• 1. Ό ανεξέλεγκτος υποκειμενισμός

• 2. Εκσυγχρονιστικός αναχρονισμός

• 3. Εξαρτώμενος εκλεκτισμός στον χώρο των πηγών και της ύλης

• 4. Σκόπιμη αναπαραγωγή θέσεων παγιωμένων

• 5. Ιδεολογική χρήση τής ιστορίας

• 6. Η κίνηση των τελευταίων δεκαετιών να ξαναγραφεί η ιστορία

Το θέμα είναι τεράστιο και αναγκαστικά θα περιοριστώ σε κάποιες δειγματοληπτικές επισημάνσεις για την κατανόηση της πολυπλοκότητάς του. Με την παθολογία όμως της ιστοριογραφίας συνδέονται προβλήματα, που έχουν άμεση σχέση με την σύγχρονη πραγματικότητα και την περαιτέρω πορεία του Έθνους. Διότι οι συχνοί πειραματισμοί στον χώρο της ιστοριογραφίας διοχετεύονται στην εκπαίδευση με όλες τις αυτονόητες συνέπειες. Βέβαια, από τον Λουκιανό τον Σαμοσατέα (± 117-180 μ.Χ.) και το έργο του «Πώς δει ιστορίαν συγγράφειν» μέχρι σήμερα, το θέμα έχει μελετηθεί επανειλημμένα σε μελέτες και συνέδρια και η αποκτηθείσα γνώση και πείρα είναι σημαντική. Υπάρχουν όμως συγκεκριμένα αίτια, ώστε η υπάρχουσα δυσλειτουργία να παρατείνεται.

Πρέπει να λεχθεί προοιμιακά, ότι η ιστοριογραφία είναι αυτόνομο πεδίο της γνώσης, που αποσκοπεί βασικά στην ερμηνεία της πραγματικότητας και την κατανόησή της μέσα από την έρευνα των πηγών. Επιτυγχάνεται, έτσι, ένας απολογισμός της εξελικτικής πορείας τής ανθρώπινης κοινωνίας, που συμβάλλει στην κατανόηση του πώς προέκυψε το σήμερα. Κύριο, συνεπώς, στοιχείο της ιστοριογραφίας δεν είναι η δικανική κρίση του παρελθόντος και ο επιμερισμός των ευθυνών, ώστε ή ιστοριογραφία να μεταβάλλεται σε δικαστήριο, αλλά η ερμηνεία συμβάντων και γεγονότων, θεωρουμένων μέσα από τις γενετικές του σχέσεις. Ήδη στην Καινή Διαθήκη έχουν καταγραφεί, σ' αυτήν την κατεύθυνση, δύο καθαρά επιστημονικές ερμηνευτικές αρχές: Λουκ. 10,26: «Εν τω νόμω ΤΙ γέγραπται, ΠΩΣ αναγινώσκεις;» (ερώτηση του Χριστού προς έναν νομικό). Κοντά στο ΤΙ, συνεπώς, το γεγονός καθ' αυτό (das Ereignis an sich), υπάρχει και το ΠΩΣ της ανάγνωσης, της έρευνάς του, δηλαδή η ερμηνεία και κατανόησή του. Πράξ. 8,30: «Άρα γινώσκεις ά αναγινώσκεις;» (Ο απόστολος Φίλιππος προς τον Ευνούχο της Κανδάκης). Πρόκειται και εδώ για την ανάγκη κατανόησης, που προϋποθέτει την ερμηνεία. Η αυθεντική επιστήμη συνεχίζει τον ατέρμονα αυτόν αγώνα της ερμηνείας και σε κάποιες περιπτώσεις και επανερμηνείας, με βάση τον εμπλουτισμό των πηγών με νέες ανακαλύψεις ή την εκ νέου αναψηλάφηση των γνωστών με βάση την αυξημένη γνώση. Σ' αυτό το πλαίσιο όμως εντοπίζονται συμπτώματα παθολογικά, όπως τα ακόλουθα:

Ο ιστοριογράφος από την θέση του γίνεται όχι μόνο κριτής, άλλα και κριτήριο του ιστορικού γεγονότος. Στην θεολογική (κυρίως) ερμηνευτική έχει καθιερωθεί ένας σπουδαίος όρος, με καθολική ισχύ: Είναι ο όρος Vorverständnis (προ-κατανόηση, προ-κατάληψη), το σύνολο δηλαδή των εσωτερικών προϋποθέσεων, σύνολος ο ψυχικός κόσμος του ερευνητή, που συνθέτει το ερμηνευτικό πρίσμα θεώρησης των πραγμάτων.

Είναι, έτσι, κατανοητό, ότι στην ερμηνευτική προσέγγιση των πνευματικών φαινομένων απόλυτη αντικειμενικότητα δεν μπορεί να υπάρξει, αφού δεδομένη πάντα σταθερά είναι η προσωπικότητα του ιστοριογράφου, που ενεργεί οριστικά — και εν πολλοίς αυτόνομα — σε κάθε πτυχή της ερευνητικής του εργασίας, με καθοριστικό μάλιστα ρόλο. Από το γνωσιακό και ιδεολογικό του πρίσμα εξαρτάται η ερμηνεία των δεδομένων της έρευνάς του και η κατάστρωση των πορισμάτων της. Έτσι εξηγούνται και οι αποκλίσεις των ιστορικών στην προσέγγιση των ίδιων γεγονότων. Θα υπενθυμίζαμε εδώ ανεκδοτολογικά την γνωστή περιγραφή του ελέφαντα από τούς τέσσερις τυφλούς. Ο ως ένα δε σημείο αναπόφευκτος υποκειμενισμός του ιστορικού ερευνητή παίρνει διαστάσεις, όταν συνδέεται, όπως θα δούμε, με εξωτερικές δεσμεύσεις.

Από τα τέλη του 19^ου αιώνα αναπτύσσεται αυτή η τάση. Πρόκειται για χρησιμοποίηση εννοιών και όρων της τρέχουσας εποχής για την θεώρηση, την περιγραφή και ερμηνεία δεδομένων και καταστάσεων παλαιοτέρων εποχών και ιδίως της αρχαιότητας. Διαπράττεται δηλαδή η ερμηνεία του παρελθόντος με κριτήρια του παρόντος και εισαγωγή αρχών και κριτηρίων άγνωστων στον επιστημονικά ερευνώμενο, υποτίθεται, χώρο ή στο προσεγγιζόμενο πνευματικό φαινόμενο. Στις περιπτώσεις αυτές λειτουργεί η ιδέα της αέναης επανάληψης και ανακύκλησης, που αντιτίθεται στην έννοια της εξέλιξης (ιστορία!). «Κάθε ιστορικό γεγονός όμως έχει πραγματικά την ανεπανάληπτη ιστορική του φυσιογνωμία». (Πρβλ. Mircea Eliade, Κόσμος και Ιστορία, ο μύθος της αενάου επαναλήψεως, μτφρ. Θεμ. Λαζάκη, Αθήνα 1966, σ. 43).

Η Ιστορία δεν γράφεται χωρίς γνώση των πηγών, μέχρι μάλιστα την μικρότερη λεπτομέρεια. Διαφορετικά συντίθεται μυθιστορία. Η κριτική και συνδυαστική χρήση των πηγών υπόκειται σε κάθε άξιο λόγου ιστορικό έργο. Συχνά όμως παρατηρείται αδιαφορία για κάποιες περιόδους ή χώρους. Λ.χ. από μοντερνίζοντες και ιδεολογικά εξαρτώμενους ιστορικούς περιθωριοποιείται το Βυζάντιο, λόγω της σχέσης του με την Ορθοδοξία, ή ο εκκλησιαστικός χώρος διαχρονικά, στον όποιο όμως μέχρι τον 19° αιώνα γράφεται η ιστορία μας. Τρομερές συνέπειες έχει το πράγμα στους βυζαντινολόγους, που βλέπουν το Βυζάντιο και την συνέχειά του με αθεϊστικές προϋποθέσεις και αποσιωπούν ή παραμορφώνουν ερμηνευτικά τα πατερικά κείμενα, στερούμενοι των προϋποθέσεων κατανόησής τους, λόγω της a priori απορρίψεως του χώρου. Χάνεται όμως έτσι η δυνατότητα καθολικής-σφαιρικής θεώρησης των πραγμάτων. Έτσι προκύπτουν οι μονομερείς ερμηνείες και στην ουσία παρερμηνείες. Χαρακτηριστική εξαίρεση, και επιβεβαίωση του προβλήματος, ο αληθινά βυζαντινολόγος Στήβεν Ράνσιμαν, που μπόρεσε να καταλάβει σε μεγαλύτερο βαθμό το Βυζάντιο, λόγω επαρκούς γνώσης και της πατερικής παραδόσεως και της θεολογίας του.

Με τον εκλεκτισμό συνδέεται η σκόπιμη αναπαραγωγή θέσεων παγιωμένων, χωρίς την διάθεση κριτικού ελέγχου τους, για την κατίσχυση της παράταξης, στην οποία και ο ιστορικός ανήκει. Συναφής είναι η αδιαφορία για έρευνα και μάλιστα Αρχείων για τους τελευταίους κυρίως αιώνες. Από τον διδάσκαλό μου, αείμνηστο Νικόλαο Τωμαδάκη, έμαθα ότι για τους τελευταίους αιώνες ιστορία χωρίς γνώση των Αρχείων δεν μπορεί να γραφεί.

Η εύκολη λύση είναι η καταφυγή στον ανέρειστο στοχασμό και την επένδυση με ψήγματα ιστορίας, τής υποστηριζόμενης ιδεολογίας. Η επιστράτευση του μετέωρου στοχασμού οδηγεί στην είσοδο της μεταφυσικής στην ιστοριογραφία, κάτι ανάλογο με την μεταφυσική θεολόγηση, χωρίς δηλαδή την θεοπτία. Το κενό της άγνοιας μάλιστα καλύπτεται με εντυπωσιακή γλώσσα, κατά κανόνα ακατάληπτη, που δικαιώνει τον Σοφοκλή στην Αντιγόνη: «Ούτοι διαπτυχθέντες ώφθησαν κενοί» (στ. 709). Ιστορικοί αυτής της ομάδας δεν παραλείπουν να επικρίνουν ευσυνείδητους ερευνητές, όπως ο αείμνηστος πατριάρχης του χώρου μας καθηγητής Απόστολος Βακαλόπουλος, που αναγκάστηκε να απαντήσει στις αιτιάσεις κάποιων κατηγόρων του: «Τότε ακόμη θ' αποφύγουμε τις πολύ συνηθισμένες στον τόπο μας πρόχειρες ερμηνείες, τις στηριγμένες σε φτωχά και ελλιπή στοιχεία, ή τις αόριστες γενικότητες που συχνά προβάλλονται με την πεποίθηση ότι εκφράζουν την φιλοσοφική θεώρηση των γεγονότων και ότι μας φέρνουν δήθεν κοντά στο είναι, στην ουσία του νέου ελληνισμού, ενώ στην πραγματικότητα μας ξεμακραίνουν πολύ απ' αυτήν. Γιατί στ' αλήθεια πώς είναι δυνατόν οι φιλόσοφοι, οι κοινωνιολόγοι ή οι κοινωνιολογούντες, οι οικονομολόγοι κ.λ.π. να μελετήσουν, ν' ανατάμουν την σύγχρονη ελληνική κοινωνία και οικονομία, χωρίς να έχουν γνωρίσει τις βάσεις της; Η πορεία που οφείλουμε ν' ακολουθήσουμε διαγράφεται καθαρά: μόνον όταν αποκτήσουμε επακριβωμένες, θετικές γνώσεις, τότε η ενατένιση των γεγονότων θα βασίζεται σε στερεό βάθρο και θα κινήται μέσα σ' ένα γενικό πλαίσιο με ρευστά βέβαια όρια, αλλά δεν θα κινδυνεύη να εκτραπή σε προχειρολογία με κυρίαρχο στοιχείο την φαντασία... Είναι θλιβερό ν' αναλογίζεται κανείς πόσο μας στοίχισε κατά την ροή των αιώνων η ένδεια των ιστορικών γνώσεων» (Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Β', Θεσσαλονίκη 1976, σ. 7).

Καθαρή όμως αναίρεση της ιστορίας είναι ή ιδεολογική χρήση της συναρτώμενη με την ιδεολογική ερμηνεία των ιστορικών δεδομένων. Τότε όμως κάνουμε πολιτική, όχι ιστορία. Σ' αυτές τις περιπτώσεις δεινοπαθεί συνήθως η Εκκλησία και η σχέση της με το Έθνος και την ελευθερία του και υποστυλώνεται η προπαγάνδα. Δεινοπαθεί όμως και η ίδια η ιστορία. Με τις νέες περί έθνους ιδέες, που προωθούνται από ξένους οικονομικούς παράγοντες, ανήκοντες στους κύκλους της Νέας Εποχής και της παγκοσμιοποίησης, ως κίνησης προς την πλανητική κοινωνία.

Αυτή την τάση εξυπηρετεί η κίνηση των τελευταίων δεκαετιών να ξαναγραφεί η ιστορία. Βεβαίως κάθε γενεά είναι υποχρεωμένη να ξαναγράψει την ιστορία του Έθνους της, για την επανεκτίμησή της με βάση τα νεώτερα πορίσματα της έρευνας και την ανανέωση των συμπερασμάτων. Αυτό όμως δεν μπορεί να γίνει με βιασμό των πηγών και χειραγώγηση της έρευνας, αλλά με την διεύρυνσή της. Η πληρέστερη γνώση των αρνητικών δεδομένων του παρελθόντος μπορεί να συμβάλει στην βελτίωση των σχέσεων και όχι η συγκάλυψή τους με την λήθη. Η δημιουργία σχέσεων φιλίας προάγεται μόνο με την έρευνα και την αποδοχή των αντικειμενικών πορισμάτων της απροκατάληπτης ιστορικής επιστήμης. Θα επιμείνουμε σ' αυτό, διότι το αίτημα να ξαναγραφεί η ιστορία κυριαρχεί σήμερα στον χώρο της εκπαίδευσης.

Το πρόβλημα βιώθηκε από τον φοιτητικό κόσμο πριν από μερικές δεκαετίες, στο πλαίσιο της προϊούσας επίθεσης κατά του μαθήματος των Θρησκευτικών. Το 1962 ξέσπασε ο μεγάλος πράγματι αγώνας των φοιτητών της Θεολογίας, Αθηνών - Θεσσαλονίκης, που κράτησε επί ένα επτάμηνο (27.2 - 27.9) κλειστές τις δύο Θεολογικές Σχολές, όταν διαπιστώθηκε η προσπάθεια συρρικνώσεως και μειώσεως του μαθήματος των Θρησκευτικών με τον — κατ’ αρχάς επιλεκτικό περιορισμό των ωρών διδασκαλίας από δίωρο σε μονόωρο σε κάποιους τύπους σχολείων, με πρόσχημα την ένταξή μας στην Ευρώπη (ΕΟΚ, τότε).

Σημαντικό όμως είναι ότι η φοιτητική ηγεσία αυτού του αγώνα διαπίστωσε ότι δεν ήταν μόνο το μάθημα των Θρησκευτικών, που έπρεπε να πέσει θύμα της μανίας του εξευρωπαϊσμού και της παγκοσμιοποίησης, αλλά γρήγορα θα επεκτεινόταν η πολεμική αυτή και στο μάθημα της Ιστορίας και της Γλώσσας μας. Διότι τα τρία αυτά μαθήματα, το καθένα με τον τρόπο του, συνιστούν τα ερμηνευτικά κλειδιά κατανοήσεως και ερμηνείας του πολιτισμού μας, συμβάλλοντας συνάμα στην διατήρηση της ιστορικής μας συνέχειας και κοινωνικής συνοχής. Αλλ' αυτά τα δύο μεγέθη είναι σήμερα το «κόκκινο πανί» για τούς «εκσυγχρονιστές» όλων των παρατάξεων, που προσπαθούν με την παρουσία τους στον χώρο της εκπαίδευσης να τα διαστρέψουν μέχρι να τα καταστρέψουν.

Την σκοπιμότητα των νεοεποχιτών συγγραφέων Ιστορίας υποστυλώνει ένας «παγκόσμιος ειρηνισμός», που υποστασιώνει την άποψη, ότι αρκεί η απάλειψη των διαιρούντων και ο τονισμός των ενούντων, για να αρθεί το «μεσότειχον» (Εφ. 2,14) μεταξύ εθνών και ανθρώπων, υπό την «προστασίαν» και τον «έλεγχο» του Πλανητάρχη της Νέας Εποχής ή εκείνων πού κυβερνούν τον κόσμο πίσω από αυτόν.

Η μέθοδος αυτή της προβολής των ενούντων και όχι των διαιρούντων εφαρμόζεται και στην άλλη όψη του Οικουμενισμού, στον θρησκευτικό-θεολογικό, τον διαχριστιανικό διάλογο. Είναι γεγονός ότι όχι μόνον οι ίδιες εξουσιαστικές δυνάμεις, αλλά και το ίδιο πνεύμα διέπει και τις δύο πλευρές του και ο ίδιος στόχος, η εξυπηρέτηση των σχεδίων της Υπερδύναμης και της Νέας Τάξης. Σ' αυτό το κλίμα «συνωστίζονται» Οικουμενισμού, αλλά τα σχολικά μαθήματα, που σχετίζονται άμεσα με την ταυτότητά μας. Το περιεχόμενο, άλλωστε, αυτών των μαθημάτων είναι το κύριο διαφοροποιητικό στοιχείο του πολιτισμού μας από τον πολιτισμό της Φραγκοτευτονικής Δύσης.

Δεν θέλουν κάποιοι ιστορικοί μας —και ίσως και δεν μπορούν— να κατανοήσουν ότι για τις διχοστασίες και διαιρέσεις δεν πταίουν τα θρησκευτικά και η ιστορία (το παρελθόν δηλαδή), αλλά η πολιτική, οι προκλήσεις και τα ανοσιουργήματα της Υπερδύναμης και των συνεργών της. Οι αλώσεις του 1204 και του 1453, οι εθνικοί διχασμοί μας ως τον 20^όν αιώνα, το δράμα της Κύπρου και το Σκοπιανό, δεν λύνονται με το ξαναγράψιμο της ιστορίας, άλλα με την ορθή κατανόηση των μηνυμάτων της. Εδώ όμως γίνεται αληθινή «γενοκτονία», με την προσπάθεια για τη διάλυση των εθνικών ταυτοτήτων, μέσα από την λοβοτόμηση της εθνικής μνήμης και την διάσπαση της εθνικής μας συνέχειας. Έτσι όμως δεν ξαναγράφεται η ιστορία, αλλά φιμώνονται, όπως είδαμε, οι πηγές, χωρίς τις όποιες δεν γράφεται αληθινή ιστορία, αλλά μία ανύπαρκτη-κατασκευασμένη παρα-ιστορία. Η επιστήμη τότε δίνει την θέση της στην πολιτική.

Το προϊόν αυτής της κίνησης είναι μια πραγματικά «ιστορία του σωλήνα» ως «Κοινή ιστορία των Βαλκανίων». Ενδιαφέρον όμως είναι ότι ανάλογες προσπάθειες στην άλλη Ευρώπη δεν είναι δυνατόν να γίνουν δεκτές. Η Γαλλία, άλλωστε, δεν μπορεί να απορρίψει τον Ναπολέοντα και η Γερμανία αδυνατεί να απαγκιστρωθεί από το φάντασμα του Βίσμαρκ. Είναι δε γεγονός ότι η απώθηση του κακού στην λήθη μας καταδικάζει να ξαναζήσουμε συμφορές. Αντίθετα, η πλήρης γνώση του οδηγεί στην εμπέδωση της γνώσης και την δημιουργία ενιαίας συνείδησης.

Τελικά, πιστεύω ότι με οδηγό τον μεγάλο μας ιστορικό Θουκυδίδη, που έχει, ως προς την κατανόηση της ιστορίας, διαχρονική σημασία, οφείλει η ιστοριογραφία του παρόντος να πορεύεται, εμπλουτίζοντας τα μέσα της και ανανεώνοντας τους στόχους της, χωρίς να αντιπαρέρχεται την αιώνια αρχή, ότι διαιώνια η φύση των ανθρώπων μένει πάντα η αυτή!