκληροτράχηλους» και «απερίτμητους» κατά την καρδία, με αποτέλεσμα ν’ αντιστρατεύονται πάντοτε στο Άγιο Πνεύμα, στο θέλημα επομένως του Θεού. Αυτά υιοθετεί ο Χρυσόστομος και τίποτε περισσότερο.

Οι ομιλίες του Χρυσοστόμου κατά των Ιουδαίων δεν αφορμήθηκαν μόνο από την επιπόλαιη συνήθεια πολλών Χριστιανών, να μετέχουν στην θρησκευτική ζωή των Ιουδαίων. Οι Χριστιανοί αυτοί είχαν υπερβεί την συνήθεια και μετείχαν συνειδητά στα θρησκευτικά πράγματα των Ιουδαίων. Αυτό αποδεικνύει το γεγονός ότι υπερασπίζονταν την τακτική τους, προβάλλοντας π. Χ. Το επιχείρημα ότι και οι Ιουδαίοι «προσκυνούσι» τον Θεό και ότι έχουν «σεμνήν πολιτείαν». Στο επιχείρημα και την ένσταση αυτή ο Χρυσόστομος απαντάει με τρόπο απόλυτο ως Χριστιανός, επαναλαμβάνοντας την επισήμανση του ίδιου του Χριστού: εάν κάποιος γνωρίζει τον Θεό Πατέρα, θα (ανα)γνωρίζει και τον Υιό, τον οποίο οι Ιουδαίοι αρνήθηκαν. Επομένως, αγνοώντας και τον Υιό και τον Πατέρα, δεν μπορούν να προσκυνούν αληθινά τον Θεό.

«Αλλά πάντως ερούσι (= κάποιοι Χριστιανοί) ότι και αυτοί (= οι Ιουδαίοι) τον Θεόν προσκυνούσιν. Αλλά μη γένοιτο τούτο ειπείν! Ουδείς Ιουδαίος προσκυνεί τον Θεόν. Τις ταυτά φησιν; Ο Υιός του Θεού. "Ει τον Πατέρα γαρ μου ήδειτε, φησί, κάμε ήδειτε αν' ούτε δε εμέ οίδατε, ούτε τον Πατέρα μου οίδατε” (Ιωάν. 8,19). Ποίαν ταυτής αξιοπιοτοτέραν μαρτυρίαν παραγάγω;» (Κατά Ιουδαίων Α' 3: PG 48, 847).

Ανακεφαλαιώνοντας την κριτική του ως βιβλικός και θεολόγος της Εκκλησίας υπογραμμίζει τρία κεφαλαιώδη σφάλματα των Ιουδαίων: αγνοούν τον Πατέρα (εφόσον αρνούνται τον Υιό), σταύρωσαν τον Υιό και αποκρούουν την βοήθεια του Αγίου Πνεύματος. Εφόσον αυτά είναι αληθή, μπορεί κανείς να θεωρήσει τον τόπο λατρείας των Ιουδαίων ως «δαιμόνων καταγώγιον», ως ειδωλολατρικό χώρο. Αλλά τον χώρο τούτον κάποιοι τον θεωρούν «σεμνόν» και τον «προσέχουν», γεγονός που αναγκάζει τον Χρυσόστομο να προβαίνει στις εκτιμήσεις αυτές.

«Ει τοίνυν τον Πατέρα αγνοούσιν (= οι Ιουδαίοι) τον Υιόν εσταύρωσαν, του Πνεύματος την βοήθειαν απεκρούσαντο, τις ουκ αν θαρρών αποφήνηται, των δαιμόνων καταγώγιον είναι τον τόπον; Ου προσκυνείται Θεός εκεί, μη γένοιτο αλλ' ειδωλολατρίας εκείνο το χωρίον λοιπόν εστί. Αλλ' όμως τινές ως σεμνοίς εκείνοις τοις τόποις προσέχουσι» (Κατά Ιουδαίων Α' 3: PG 48, 847).

Ο πιστός Χριστιανός δεν μπορεί όντως να δικαιολογήσει, πως, ενώ έχει την ορθή διδασκαλία και απολαμβάνει τα «φρικτά και απόρρητα μυστήρια» της Εκκλησίας, αναζητάει και αυτά με τα οποία χαίρονται κι ευχαριστούνται Ιουδαίοι και Έλληνες. Πολύ περισσότερο, που αυτό θα σκανδαλίσει και θα παραπλανήσει τους απλούστερους, όπως φοβάται και ο Παύλος (Α' Κορινθίους 10, 32), στον οποίο παραπέμπει ο Χρυσόστομος.

«… Τις δε απολογία, όταν ο Χριστιανός, και της εντεύθεν μετέχων διδασκαλίας και των φρικτών και απορρήτων μυστηρίων απολαύων, μεταξύ του Ιουδαίου και του Έλληνος αναστρέφηται κακείνοις χαίρη οις και εκείνοι ήδονται» (Κατήχησις VI: SCh: 50bis, σελ. 222).

Όσα λέγει και γράφει ο Χρυσόστομος για τους Ιουδαίους, σχετικά ιδίως με την παλαιό και νέα τους απιστία, με την άρνηση του θείου θελήματος και της θείας οικονομίας, αλλά και με την κακή ηθική συμπεριφορά τους, τα εξάγει ευθέως από τους Προφήτες της πδ, οι οποίοι καυτηρίασαν τον εκλεκτό λαό του Θεού περισσότερο απ’ ό,τι ο Χρυσόστομος. Και το κάνει αυτό ενσυνείδητα, γνωρίζοντας τις αντιδράσεις της πανίσχυρης τότε στην Αντιόχεια Ιουδαϊκής κοινότητας και προλαβαίνοντας την μελλοντική εναντίον του κατηγορία ως μεγάλου αντισημίτη.

«Ει μεν γαρ οίκοθεν αποφαίνομαι, κατάγνωθι. Ει δε του προφήτου λέγω τα ρήματα, δέξαι την απόφασιν» (Κατά Ιουδαίων Α' 2: PG 48, 847).

Και παραθέτει μ’ επεξηγήσεις όσα πχ. Ο Ιερεμίας λέγει για τους Ισραηλίτες, ότι έσπασαν τον «δεσμόν» με τον Θεό, ότι έχουν «όψιν πόρνης», ότι ο «οίκος» του Θεού, η Συναγωγή, έγινε «σπήλαιον υαίνης», ότι ο Θεός «εγκατέλειψε τον οίκον» του (2, 20' 3, 3' 7, Εν 12, 7) και άλλα όμοια. Παραπέμπει στον Ησαΐα (1, 11) και τον Αμώς (5, 21) για να τονίσει ότι ο Θεός αρνείται τις θυσίες και μισεί τις εορτές, που τελούν οι Ιουδαίοι και στις οποίες επιμένουν να μετέχουν πολλοί Χριστιανοί. Υπενθυμίζει ότι οι Ιουδαίοι ειδωλολάτρησαν (Αριθμοί 25), έσφαξαν και θυσίασαν «υιούς και θυγατέρας» «εις τα δαιμόνια» (Ψαλμοί 105, 37). Όλ’ αυτά και άλλα πολλά προκάλεσαν κατά τον Προφήτη Δανιήλ την «κατάρα» του Θεού κατά του εκλεκτού λαού (9, 11' 3, 32).

Η θεία κατάρα, για την οποία μιλάει ο Δανιήλ, έχει προέκταση και διαχρονική σημασία, ένεκα του γεγονότος της σταυρώσεως του Χριστού. Γνώρισαν τιμωρίες οι Ιουδαίοι στους χρόνους της Πα, επειδή συμπεριφέρθηκαν εχθρικά στους Προφήτες, διώκοντας ή και φονεύοντας αυτούς. Αλλά οι Προφήτες ήταν όλοι άνθρωποι («δούλοι»). Τώρα ο σταυρωθείς είναι ο Θεός, ο Χριστός. Επομένως η πράξη των Ιουδαίων συνιστά το ύψιστο κακό, «το κεφάλαιον των κακών». Διέπραξαν τόσο φοβερό αμάρτημα, ώστε να μην έρχεται «διόρθωσις» και «συγγνώμη». Οι ίδιοι δεν διορθώνονται, δεν τους παρέχεται συγνώμη και δεν μπορούν να παρουσιάσουν «απολογίαν» της πράξεώς τους. Άρα οι τιμωρίες των Ιουδαίων μετά τα καινοδιαθηκικά γεγονότα οφείλονται στην μη «διόρθωσίν» τους. Άλλωστε, θεολογικά το μόνο ασυγχώρητο αμάρτημα, η βλασφημία του Αγίου Πνεύματος, έγκειται σ’ αυτό ακριβώς, στην αμετανοησία, στην μη διόρθωση.

«Επειδή τον Χριστόν απεκτείνατε, επειδή κατά του Δεσπότου τας χείρας εξετείνατε, επειδή το αίμα το τίμιοιν εξεχέατε, δια τούτο ουκ εστίν υμίν διόρθωσις, ουδέ συγγνώμη λοιπόν, ουδέ απολογία. Τότε μεν γαρ εις δούλους ην τα τολμώμενα, εις Μωυσέα και Ησαΐαν και Ιερεμίαν. Τότε ει και ασέβειά τις εγένετο, αλλ' ούπω το κεφάλαιον των κακών ην τολμηθέν. Νυνί δε… ουδενί τρόπω παρανομίας υπερβολήν κατελίπετε δια της εις Χριστόν μανίας· δια και μειζόνως κολάζεσθε νυν… Δήλον ότι και παιδοκτονίας και πόσης παρανομίας πολλώ χείρον ετολμήσατε και μείζον, τον Χριστόν ανελόντες» (Κατά Ιουδαίων στ' 2: PG 48, 907).