© Μιχαήλ Μπερκουτάκη του Κωνσταντίνου
ΘΕΜΑ 3ο.
Περί της γενικής τυπικής τάξεως της ακολουθίας του Εσπερινού
Η ακολουθία του Εσπερινού τελείται το εσπέρας (αρχίζει, δηλαδή, αμέσως μετά τη δύση του ήλιου). Είναι η 1η ακολουθία του 24ώρου και με αυτήν εισάγονται στη λατρευτική πράξη της Εκκλησίας οι ακολουθίες της νέας ημέρας. Η τυπική της τάξη έχει, σε γενικές γραμμές, ως εξής:
1. ΤΟ ΕΥΛΟΓΗΤΟΝ. Όπως όλες οι ακολουθίες του Σαββαΐτικου τυπικού, έτσι και ο Εσπερινός αρχίζει με την εναρκτήρια δοξολογική εκφώνηση, που λέγεται από τον ιερέα. Πρόκειται για τη γνωστή σε όλους εκφώνηση: «Ευλογητός ο Θεός ημών πάντοτε, νυν, και αεί, και εις τους αιώνας των αιώνων». Κατά τη σωστή τυπική τάξη, το Ευλογητόν, εκφωνείται από τον ιερέα έξω από το Ιερό Βήμα (δηλαδή, έξω από την Ωραία Πύλη και με το πρόσωπο στραμμένο προς την Αγία Τράπεζα) αν η εορτή της ημέρας έχει ακολουθία εις δ΄ ή εις στ΄. Αν, όμως, η εορτή της ημέρας έχει ακολουθία εις η΄, το Ευλογητόν εκφωνείται μέσα από το Ιερό Βήμα (δηλαδή, μπροστά από την Αγία Τράπεζα και με την πλάτη γυρισμένη στην Ωραία Πύλη). Τέλος: α) Όταν η εορτή της ημέρας δικαιούται την τέλεση αγρυπνίας, η συνήθης εναρκτήρια δοξολογική εκφώνηση αντικαθίσταται με την εκφώνηση: «Δόξα τη Αγία, και Ομοουσίω, και Ζωοποιώ, και Αδιαιρέτω Τριάδι, πάντοτε, νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων». β) Όταν τελείται (κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή) η ακολουθία των Προηγιασμένων η συνήθης εναρκτήρια δοξολογική εκφώνηση αντικαθίσταται με την εκφώνηση: «Ευλογημένη η Βασιλεία του Πατρός, και του Υιού, και του Αγίου Πνεύματος, πάντοτε, νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων». Και στις δύο αυτές περιπτώσεις η εναρκτήρια δοξολογική εκφώνηση γίνεται μέσα από το Ιερό Βήμα. ΠΡΟΣΟΧΗ: Το εάν το Ευλογητόν θα εκφωνηθεί έξω ή μέσα από το Ιερό Βήμα, δεν εξαρτάται από τον εάν θα τελεστεί το πρωί της επόμενης ημέρας η Θεία Λειτουργία ή όχι, αλλά από τη λειτουργική αξία των ακολουθιών της ημέρας. Έτσι, πιο απλά, αν μια ημέρα έχει ακολουθία εις δ΄ ή εις στ΄, το Ευλογητόν εκφωνείται έξω από το Ιερό Βήμα, ενώ αν μια ημέρα έχει ακολουθία εις η΄ ή αγρυπνία, το Ευλογητόν εκφωνείται μέσα από το Ιερό Βήμα.
2. ΤΟ ΔΕΥΤΕ ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΩΜΕΝ. Μετά το Ευλογητόν, ακολουθούν τρεις στίχοι, που αρχίζουν με τη φράση: «Δεύτε προσκυνήσωμεν και προσπέσωμεν...». Οι στίχοι αυτοί, (όπως και ο Προοιμιακός ψαλμός, που ακολουθεί) διαβάζονται από τον Αναγνώστη ή τον Προεστό της λατρευτικής σύναξης και επαναλαμβάνονται απαράλλακτα σε όλες ανεξαιρέτως τις ακολουθίες του Σαββαΐτικου τυπικού. Αποτελούν μια σύντομη λειτουργική εισαγωγή, που σκοπό έχει να μυήσει τους πιστούς στο πνευματικό κλίμα της λατρείας του εν Τριάδι Θεού και να τους βοηθήσει να συγκεντρώσουν την προσοχή τους στα τελούμενα της ακολουθίας. Το Δεύτε Προσκυνήσωμεν, κατά τη σωστή τυπική τάξη, διαβάζεται καθημερινά στην ακολουθία του Εσπερινού. Σήμερα, σύμφωνα με μια νεώτερη συνήθεια, καταλιμπάνεται τις ημέρες, που μεσολαβούν ανάμεσα στην εορτή και την απόδοση της εορτής του Πάσχα, οπότε και η ανάγνωσή του αντικαθίσταται με την ψαλμωδία (τρις) του «Χριστός ανέστη εκ νεκρών...».
3. Ο ΠΡΟΟΙΜΙΑΚΟΣ ΨΑΛΜΟΣ. Ως Προοιμιακός χαρακτηρίζεται 103ος ο ψαλμός (Ευλόγει η ψυχή μου τον Κύριον...), γιατί αποτελεί το προοίμιον (το πρώτο, δηλαδή, λατρευτικό στοιχείο) της ακολουθίας του Εσπερινού και –κατά μια γενικότερη έννοια– ολόκληρου του ημερήσιου λειτουργικού κύκλου. Ο ίδιος ψαλμός χαρακτηρίζεται και ως Λυχνικός Ψαλμός ή Ψαλμός του Λυχνικού, ενώ στη λαϊκή μας παράδοση ονομάζεται ο Αναβαλλόμενος (από τη γνωστή φράση του 2ου στίχου «...ο αναβαλλόμενος Φως ως ιμάτιον...»). Ο Προοιμιακός ψαλμός, ως προς το περιεχόμενό του, αποτελεί έναν ύμνο, που δοξάζει τη Σοφία και την Παντοδυναμία του Θεού. Αυτή η Σοφία και Παντοδυναμία του Θεού αποκαλύπτονται στον άνθρωπο μέσα από τη θεωρία του φυσικού κάλλους και της τελειότητας της δημιουργίας του υλικού κόσμου. Η κεντρική ιδέα του ψαλμού εκφράζεται με τη φράση: «...Ως εμεγαλύνθη τα έργα Σου Κύριε, πάντα εν σοφία εποίησας...». Η σύνδεση του συγκεκριμένου ψαλμού με την ακολουθία του Εσπερινού οφείλεται, κατά πάσα πιθανότητα, στη φράση: «...Εξελεύσεται άνθρωπος επί το έργον αυτού, και επί την εργασίαν αυτού εώς εσπέρας...». Ο Προοιμιακός ψαλμός διαβάζεται καθημερινά στην εσπερινή ακολουθία και καταλιμπάνεται μόνο κατά τη διακαινήσιμη εβδομάδα (δηλαδή, αυτή, που ακολουθεί την Κυριακή του Πάσχα). Τις ημέρες αυτές η ανάγνωσή του αντικαθίσταται με την ψαλμωδία (δεκάκις) του «Χριστός ανέστη εκ νεκρών...».
Ενώ διαβάζεται ο Προοιμιακός ψαλμός, οι ιερείς διαβάζουν «μυστικώς» (χωρίς, δηλαδή, να τους ακούει κανείς) τις ευχές της ακολουθίας του Εσπερινού. Ειδικότερα, όλες οι λειτουργικές αιτήσεις του ιερέα τελειώνουν με την ανάγνωση μιας ευχής, που η κατάληξή της έχει Τριαδολογικό περιεχόμενο. Οι Τριαδολογικές καταλήξεις των ευχών του Σαββαΐτικου τυπικού (σε αντίθεση με το υπόλοιπο κείμενό τους, που απλώς «αναγιγνώσκεται») λέγονται από τον ιερέα «εκφώνως» (με μουσική, δηλαδή, απόδοση) και είναι γνωστές με το όνομα «εκφωνήσεις». Έτσι, σήμερα, οι ευχές του Εσπερινού δεν διαβάζονται στη φυσική τους θέση (δηλαδή, ως κατακλείδα των διάφορων αιτήσεων του ιερέα), αλλά διαβάζονται, χάριν συντομίας και ευκολίας, σε τελείως λανθασμένο χρόνο (την ώρα, δηλαδή, της ανάγνωσης του Προοιμιακού ψαλμού) και μόνο οι Τριαδολογικές τους καταλήξεις (δηλαδή, οι εκφωνήσεις τους) διατηρούνται στη φυσική τους θέση. Η πράξη αυτή αλλοιώνει διττώς το πνεύμα και την ουσία του Σαββαΐτικου τυπικού:
1ον. Όλες οι ευχές της Ορθόδοξης λατρείας (και κυρίως αυτές της Θείας Λειτουργίας) πρέπει να διαβάζονται από τον ιερέα ή τον Αρχιερέα «εις επήκοον του λαού», γιατί ο λαός είναι αυτός που προσφέρει στο Θεό τη λατρεία, και εξ ονόματός του διαβάζει ο ιερέας ή ο Αρχιερέας τις λατρευτικές ευχές της Εκκλησίας (εξάλλου, η ίδια η λέξη Λειτουργία μαρτυρεί με την ετυμολογία της την αλήθεια αυτή, αφού, κυριολεκτικά, σημαίνει: έργον του λαού). Το έθος του «μυστικώς αναγιγνώσκειν» τις ευχές της λατρείας είναι πολύ μεταγενέστερη και λανθασμένη πρακτική στη λατρεία της Εκκλησίας.
2ον. Δεν είναι δυνατόν να μετακινηθούν μέσα στο λειτουργικό χρόνο και χώρο τα διάφορα στοιχεία, που δομούν τις ακολουθίες της Εκκλησίας, χωρίς να επέλθει με τη μετακίνηση αυτή μια κάποια μικρή ή μεγάλη αταξία (δηλαδή, ανατροπή της σωστής τυπικής τάξης). Έτσι, στη συγκεκριμένη περίπτωση, για παράδειγμα, επειδή ο πιστός ακούει μόνο τις εκφωνήσεις των ευχών α) αδυνατεί να προσευχηθεί με το κείμενο των ευχών. β) δεν μπορεί να κατανοήσει τη λειτουργική σχέση των εκφωνήσεων με τις ευχές της λατρείας. Η επαναφορά της σωστής τυπικής τάξης στο ζήτημα της ανάγνωσης των ευχών της Ορθόδοξης λατρείας είναι ένα από τα βασικά ζητήματα, που θα έπρεπε να απασχολήσει, όσους θα ασχοληθούν μελλοντικά με τη αποκατάσταση του Σαββαΐτικου τυπικού.
4. Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΝΑΠΤΗ (ΤΑ ΕΙΡΗΝΙΚΑ). Είναι μια σειρά από αιτήματα, που απευθύνονται προς το Θεό. Τα αιτήματα αυτά λέγονται από τον ιερέα συναπτώς (δηλαδή, το ένα ακολουθεί το άλλο) και για αυτό το λόγο ονομάστηκαν Συναπτή αίτηση. Μεγάλη Συναπτή ονομάστηκαν, για να διακρίνονται από τη λεγόμενη Μικρά Συναπτή (Έτι και έτι...). Τα ίδια αιτήματα ονομάζονται και Ειρηνικά, από την εναρκτήρια φράση του πρώτου αιτήματός τους (Εν ειρήνη του Κυρίου δεηθώμεν...). Η Μεγάλη Συναπτή επαναλαμβάνεται καθημερινά στον Εσπερινό, στον Όρθρο, και στη Θεία Λειτουργία (όταν, φυσικά, τελείται η Θεία Λειτουργία). Ως προς το περιεχόμενό τους, τα αιτήματα της Μεγάλης Συναπτής αναφέρονται στις βασικές υλικές ανάγκες του ανθρώπου και το φυσικό περιβάλλον. Έτσι, για παράδειγμα, στα αιτήματα αυτά γίνεται λόγος για την «ειρήνη του σύμπαντος κόσμου», την «ευκρασία των αέρων», την «ευφορία των καρπών της γης», ενώ ζητάμε από το Θεό και «καιρόν ειρηνικόν», που αποτελεί τη θεμελιώδη προϋπόθεση της ευόδωσης όλων των γεωργικών έργων. Σε όλα τα αιτήματα της Μεγάλης Συναπτής ο χορός (δηλαδή ο λαός) απαντά στον ιερέα με την επανάληψη της φράσης: «Κύριε, ελέησον». Η διαλογική παρέμβαση του λαού στα τελούμενα των ακολουθιών και των μυστηρίων της Εκκλησίας είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Ορθόδοξης λατρείας και αποδεικνύει τη λατρευτική και λειτουργική ενότητα του εκκλησιαστικού σώματος, που αποτελείται από το σύνολο του κλήρου και του λαού.
5. Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΑΘΙΣΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΨΑΛΤΗΡΙΟΥ. Σε κάθε Εσπερινό, αμέσως μετά από το τέλος της Μεγάλης Συναπτής, διαβάζεται ένα (1) από τα είκοσι (20) Καθίσματα του λειτουργικού ψαλτηρίου. Ο Αναγνώστης της λατρευτικής σύναξης εντοπίζει το τυχόν Κάθισμα της ημέρας (με βάση τις υποδείξεις των ειδικών πινάκων, που βρίσκονται στο τέλος του βιβλίου) και το αναγιγνώσκει. Κάθε Κάθισμα του λειτουργικού ψαλτηρίου διαιρείται εσωτερικά σε τρεις ενότητες, που ονομάζονται στάσεις. Οι τρεις στάσεις των Καθισμάτων του λειτουργικού ψαλτηρίου είναι, κατ’ ουσίαν, διακοπές της ανάγνωσης των ψαλμών, που δίνουν στον Αναγνώστη το δικαίωμα μιας σύντομης ανάπαυσης. Σήμερα, δυστυχώς, στη λατρευτική πράξη των ενοριακών ναών έχει καταργηθεί η ανάγνωση του Καθίσματος του ψαλτηρίου, με μοναδική εξαίρεση την ακολουθία των Προηγιασμένων (Μεγάλη Τεσσαρακοστή), κατά τη διάρκεια της οποίας διαβάζεται, ακόμη και σήμερα, το προβλεπόμενο ΙΗ΄ Κάθισμα (Τα προς Κύριον).
6. Η ΜΙΚΡΑ ΣΥΝΑΠΤΗ. (ΕΤΙ ΚΑΙ ΕΤΙ). Όταν διαβάζουμε το Κάθισμα του ψαλτηρίου, ακολουθεί η λεγόμενη Μικρά Συναπτή (το γνωστό μας, δηλαδή, «Έτι και έτι...»). Επειδή, όμως, στη σημερινή λατρευτική πράξη της ενορίας το Κάθισμα του ψαλτηρίου δεν διαβάζεται, παραλείπεται, μαζί με αυτό, και η Μικρά Συναπτή που το ακολουθεί. Έτσι, η συνηθισμένη πρακτική είναι, ότι αμέσως μετά από το τέλος της Μεγάλης Συναπτής ψάλλουμε το Κεκραγάριο, παραλείποντας και το Κάθισμα του ψαλτηρίου και τη Μικρά Συναπτή, που το ακολουθεί.
7. ΤΟ ΚΕΚΡΑΓΑΡΙΟΝ. Με τον όρο Κεκραγάριον δηλώνονται οι δυο πρώτοι στίχοι του ψαλμού 140 («Κύριε, εκέκραξα προς Σε....» και «Κατευθυνθήτω η προσευχή μου...»). Οι στίχοι αυτοί αποτελούν την αρχή του πρώτου (1) από τους τέσσερις (4) συνολικά ψαλμούς, που ψάλλονται στην ακολουθία του Εσπερινού. Διακρίνονται από τους υπόλοιπους στίχους των εν λόγω ψαλμών γιατί: α) ψάλλονται πανηγυρικότερα και β) διασώζουν το αρχαίο εφύμνιο της εσπερινής στιχολογίας, δηλαδή τη φράση: «εισάκουσόν μου Κύριε», την οποία και επαναλαμβάνουν, μέχρι τις μέρες μας, σε κάθε στίχο και ημιστίχιό τους. Ως προς τη μουσική του απόδοση, το Κεκραγάριο ακολουθεί πάντα τον τυχόντα ήχο του πρώτου από τα στιχηρά του.
8. Η ΣΤΙΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΕΚΡΑΓΑΡΙΟΥ. Με εξαίρεση τους δύο (2) πρώτους στίχους του ψαλμού 140, που, όπως ήδη είπαμε, αποτελούν το Κεκραγάριο, όλοι οι υπόλοιποι στίχοι αυτού του ψαλμού, μαζί με το σύνολο των στίχων των ψαλμών 141, 129 και 116, αποτελούν τη λεγόμενη Στιχολογία του Κεκραγαρίου, η οποία ψάλλεται καθημερινά στην ακολουθία του Εσπερινού, αμέσως μετά από το Κεκραγάριο, και στον ίδιο πάντα με αυτό ήχο. Το περιεχόμενο των ψαλμών, που συνθέτουν τη Στιχολογία του Κεκραγαρίου, είναι κατανυκτικό, ενώ τονίζεται σε αυτό έντονα η ελπίδα του ανθρώπου στο έλεος του Θεού και την έξ ύψους βοήθειά Του. Πράγματι, οι υπέροχοι αυτοί ψαλμικοί στίχοι εκφράζουν με απόλυτα ρεαλιστικό τρόπο το αίσθημα της θλίψης, που αισθάνεται ο πιστός, όταν, κουρασμένος από το μόχθο της ημέρας, αναζητά στη λατρεία του Θεού το γλυκασμό της Χάριτος του Παναγίου Πνεύματος και την πνευματική παράκληση της ψυχής και του σώματος. Δυστυχώς, στη σημερινή λατρευτική πράξη των ενοριακών ναών, κατά κανόνα, η Στιχολογία του Κεκραγαρίου, χάριν συντομίας, παραλείπεται. Έτσι, αμέσως μετά από το Κεκραγάριο, ψάλλονται τα Στιχηρά του Κεκραγαρίου.
9. ΤΑ ΣΤΙΧΗΡΑ ΤΟΥ ΚΕΚΡΑΓΑΡΙΟΥ. Ανάμεσα στους τελευταίους στίχους της Στιχολογίας του Κεκραγαρίου παρεμβάλλονται τα λεγόμενα Στιχηρά του Κεκραγαρίου. Η λέξη «στιχηρόν» δηλώνει, κατά μια γενική έννοια, τον ύμνο, που ακολουθεί κάποιο ψαλμικό στίχο. Έτσι, οι ύμνοι που ακολουθούν τους τελευταίους στίχους της Στιχολογίας του Κεκραγαρίου, χαρακτηρίζονται ως Στιχηρά του Κεκραγαρίου, για να διακρίνονται από τις άλλες ομάδες στιχηρών ύμνων, που υπάρχουν μέσα στις ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου. Τα Στιχηρά του Κεκραγαρίου βρίσκονται γραμμένα στα βιβλία του εβδομαδιαίου (Παρακλητική) και του ετήσιου λειτουργικού κύκλου (Μηναία, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο). Είναι οι πρώτοι ύμνοι της ακολουθίας του Εσπερινού. Πριν από αυτούς υπάρχουν (γραμμένες με κόκκινα γράμματα) κάποιες σύντομες τυπικές παρατηρήσεις, που αρχίζουν με την ένδειξη: «Εις το Κύριε Εκέκραξα, ιστώμεν στίχους (τάδε) και ψάλλομεν στιχηρά προσόμοια (ή ιδιόμελα)...κτλ».
Ο αριθμός των Στιχηρών του Κεκραγαρίου δεν είναι σταθερός, αλλά μεταβάλλεται ανάλογα με τη λειτουργική αξία της κάθε εσπερινής ακολουθίας. Πιο συγκεκριμένα,
v Στο Μικρό Εσπερινό των αγρυπνιών ψάλλονται τέσσερα (4) στιχηρά.
v Στους καθ’ ημέραν Εσπερινούς (δηλαδή από τη Δευτέρα μέχρι και την Παρασκευή), καθώς και στον Εσπερινό του Σαββάτου ψάλλονται έξι (6) στιχηρά.
v Στους Μεγάλους Εσπερινούς των αγρυπνιών ψάλλονται οκτώ (8) στιχηρά.
v Στην ακολουθία του Μεγάλου Εσπερινού των αγρυπνιών της Κυριακής και στους Κατανυκτικούς Εσπερινούς της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ψάλλονται δέκα (10) στιχηρά.
Με βάση τις υποδείξεις αυτές μπορούμε να απαντήσουμε στο ερώτημα: «Πόσα στιχηρά δικαιούται στη στιχολογία του Κεκραγαρίου της ο Εσπερινός της τάδε ημέρας;». Το δύσκολο, όμως, ερώτημα ακολουθεί αμέσως μετά: «Πόσα από τα στιχηρά του Κεκραγαρίου της ακολουθίας του Εσπερινού της τάδε ημέρας θα προέρχονται από το Μηναίο (ετήσιος λειτουργικός κύκλος) και πόσα από αυτά θα προέρχονται από την Παρακλητική (εβδομαδιαίος λειτουργικός κύκλος);» Ή, πιο απλά, «Πως μπορούμε να μοιράσουμε σωστά τα Στιχηρά του Κεκραγαρίου, ανάμεσα στον ετήσιο και τον εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο;». Με το θέμα, όμως, αυτό θα ασχοληθούμε αργότερα.
10. ΤΟ ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ ΤΟΥ ΚΕΚΡΑΓΑΡΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΟΤΟΚΙΟ ΤΟΥ. Ο όρος «Δοξαστικόν» δηλώνει, κατά μια γενική έννοια, τον ύμνο, που ακολουθεί το στίχο: «Δόξα Πατρί και Υιώ και Αγίω Πνεύματι». Η Στιχολογία του Κεκραγαρίου, όπως και όλες οι άλλες στιχολογίες του Σαββαΐτικου τυπικού, τελειώνει με δύο (2) επείσακτους στίχους. Ως 1ος επείσακτος στίχος χρησιμοποιείται η φράση: «Δόξα Πατρί και Υιώ και Αγίω Πνεύματι», ενώ ως 2ος επείσακτος στίχος χρησιμοποιείται η φράση: «Και νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν». Ο 1ος από αυτούς τους στίχους («Δόξα...») ενδέχεται να ακολουθείται από έναν ύμνο, που, για να διακρίνεται από τα άλλα Δοξαστικά του Εσπερινού και του Όρθρου, ονομάζεται Δοξαστικό του Κεκραγαρίου και είναι, κατά κανόνα, ιδιόμελος (δηλαδή, ψάλλεται με μια μοναδική και ανεπανάληπτη μουσική σύνθεση). Ο ύμνος αυτός, κυρίως εξαιτίας της μουσικής του ιδιαιτερότητας, δεσπόζει ανάμεσα στα υπόλοιπα Στιχηρά του Κεκραγαρίου, ως πανηγυρικότερος, γιατί, σε αντίθεση με το Δοξαστικό, όλα τα άλλα Στιχηρά του Κεκραγαρίου είναι, κατά κανόνα, προσόμοια (δηλαδή, δεν έχουν δική τους μουσική, αλλά αντιγράφουν μουσικά και μετρικά κάποιον άλλο ύμνο, που ονομάζεται Πρωτόμελον ή Αυτόμελον). Τέλος, όσον αφορά το μουσικό μέλος των διάφορων Δοξαστικών, σήμερα το βρίσκουμε καταγεγραμμένο σε ειδικές εκδόσεις μουσικών βιβλίων, όπως, το Δοξαστάριον, τα Παραλειπόμενα του Τριωδίου κ.α.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Πρέπει πάντα να θυμόμαστε, ότι:
α. Δεν υπάρχουν Δοξαστικά στον εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο (Παρακλητική). Τα μοναδικά Δοξαστικά του εβδομαδιαίου λειτουργικού κύκλου είναι τα έντεκα εωθινά Δοξαστικά των αίνων του αναστάσιμου όρθρου της Κυριακής (κύκλος των εωθινών ευαγγελίων). Μόνο μέσα στις ακολουθίες του ετήσιου λειτουργικού κύκλου (Μηναία, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο) θα συναντήσουμε ιδιόμελα Δοξαστικά του Κεκραγαρίου.
β. Δεν έχουν όλες οι ακολουθίες του ετήσιου λειτουργικού κύκλου Δοξαστικά στις ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου. Πολλές ακολουθίες, για παράδειγμα των Μηναίων, δεν έχουν κανένα Δοξαστικό. Στην περίπτωση αυτή, ο στίχος: «Δόξα Πατρί και Υιώ και Αγίω Πνεύματι» ψάλλεται χωρίς να ακολουθείται από κανένα στιχηρό ύμνο, και, αμέσως μετά ψάλλεται ο στίχος: «Και νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν», που, όμως, ακολουθείται πάντα από ένα (σύντομο έστω) θεοτοκίον.
γ. Από τον αριθμό των ιδιόμελων Δοξαστικών μια ακολουθίας μπορούμε να διακρίνουμε με ασφάλεια σε ποια ομάδα ανήκει η ακολουθία αυτή, ανάλογα με τη λειτουργική της αξία. Έτσι, για παράδειγμα, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, οι ακολουθίες που περιέχουν από μηδέν εώς και δύο (0-2) ιδιόμελα Δοξαστικά είναι ακολουθίες εις δ΄ (εις τέσσερα), ενώ οι ακολουθίες που περιέχουν από τρία εώς και τέσσερα (3-4) ιδιόμελα Δοξαστικά είναι ακολουθίες εις στ΄ (εις έξι).
Ο 2ος στίχος («Και νυν...») ακολουθείται, όπως ήδη αναφέραμε, πάντα από ένα ύμνο, που αναφέρεται στο πρόσωπο της Παναγίας Μητέρας του Χριστού, και, ως εκ τούτου, ονομάζεται θεοτοκίον. Στον εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο (Παρακλητική) υπάρχουν ιδιόμελα θεοτοκία, γραμμένα από τον άγιο Ιωάννη το Δαμασκηνό, ειδικά για την ακολουθία του αναστάσιμου Εσπερινού της αγρυπνίας της Κυριακής (τω Σαββάτω εσπέρας). Στα υπέροχα αυτά θεοτοκία του ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, παίρνοντας αφορμή από το Πρόσωπο της Θεοτόκου, αναπτύσσει με εξαιρετικά υψηλό ποιητικό λόγο και μεγάλη θεολογική ακρίβεια το Χριστολογικό Δόγμα, όπως αυτό διατυπώθηκε από την Γ΄, Δ΄, Ε΄, και ΣΤ΄ Οικουμενική Σύνοδο. Εξαιτίας της θεολογικής τους τελειότητας τα θεοτοκία αυτά χαρακτηρίζονται ως Δογματικά Θεοτοκία. Εκτός από την αναστάσιμη ακολουθία του Εσπερινού της Κυριακής, τα Δογματικά Θεοτοκία χρησιμοποιούνται και τις υπόλοιπες ημέρες της εβδομάδας, όταν αυτές συμπέσουν με ακολουθία εις η΄ ή αγρυπνία, με ακολουθίες, δηλαδή, που δικαιούνται, όπως θα δούμε σε λίγο, την τέλεση της λεγόμενης Μικρής Εισόδου. Στην περίπτωση αυτή ψάλλεται στο «Δόξα...» το προβλεπόμενο ιδιόμελο Δοξαστικό της ακολουθίας και, εν συνεχεία, στο στίχο «Και νυν...» ψάλλεται, κατά τη σωστή τυπική τάξη, «το τυχόν ομόηχον Δογματικόν Θεοτοκίον». Ιδιόμελα, τέλος, θεοτοκία συναντάμε στις προεόρτιες, εόρτιες, και μεθεόρτιες ακολουθίες των Θεομητορικών εορτών του ετήσιου λειτουργικού κύκλου, ενώ, όταν η ακολουθία του Εσπερινού δεν δικαιούται την τέλεση Μικρής Εισόδου, ψάλλεται, αντί για ιδιόμελο θεοτοκίο, ένα σύντομο προσόμοιο θεοτοκίο ή –την Τετάρτη και την Παρασκευή– σταυροθεοτοκίο.
Εάν ο ημερήσιος λειτουργικός κύκλος έχει εορτή με ακολουθία εις η΄ ή αγρυπνία, τότε η ακολουθία του Εσπερινού δικαιούται την τέλεση της λεγόμενης Μικρής Εισόδου. Η Μικρή Είσοδος του Εσπερινού πραγματοποιείται την ώρα, που ψάλλεται –στο στίχο «και νυν...»– το τυχόν ιδιόμελο θεοτοκίο και ο ιερέας εισοδεύει με το θυμιατήριο. Η Μικρή Είσοδος του Εσπερινού γίνεται με τη μεταφορά του Ιερού Ευαγγελίου, μόνο αν στην εσπερινή ακολουθία προβλέπεται η ανάγνωση ευαγγελικής περικοπής, όπως συμβαίνει, για παράδειγμα στην ακολουθία του Εσπερινού της Αγάπης, που τελείται το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα. ΠΡΟΣΟΧΗ: Το αν θα γίνει Μικρή Είσοδος στον Εσπερινό ή όχι, δεν εξαρτάται από τον αν ο ιερέας θα τελέσει τη Θεία Λειτουργία το πρωί της επόμενης ημέρας (όπως εσφαλμένα νομίζουν πολλοί ιερείς), αλλά από τη λειτουργική αξία των ακολουθιών της ημέρας. Πιο απλά, αν μια ημέρα έχει ακολουθία εις δ΄ ή εις στ΄, δεν δικαιούται την τέλεση Μικρής Εισόδου, ενώ αν μια ημέρα έχει ακολουθία εις η΄ ή αγρυπνία δικαιούται, την τέλεση Μικρής Εισόδου.
11. Η ΕΠΙΛΥΧΝΙΟΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ (ΦΩΣ ΙΛΑΡΟΝ). Η Επιλύχνιος Ευχαριστία (Φως Ιλαρόν) είναι άρχαιος ύμνος, που συνδέθηκε με την ακολουθία του Εσπερινού από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους. Η ύπαρξη του ύμνου αυτού μαρτυρείται ήδη από τον 4ο μ.Χ. αιώνα. Μάλιστα, ο Μέγας Βασίλειος αναφέρεται στην ύπαρξή του και τον χαρακτηρίζει ως «αρχαίαν φωνήν». Από τη μαρτυρία αυτή συνάγεται, ότι η Επιλύχνιος Ευχαριστία απηχεί λατρευτική παράδοση πολύ αρχαιότερη του 4ου μ.Χ. αιώνος. Η σύνθεση του ύμνου αποδίδεται στον μάρτυρα Αθηνογένη, ο οποίος, κατά την παράδοση, τον εκφώνησε, την ώρα που τον οδηγούσαν στο μαρτύριο.
Ο ύμνος, με ποιητική γλώσσα, απευθύνεται προς το Χριστό, τον οποίο και ονομάζει Φως Ιλαρόν. Το Ιλαρόν, όμως, αυτό Φως, είναι διαφορετικό, ως προς τη φύση Του, από το κτιστό φως του ήλιου, γιατί είναι το «(Φως) της Αγίας Δόξης του Αθανάτου, Ουρανίου και Μάκαρος Θεού Πατρός». Σε αυτό το Άκτιστο Φως της Αγίας Δόξης, που είναι ο Χριστός, ανάγουν οι χριστιανοί λατρευτικά το νου και την καρδιά τους, κάθε φορά, που, «επί την ηλίου δύσιν», βλέπουν το «εσπερινόν φως» του φυσικού ήλιου, και μέσα από αυτή τη μυσταγωγική αναγωγή αισθάνονται την ανάγκη να υμνήσουν «Πατέρα, Υιόν και Άγιον Πνεύμα, Θεόν». Ο επίλογος του ύμνου, απευθυνόμενος, όπως και ο υπόλοιπος ύμνος, προς το Χριστό, δικαιολογεί την πνευματική αυτή αντίδραση των χριστιανών στη θέα του εσπερινού φωτός, γιατί «...Άξιον Σε εν πάσι καιροίς υμνήσθαι φωναίς οσίαις, Υιέ Θεού, ζωήν ο διδούς, διό ο κόσμος Σε δοξάζει».
12. ΤΟ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΝ. Η λέξη Προκείμενον (προ + κείμενον), στην ορολογία του Σαββαΐτικου τυπικού, δηλώνει τον ψαλμικό στίχο, που ψάλλεται ή αναγιγνώσκεται μέσα στη λατρεία της Εκκλησίας πριν από την ανάγνωση κάποιου κείμενου της Αγίας Γραφής. Διακρίνονται τα εξής είδη Προκειμένων:
v Τα καθ’ ημέραν Προκείμενα της ακολουθίας του Εσπερινού. Ανήκουν στο εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο και, ως εκ τούτου, βρίσκονται καταγεγραμμένα στο Ωρολόγιο το Μέγα και το Εγκόλπιον του Αναγνώστου. Είναι επτά (7), δηλαδή ένα για κάθε μία από τις ημέρες της εβδομάδας, και εναλλάσσονται κυκλικά στις καθημερινές ακολουθίες του Εσπερινού. Ψάλλονται σε διαφορετικούς ήχους και επαναλαμβάνονται τρεις φορές. Πριν από την τρίτη επανάληψή τους, προηγείται από αυτά κάποιος ψαλμικός στίχος.
v Τα Μεγάλα Προκείμενα. Αυτά είναι: 1ον. Τα δύο (2) πανηγυρικά Προκείμενα των μεγάλων Δεσποτικών Εορτών («Τις Θεός Μέγας...» και «Ο Θεός ημών, εν τω ουρανώ και εν τη γη...». 2ον Τα δύο (2) παρακλητικά Προκείμενα των Κατανυκτικών Εσπερινών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής («Μη αποστρέψης το Πρόσωπόν Σου...» και «Έδωκας κληρονομίαν...»). Τα Μεγάλα Προκείμενα ψάλλονται στις προβλεπόμενες ημέρες με αργό μέλος και σε διαφορετικούς ήχους το καθένα. Επαναλαμβάνονται τρεις φορές, ενώ, πριν από κάθε επανάληψή τους, προηγείται κάποιος ψαλμικός στίχος, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα Καθ’ Ημέραν Προκείμενα του Εσπερινού.
v Τα Προκείμενα των αποστολικών περικοπών. Ψάλλονται, σε διάφορους ήχους, πριν την ανάγνωση των αποστολικών περικοπών (Απόστολος). Τα Προκείμενα αυτά σπάνια ψάλλονται σε ακολουθίες (π.χ. στις Μεγάλες Ώρες). Τα συναντάμε, κατά κανόνα, κατά την τέλεση των διάφορων Μυστηρίων της Εκκλησίας, και, κυρίως, πριν από τις Αποστολικές Περικοπές του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Είναι καταγεγραμμένα στο λειτουργικό βιβλίο, που ονομάζεται Απόστολος. Το βιβλίο αυτό περιέχει όλες τις αποστολικές περικοπές του ετήσιου λειτουργικού κύκλου. Στο τέλος κάθε αποστολικής περικοπής, εκτός από το Προκείμενό της, βρίσκεται και ένα Αλληλουιάριο, που, κατά τη σωστή τυπική τάξη, ψάλλεται μετά το τέλος της αποστολικής περικοπής και από πριν την ανάγνωση της ευαγγελικής περικοπής της Θείας Λειτουργίας. Κατά την ψαλμωδία του Αλληλουιαρίου γίνεται η έξοδος του Ιερού Ευαγγελίου.
v Τα Προκείμενα των ευαγγελικών περικοπών. Τα συναντάμε στους Όρθρους των αγρυπνιών, πριν από την ανάγνωση της ευαγγελικής περικοπής (Τάξις του Εωθινού Ευαγγελίου).
v Τα Προκείμενα των ακολουθιών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Τα Προκείμενα αυτά είναι καταγεγραμμένα στο Τριώδιο. Ψάλλονται ή αναγιγνώσκονται μέσα στις καθημερινές ακολουθίες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, πριν από τα αναγνώσματα της Παλαιάς Διαθήκης. Ως προς αυτά τα Προκείμενα, είναι αξιοσημείωτο το εξής: Ακολουθούν τη φυσική σειρά των 150 ψαλμών του ψαλτηρίου (δηλαδή το 1ο από αυτά προέρχεται από τον ψαλμό 1, το 2ο στη σειρά προέρχεται από τον ψαλμό 2, το 3ο από τον ψαλμό 3 κ.ο.κ).
13. ΤΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ. Με τον όρο Αναγνώσματα δηλώνονται, γενικά, όλα τα αποσπάσματα των βιβλίων της Αγίας Γραφής, που αναγιγνώσκονται μέσα στις λατρευτικές συνάξεις της Εκκλησίας. Όταν τα αποσπάσματα αυτά προέρχονται από βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης (όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, στην περίπτωση της ακολουθίας του Εσπερινού) ονομάζονται απλά Αναγνώσματα. Όταν, όμως, τα αποσπάσματα αυτά προέρχονται από τις είκοσι μία (21) επιστολές των Αποστόλων, που διασώζονται μέσα στα βιβλία της Καινής Διαθήκης, καθώς και από το βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων, τότε ονομάζονται Αποστολικά Αναγνώσματα ή Αποστολικές Περικοπές ή, πιο απλά, Απόστολος. Τέλος, όταν τα αποσπάσματα αυτά προέρχονται από τα τέσσερα (4) Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης, τότε ονομάζονται Ευαγγελικά Αναγνώσματα ή Ευαγγελικές Περικοπές ή, πιο απλά, Ευαγγέλιο. Τα Αναγνώσματα και τα Αποστολικά Αναγνώσματα διαβάζονται από τον Αναγνώστη, ενώ τα Ευαγγελικά Αναγνώσματα διαβάζονται από τον ιερέα.
Στην ακολουθία του Εσπερινού (όταν έχουμε εορτή του ετήσιου λειτουργικού κύκλου με ακολουθία, που δικαιούται την τέλεση αγρυπνίας) υπάρχουν τρία (3), κατά κανόνα, Αναγνώσματα από τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, που διαβάζονται αμέσως μετά από το τυχόν Προκείμενον. Περισσότερα από τρία (3) Αναγνώσματα έχουμε μόνο στους Εσπερινούς των Δεσποτικών Εορτών του ετήσιου λειτουργικού κύκλου, όπως, για παράδειγμα, στους Εσπερινούς των Χριστουγέννων, των Θεοφανίων και της Κυριακής του Πάσχα (στον Εσπερινό, δηλαδή, που επικράτησε να τελείται το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου). ΠΡΟΣΟΧΗ: Μόνο οι Εσπερινοί του Τριωδίου έχουν καθημερινά δύο (2) Αναγνώσματα. Όλοι οι άλλοι Εσπερινοί του λειτουργικού έτους έχουν Αναγνώσματα, μόνον αν η ακολουθία της εορτής τους δικαιούται την τέλεση αγρυπνίας. Έτσι, με εξαίρεση τους Εσπερινούς του Τριωδίου, είναι αδύνατον να συναντήσουμε Αναγνώσματα σε εορτές με ακολουθίες εις δ΄ ή εις στ΄ ή εις η΄.
14. Η ΕΚΤΕΝΗΣ ΑΙΤΗΣΗ («ΕΙΠΩΜΕΝ ΠΑΝΤΕΣ...»). Πρόκειται για μια αίτηση του ιερέα (την 3η, κατά σειράν, της ακολουθίας του Εσπερινού, μετά από τη Μεγάλη Συναπτή και τη Μικρή Συναπτή του Καθίσματος του ψαλτηρίου). Η αίτηση αυτή ονομάζεται «Εκτενής Αίτησις» ή, πιο απλά, «Εκτενής», μάλλον επειδή είναι μεγάλη σε έκταση, ενώ, με βάση την εναρκτήρια φράση της, ονομάζεται, κυρίως από τους ιερείς και τους ψάλτες, και: «Είπωμεν πάντες...». Τα αιτήματα της Εκτενούς λέγονται από τον ιερέα και σε αυτά ο χορός (δηλαδή ο λαός) απαντά με την τριπλή επανάληψη της σύντομης φράσης: «Κύριε ελέησον». Αξιοπερίεργος, τέλος, όσον αφορά τη θέση της Εκτενούς Αιτήσεως μέσα στην ακολουθία του Εσπερινού, είναι ο ιδιόρρυθμος τρόπος, με τον οποίο την αντιμετωπίζει το Σαββαΐτικο τυπικό. Πιο συγκεκριμένα, όταν η εορτή της ημέρας έχει ακολουθία εις η΄ ή αγρυπνία (όταν, δηλαδή, η τυπική τάξη της ακολουθίας του Εσπερινού επιβάλλει την τέλεση της Μικρής Εισόδου), τότε η Εκτενής λέγεται από τον ιερέα στη φυσική της θέση (δηλαδή, αμέσως μετά από το Προκείμενον, όταν έχουμε ακολουθία εις η΄, και αμέσως μετά από τα Αναγνώσματα, όταν έχουμε αγρυπνία). Κατά ένα παράδοξο, όμως, και δυσερμήνευτο τρόπο, η Εκτενής μεταφέρεται από τη φυσική της θέση στο τέλος της εσπερινής ακολουθίας (δηλαδή, αμέσως μετά τα Απολυτίκια και πριν από την Απόλυση), όταν η εορτή της ημέρας έχει ακολουθία εις δ΄ ή εις στ΄ (όταν, δηλαδή, η τυπική τάξη της ακολουθίας του Εσπερινού απαγορεύει την τέλεση της Μικρής Εισόδου). Η συγκεκριμένη συμπεριφορά του Σαββαΐτικου τυπικού είναι εξαιρετικά περίεργη και, μάλλον, αποτελεί μάταιο κόπο κάθε προσπάθεια λογικής εξήγησης αυτού του φαινομένου, αφού, ούτε κάποια συγκεκριμένη πρακτική ανάγκη της λατρείας φαίνεται να εξυπηρετεί, ούτε ως εφαρμογή κάποιου ιδιαίτερου τυπικού κανόνα μπορεί να ερμηνευθεί.
15. ΤΟ ΚΑΤΑΞΙΩΣΟΝ ΚΥΡΙΕ. Πρόκειται για τους τελευταίους στίχους της Δοξολογίας του Όρθρου, οι οποίοι επαναλαμβάνονται καθημερινά στην ακολουθία του Εσπερινού, μετά από το τέλος της Εκτενούς (όταν, βέβαια, αυτή λέγεται, όπως αναφέραμε ανωτέρω, στη φυσική της θέση) ή αμέσως μετά από το Προκείμενον (όταν η Εκτενής μεταφέρεται, όπως αναφέραμε ανωτέρω, από τη φυσική της θέση στο τέλος της εσπερινής ακολουθίας). Το Καταξίωσον Κύριε διαβάζεται από τον Αναγνώστη ή τον Προεστό της λατρευτικής σύναξης. Η μοναδική διαφοροποίηση των στίχων της Δοξολογίας του Όρθρου, σε σχέση με τους αντίστοιχους στίχους του Καταξίωσον Κύριε της εσπερινής ακολουθίας, εντοπίζεται στη φράση: «Καταξίωσον Κύριε εν τη ημέρα ταύτη αναμαρτήτους φυλαχθήναι ημάς...», όπου η λέξη: «ημέρα» (δοτική πτώση) αντικαθίσταται από τη λέξη: «εσπέρα» (δοτική πτώση), προκειμένου να προσαρμοστεί επιτυχώς το κείμενο στα πλαίσια της ακολουθίας του Εσπερινού.
16. ΤΑ ΠΛΗΡΩΤΙΚΑ ΚΑΙ Η ΕΥΧΗ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΙΚΛΙΣΙΑΣ. Τα Πληρωτικά αποτελούν την 4η, κατά σειράν, αίτηση του ιερέα στην ακολουθία του Εσπερινού. Λέγεται αμέσως μετά από το Καταξίωσον Κύριε. Το όνομα Πληρωτικά προήλθε από την εναρκτήρια φράση της εν λόγω αιτήσεως: (Πληρώσωμεν την δέησιν ημών τω Κυρίω...). Σε όλα τα αιτήματα των Πληρωτικών, που λέγονται από τον ιερέα, ο χορός (δηλαδή ο λαός) απαντά με την επανάληψη της σύντομης φράσης: «Παράσχου Κύριε». Στο τέλος της αίτησης των Πληρωτικών, διαβάζεται (πάντα από τον ιερέα) η σπουδαιότερη ευχή της ακολουθίας του Εσπερινού. Πριν από την ανάγνωση αυτής της ευχής ο ιερέας ευλογεί το λαό από την Ωραία Πύλη, λέγοντας: «Ειρήνη πάσι». Ο λαός απάντα στην ευλογία του ιερέα, με τα λόγια: «Και τω πνεύματί σου». Αμέσως μετά, ο ιερέας –με τα λόγια: «Τας κεφαλάς ημών τω Κυρίω κλίνωμεν»– ζητά από το λαό να «κλίνει» το κεφάλι του, σε ένδειξη σεβασμού προς την ιερότερη και σημαντικότερη λατρευτική ευχή της ακολουθίας του Εσπερινού, δηλαδή την ευχή της αιτήσεως των Πληρωτικών. Ο λαός, υπακούοντας ταπεινά στην προτροπή του ιερέα, «κλίνει» το κεφάλι του, ενώ, την ίδια στιγμή, ο ιερέας αναγιγνώσκει την ευχή της αιτήσεως των Πληρωτικών, που, καταλήγει με την Τριαδολογική Εκφώνηση: «Είη το κράτος της Βασιλείας Σου...». Η ευχή των Πληρωτικών, επειδή ακολουθεί χρονικά τη φράση: «Τας κεφαλάς ημών τω Κυρίω κλίνωμεν», χαρακτηρίζεται ως η ευχή της Κεφαλοκλισίας του Εσπερινού ή ως η Κεφαλοκλιτική ευχή του Εσπερινού. ΠΡΟΣΟΧΗ: Επειδή αποτελεί την κεντρική (δηλαδή, τη σπουδαιότερη) ευχή της εσπερινής ακολουθίας, η Κεφαλοκλιτική ευχή του Εσπερινού είναι η μόνη ευχή, που διαβάζεται στη φυσική της θέση (ως κατακλείδα, δηλαδή, της αίτησης των Πληρωτικών), και όχι στην λανθασμένη θέση, που διαβάζονται όλες οι άλλες ευχές της ακολουθίας (δηλαδή, κατά την ώρα της ανάγνωσης του Προοιμιακού ψαλμού).
17. Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΗΣ ΛΙΤΗΣ. Η Λιτή –όπως και τα Αναγνώσματα, για τα οποία μιλήσαμε προηγουμένως– αποτελεί σήμερα ένα ακόμη χαρακτηριστικό γνώρισμα των εορτών, που η ακολουθία τους δικαιούται την τέλεση αγρυπνίας. Πιο απλά, σήμερα μόνο σε εορτές, που οι ακολουθίες τους δικαιούνται, με βάση τη λειτουργική τους αξία, την τέλεση αγρυπνίας, θα συναντήσουμε την Ακολουθία της Λιτής. Αντίστροφα, σε όλες τις ακολουθίες του ετήσιου λειτουργικού κύκλου, που δεν τιμώνται με τέλεση αγρυπνίας (δηλαδή τις ακολουθίες εις δ΄ ή εις στ΄ ή εις η΄), δεν θα συναντήσουμε σήμερα ποτέ την Ακολουθία της Λιτής, και γι’ αυτό το λόγο η τυπική τάξη των ακολουθιών αυτών, μετά την ευχή της Κεφαλοκλισίας, συνεχίζεται με τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου.
Ως προς την τυπική της δομή, η Ακολουθία της Λιτής, σήμερα, αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο από αυτά περιέχει ιδιόμελους ύμνους, που ψάλλονται από τους δύο (2) χορούς σε διάφορους ήχους. Την ώρα που ψάλλονται οι ιδιόμελοι αυτοί ύμνοι γίνεται η λιτάνευση της εικόνας της εορτής ενός τεμαχίου από το Άγιο Λείψανου του εορταζόμενου Αγίου κτλ. (κατά την αρχαία τάξη, πάντως, τυπική τάξη δεν γινόταν περιφορά της εικόνας της εορτής ή Αγίων Λειψάνων, αλλά, απλά, ο κλήρος και ο λαός πήγαιναν με λιτανευτική πομπή στον χώρο, που ετελείτο το δεύτερο μέρος της Ακολουθίας της Λιτής). Κατά κανόνα, η Λιτή γίνεται μέσα στον Ιερό Ναό (δηλαδή, οι πιστοί δεν βγαίνουν έξω από αυτόν, αλλά τελούν τη λιτανεία της εορτής μέσα στους χώρους του ιερού ναού). Στους μοναστηριακούς ναούς υπάρχει, συνήθως, ειδικός χώρος (η λεγόμενη Λιτή), στον οποίο καταλήγει η πορεία της Λιτής, για να τελεστεί το δεύτερο μέρος της ακολουθίας της. Τα ιδιόμελα του πρώτου μέρους της Λιτής αποτελούν μεταγενέστερη προσθήκη στο Σαββαΐτικο τυπικό, γιατί στην αρχική μορφή της Λιτής ψαλλόταν μόνον ένας ιδιόμελος ύμνος του Αγίου, στον οποίο ήταν αφιερωμένη η μονή ή ο ενοριακός Ναός (Γι’ αυτόν, άλλωστε, το λόγο δεν υπάρχουν, για παράδειγμα, ιδιόμελα, στην Παρακλητική για τους αναστάσιμους Μεγάλους Εσπερινούς του Σαββάτου, αν και έχουν ακολουθία αγρυπνίας). Το δεύτερο μέρος της Λιτής περιέχει μια σειρά από αιτήσεις του ιερέα, στις οποίες ο χορός (δηλαδή ο λαός) απαντά με τις σύντομες φράσεις: «Κύριε ελέησον» και «Παράσχου Κύριε». Οι αιτήσεις του δεύτερου μέρους της Λιτής τελειώνουν με την ανάγνωση (από τον ιερέα) της Κεφαλοκλιτικής ευχής της Λιτής. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί, ότι, κατά την αρχαία τυπική τάξη, η Ακολουθία της Λιτής ετελείτο καθημερινά (και όχι μόνο στις ακολουθίες των αγρυπνιών, όπως γίνεται σήμερα).
Σήμερα, δυστυχώς, η Ακολουθία της Λιτής:
v Έχει σχεδόν καταργηθεί στη λατρευτική πράξη των ενοριακών ναών. Η Ακολουθία της Λιτής τελείται στους ενοριακούς ναούς, συνήθως, μόνο μία φορά το χρόνο (την ημέρα, που τιμάται λειτουργικά η εορτή, στην οποία είναι αφιερωμένος ο ναός, δηλαδή στο πανηγύρι του).
v Έχει συνδεθεί, τελείως εσφαλμένα, με την ευλογία των άρτων (τη λεγόμενη, δηλαδή, Αρτοκλασία). Η λανθασμένη, μάλιστα, αυτή σύνδεση έχει επικρατήσει σε τέτοιο βαθμό, ώστε οι περισσότεροι ιερείς και λαϊκοί αντιμετωπίζουν τις αιτήσεις του δεύτερου μέρους της Λιτής σαν την τυπική τάξη μιας ιδιαίτερης (πλην, όμως ανύπαρκτης στην πραγματικότητα) ακολουθίας, που στη συνείδησή τους θα μπορούσε να ονομαστεί ακολουθία της Αρτοκλασίας». Τραγικό αποτέλεσμα αυτής της τυπικής σύγχυσης είναι η παράλογη συνήθεια, να προσκομίζουν –κυρίως σε ημέρες σημαντικών εορτών του ετήσιου λειτουργικού κύκλου– οι πιστοί στον ιερέα από μια αρτοκλασία (δηλαδή πέντε άρτους, οίνο και έλαιο), τις οποίες ο ιερέας με τη σειρά του ευλογεί (έξω, πολλές φορές, από κάθε ακολουθία) λέγοντας τις αιτήσεις και τις ευχές του δεύτερου μέρος της Ακολουθίας της Λιτής, που, φυσικά, δεν έχουν καμία απολύτως σχέση με την ευλογία των άρτων της αρτοκλασίας.
Όσον αφορά, τέλος, τη σωστή τυπική τάξη της Αρτοκλασίας (της ευλογίας, δηλαδή, του σίτου, του οίνου και του ελαίου) σημειωτέα τα εξής:
α. Η ευλογία της Αρτοκλασίας πρέπει να γίνεται μόνο μέσα στη τέλεση αγρυπνίας. Είναι τυπικό λάθος να ευλογείται μια Αρτοκλασία σε εορτές, που οι ακολουθίες τους δεν δικαιούνται την τέλεση αγρυπνίας.
β. Η ευλογία της Αρτοκλασίας πρέπει να γίνεται πάντα μέσα στην ακολουθία του Μεγάλου Εσπερινού της αγρυπνίας. Είναι τυπικό λάθος να ευλογείται μια Αρτοκλασία στην ακολουθία του Όρθρου (π.χ μετά από τη Μεγάλη Δοξολογία) ή κατά την τέλεση της Θείας Λειτουργίας (π.χ. μετά από τον Τρισάγιο Ύμνο και πριν από το Αποστολικό Ανάγνωσμα) ή, ακόμη χειρότερα, ως ανεξάρτητη λατρευτική πράξη, ως μια ιδιαίτερη, δηλαδή, και αυτόνομη ακολουθία της Αρτοκλασίας.
γ. Η ευλογία της Αρτοκλασίας δεν γίνεται την ώρα, που τελείται η Ακολουθία της Λιτής, όπως εσφαλμένα νομίζεται σήμερα, αλλά την ώρα που ψάλλονται τα Απολυτίκια. Πιο συγκεκριμένα, όταν τελείται αγρυπνία, μέσα στην οποία θέλουμε να τελέσουμε την ευλογία των άρτων (Αρτοκλασία), τότε, κατά τη σωστή τυπική τάξη, κατά την ψαλμωδία των Απολυτικίων, λέγεται, ως Απολυτίκιο θεοτοκίον (στο στίχο «Και νυν...»), ο ύμνος «Θεοτόκε Παρθένε....». Ενώ ψάλλεται, ως Απολυτίκιο θεοτοκίο, το «Θεοτόκε Παρθένε...», ο ιερέας θυμιάζει τους προσφερόμενους καρπούς (δηλαδή, «τον σίτον, τον οίνον και το έλαιον») και μετά από το τέλος του ύμνου διαβάζει την ειδική ευχή της Αρτοκλασίας («Δέσποτα Κύριε Ιησού Χριστέ ο Θεός ημών, ο ευλογήσας τους πέντε άρτους εν τη ερήμω...»). Αμέσως μετά, διαβάζεται ο 33ος ψαλμός («Ευλογήσω τον Κύριον...») μέχρι και τον 9ο στίχο του. Ο 10ος στίχος του ψαλμού (δηλαδή το: «πλούσιοι επτώχευσαν και επείνασαν...») ψάλλεται τρεις φορές και, εν συνεχεία, διαβάζονται οι υπόλοιποι στίχοι του 33ου ψαλμού. Μετά το τέλος της ανάγνωσης του 33ου ψαλμού, η ακολουθία της αγρυπνίας συνεχίζεται κανονικά με την Απόλυση του Εσπερινού και την έναρξη της ακολουθίας του Όρθρου. Κοιτάζοντας προσεκτικά τη σωστή τυπική τάξη της τέλεσης της Αρτοκλασίας, μπορούμε εύκολα να κατανοήσουμε, ότι η Αρτοκλασία δεν έχει, καμία απολύτως σχέση με την Ακολουθία της Λιτής και τις αιτήσεις της.
18. ΤΑ ΑΠΟΣΤΙΧΑ ΤΟΥ ΚΕΚΡΑΓΑΡΙΟΥ. Πρόκειται για τη δεύτερη ομάδα ύμνων της ακολουθίας του Εσπερινού. Τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου, είναι στιχηρά (ψάλλονται, δηλαδή, με εξαίρεση το πρώτο από αυτά, μετά από κάποιο ψαλμικό στίχο). Βρίσκονται γραμμένα στα βιβλία του εβδομαδιαίου (Παρακλητική) και του ετήσιου λειτουργικού κύκλου (Μηναία, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο). Τα ξεχωρίζουμε εύκολα μέσα στα διάφορα λειτουργικά βιβλία, γιατί πριν από αυτά υπάρχει (γραμμένη με κόκκινα γράμματα) η τυπική ένδειξη: «Εις τον Στίχον ψάλλομεν στιχηρά προσόμοια (ή ιδιόμελα)...κτλ». Τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου διαφέρουν από τα Στιχηρά του Κεκραγαρίου, γιατί οι ψαλμικοί στίχοι, που τα συνοδεύουν, δεν προέρχονται από μια Στιχολογία, δηλαδή από έναν ή περισσότερους ψαλμούς, που λέγονται ολόκληροι μέσα σε μια ακολουθία, (όπως συμβαίνει π.χ. στα Στιχηρά του Κεκραγαρίου, που οι στίχοι τους προέρχονται από τη Στιχολογία του Κεκραγαρίου), αλλά είναι ανεξάρτητοι ψαλμικοί στίχοι (στίχοι, δηλαδή, που προέρχονται από διάφορους ψαλμούς, οι οποίοι είναι άσχετοι μεταξύ τους).
Γενικά, στα Απόστιχα του Κεκραγαρίου των καθ’ ημέραν Εσπερινών (Από Δευτέρα μέχρι και Παρασκευή) η Παρακλητική έχει τρία (3) στιχηρά, ενώ στον Εσπερινό του Σαββάτου και στον Εσπερινό της Κυριακής έχει τέσσερα (4) στιχηρά. Οι ακολουθίες του ετήσιου λειτουργικού κύκλου (Μηναία, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο) στα Απόστιχα του Κεκραγαρίου έχουν, κατά κανόνα, τρία (3) στιχηρά. Με βάση τις υποδείξεις αυτές μπορούμε να απαντήσουμε στο ερώτημα: «Πόσα στιχηρά δικαιούται στα Απόστιχα του Κεκραγαρίου της η ακολουθία του Εσπερινού της τάδε ημέρας;». Το δύσκολο, όμως, ερώτημα ακολουθεί αμέσως μετά: «Ποιες ημέρες του λειτουργικού έτους τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου πρέπει να προέρχονται από τα βιβλία του ετήσιου λειτουργικού κύκλου (Μηναία, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο), και ποιες ημέρες του λειτουργικού έτους τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου πρέπει να προέρχονται από τον εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο (Παρακλητική); Ή, για να διατυπώσουμε πιο απλά το ίδιο ερώτημα: «Πότε δικαιούται τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου ο ετήσιος και πότε ο εβδομαδιαίος λειτουργικός κύκλος;». Ως προς το ζήτημα αυτό, αλλά και ως προς το θέμα των ψαλμικών στίχων, που συνοδεύουν τα στιχηρά των Αποστίχων των Κεκραγαρίου, σημειωτέα τα εξής:
v Όταν μια εορτή έχει ακολουθία εις δ΄ ή εις στ΄, παίρνει τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου της από τον εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο. Στην περίπτωση αυτή, στους καθ’ ημέραν Εσπερινούς χρησιμοποιούνται οι στίχοι της Παρακλητικής: «Προς Σε ήρα τους οφθαλμούς μου...» και «Ελέησον ημάς, Κύριε ελέησον ημάς...». Επίσης, κατά παρόμοιο τρόπο, στον Εσπερινό της Κυριακής τα αναστάσιμα Απόστιχα του Κεκραγαρίου, που προέρχονται, φυσικά, από τη Παρακλητική, συνοδεύονται από τους σχετικούς ψαλμικούς στίχους της Παρακλητικής («Ο Κύριος εβασίλευσεν...», «Και γαρ εστερέωσεν...», και «Τω Οίκω Σου πρέπει αγίασμα Κύριε...»,). Τέλος, στον Εσπερινό του Σαββάτου η Παρακλητική έχει ειδικούς στίχους για τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου (το Μαρτυρικό και το Νεκρώσιμο).
v Όταν μια εορτή έχει ακολουθία εις η΄ ή αγρυπνία, παίρνει τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου της από τον ετήσιο λειτουργικό κύκλο. Στην περίπτωση αυτή, η ίδια η ακολουθία της εορτής (Μηναίο, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο) μας δίνει, κατά κανόνα, μαζί με τους ύμνους των Αποστίχων του Κεκραγαρίου, και τους ψαλμικούς στίχους, που τους συνοδεύουν. Αν, όμως, τα βιβλία του ετήσιου λειτουργικού κύκλου δεν μας δίνουν τους ψαλμικούς στίχους, που συνοδεύουν τα στιχηρά των Αποστίχων του Κεκραγαρίου, τότε τους αναζητάμε σε κάποια από τις παρεμφερείς ακολουθίες του ετήσιου λειτουργικού κύκλου (δηλαδή, αν, για παράδειγμα, τιμάμε την εορτή κάποιου Μάρτυρα, αναζητάμε τους ψαλμικούς στίχους, που συνοδεύουν τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου, σε άλλη κάποια ακολουθία, που είναι αφιερωμένη σε Μάρτυρα).
Δυστυχώς, όμως, στις σύγχρονες εκδόσεις των Μηναίων (ετήσιος λειτουργικός κύκλος) ενίοτε συναντάμε Απόστιχα του Κεκραγαρίου σε ακολουθίες εις στ΄. Αυτά τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου δεν υπήρχαν στις αρχικές ακολουθίες, αλλά προστέθηκαν σε αυτές μεταγενέστερα από διάφορους υμνογράφους. Σε αυτές τις περιπτώσεις, προς αποκατάσταση του σωστού τυπικού, πρέπει να ψάλλονται τα Απόστιχα της Παρακλητικής (εβδομαδιαίος λειτουργικός κύκλος) και όχι τα Απόστιχα του τυχόντος Μηναίου (ετήσιος λειτουργικός κύκλος).
19. ΤΟ ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΙΧΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΟΤΟΚΙΟ ΤΟΥ. Όπως ακριβώς η Στιχολογία του Κεκραγαρίου, έτσι και οι ψαλμικοί στίχοι, που συνοδεύουν τα Απόστιχα του Εσπερινού, τελειώνουν με τους δύο (2) γνωστούς επείσακτους στίχους («Δόξα...», «Και νυν...»). Ο 1ος από αυτούς («Δόξα...») ενδέχεται να ακολουθείται από έναν ύμνο, που, για να διακρίνεται από τα άλλα Δοξαστικά του Εσπερινού και του Όρθρου, ονομάζεται Δοξαστικό του Αποστίχων του Κεκραγαρίου. Ο ύμνος αυτός (αν, βεβαίως, υπάρχει) είναι, κατά κανόνα, ιδιόμελος (δηλαδή, ψάλλεται με μια μοναδική και ανεπανάληπτη μουσική σύνθεση) και, κυρίως, εξαιτίας της μουσικής του ιδιαιτερότητας, δεσπόζει ανάμεσα στα υπόλοιπα Απόστιχα του Κεκραγαρίου, ως πανηγυρικότερος, αφού, σε αντίθεση με το Δοξαστικό, όλα τα άλλα Απόστιχα του Κεκραγαρίου είναι, κατά κανόνα, προσόμοια. Όταν στην ακολουθία δεν υπάρχει Δοξαστικό στα Απόστιχα του Εσπερινού, ο στίχος: «Δόξα...» ψάλλεται χωρίς να ακολουθείται από κανένα στιχηρό ύμνο, και, αμέσως μετά, ψάλλεται ο στίχος: «Και νυν...», που ακολουθείται πάντα από ένα –σύντομο έστω– θεοτοκίο ή (την Τετάρτη και την Παρασκευή) σταυροθεοτοκίο. Στο «Και νυν...» των Αποστίχων του Κεκραγαρίου ψάλλεται, κατά κανόνα, όχι ιδιόμελο, αλλά προσόμοιο θεοτοκίο. Αυτό συμβαίνει γιατί στα Απόστιχα του Εσπερινού δεν γίνεται ποτέ Μικρή Είσοδος. Μόνο στις Θεομητορικές εορτές του ετήσιου λειτουργικού κύκλου θα βρούμε ιδιόμελα θεοτοκία (αντί για Δοξαστικά) στο «Και νυν...» των Αποστίχων του Κεκραγαρίου.
20. Η ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟΣ ΕΥΧΗ (ΝΥΝ ΑΠΟΛΥΕΙΣ). Είναι η ωδή του Αγίου Συμεών του Θεοδόχου, το γνωστό, δηλαδή, σε όλους μας: «Νυν απολύεις...». Ονομάστηκε Απολυτίκιος Ευχή, είτε εξαιτίας της λέξης: «απολύεις», που υπάρχει στην αρχική της φράση (Απολυτίκιος ευχή = ευχή, που αρχίζει με το ρήμα «απολύω»), είτε επειδή λέγεται λίγο πριν από την Απόλυση, δηλαδή πριν από το τέλος, της ακολουθίας του Εσπερινού (απολυτίκιος ευχή = ευχή, που λέγεται πριν από την Απόλυση της ακολουθίας). Πάντως, τόσο για το ζήτημα της προέλευσης, όσο και για το ζήτημα της λειτουργικής και γραμματικής ετυμολογίας των όρων: Απολυτίκιος Ευχή και Απολυτίκιον, έχουν διατυπωθεί πολλές ερμηνευτικές θεωρίες, χωρίς κάποια από αυτές να έχει γίνει μέχρι σήμερα γενικά αποδεκτή. Η Απολυτίκιος Ευχή λέγεται καθημερινά στην ακολουθία του Εσπερινού από τον ιερέα, ο οποίος την απαγγέλλει από την Ωραία Πύλη, έχοντας το πρόσωπο του στραμμένο προς το λαό.
21. Ο ΚΑΝΟΝΑΣ ΤΟΥ ΘΕΟΤΟΚΑΡΙΟΥ. Αμέσως μετά από την Απολυτίκιο Ευχή (και πριν από την ανάγνωση του Τρισαγίου) ψάλλεται ή αναγιγνώσκεται ο τυχόν Κανόνας της Θεοτόκου. Ο Κανόνας αυτός βρίσκεται καταγεγραμμένος στο λειτουργικό βιβλίο, που ονομάζεται Θεοτοκάριον. Όλοι οι κανόνες του Θεοτοκάριου απευθύνονται στη Θεοτόκο. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, το Θεοτοκάριο χωρίζεται εσωτερικά σε οκτώ (8) όμοια μέρη. Το κάθε ένα από αυτά περιέχει ένα πλήρη και ανεξάρτητο εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο με οκταώδιους Κανόνες (έναν για κάθε μία από τις επτά ημέρες της εβδομάδας), που ακολουθούν μουσικά τους οκτώ βασικούς ήχους της βυζαντινής μουσικής. Οι οκτώ εβδομαδιαίοι κύκλοι του Θεοτοκαρίου εναλλάσσονται διαδοχικά –ο ένας μετά τον άλλο– κατά την διάρκεια του έτους.
22. ΤΟ ΤΡΙΣΑΓΙΟ. Είναι ένας σύντομος ύμνος, που αποτελεί μια δοξολογία, αλλά, ταυτόχρονα, και μια ικεσία, προς την Αγία Τριάδα. Ονομάζεται Τρισάγιο, γιατί αρχίζει με την τριπλή επανάληψη του Τρισάγιου ύμνου: «Άγιος ο Θεός, Άγιος Ισχυρός, Άγιος Αθάνατος, ελέησον ημάς». Το Τρισάγιο διαβάζεται καθημερινά (δύο, κατά κανόνα, φορές) σε όλες τις ακολουθίες του Σαββαΐτικου τυπικού. Ειδικά στην ακολουθία του Εσπερινού διαβάζεται, από τον Αναγνώστη ή τον Προεστό, μόνο μία φορά, αμέσως μετά την Απολυτίκιο Ευχή και πριν την ψαλμωδία των Απολυτικίων. Το Τρισάγιο παρουσιάζει την εξής τυπική διάταξη: α. «Άγιος ο Θεός...» (Τρις) β. «Δόξα...Και νυν...» γ. «Παναγία Τριάς...» δ. «Κύριε, ελέησον» (τρις) ε. «Δόξα...Και νυν...» στ. «Πάτερ ημών...» ζ. «Ότι Σου εστίν...» (εκφώνησις ιερέως).
23. ΤΑ ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΑ. Ο όρος Απολυτίκιον, κατά μία ερμηνεία, δηλώνει τον ύμνο, που ψάλλεται αμέσως μετά από την απαγγελία της Απολυτικίου Ευχής (κατά την ερμηνεία αυτή, ο όρος Απολυτίκιον οφείλει το όνομά του στην Απολυτίκιο Ευχή). Όμως, κατά μία άλλη ερμηνεία, ο όρος Απολυτίκιον δηλώνει τον ύμνο που ψάλλεται αμέσως πριν από την Απόλυση μιας ακολουθίας και, εν προκειμένω, του Εσπερινού (κατά την ερμηνεία αυτή, ο όρος Απολυτίκιον οφείλει το όνομά του στη χρονική στιγμή της ψαλμωδίας του, που συμπίπτει με την Απόλυση της ακολουθίας). Το Απολυτίκιο είναι ο σπουδαιότερος ύμνος κάθε ακολουθίας, γιατί μέσα σε αυτόν περιγράφεται συνοπτικά το βαθύτερο θεολογικό νόημα των διάφορων Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών ή προβάλλεται το κεντρικό σημείο του βίου και της προσφοράς των εορταζόμενων Αγίων. Κατά την αρχαία τυπική τάξη: μόνο α) οι αναστάσιμες ακολουθίες της Κυριακής και β) οι ακολουθίες και των μεγάλων Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών είχαν ιδιαίτερο (δηλαδή, μοναδικό και ανεπανάληπτο) Απολυτίκιο. Οι Εορτές Αγίων είχαν Απολυτίκια, που ήταν κοινά για ολόκληρες ομάδες αγίων (π.χ. τα Απολυτίκια: «Ο μάρτυς σου Κύριε...» και «Εν σοι πάτερ ακριβώς...», που ψάλλονται σε εορτές μαρτύρων και οσίων αντίστοιχα). Τον τελευταίο, όμως, αιώνα διάφοροι υμνογράφοι (παρακινούμενοι από ημιμάθεια ή μια κακώς νοούμενη ευσέβεια) συνέθεσαν ιδιαίτερα Απολυτίκια για όλες τις ακολουθίες του έτους, με αποτέλεσμα να καταργηθούν σταδιακά τα αρχαία κοινά Απολυτίκια του Σαββαΐτικου τυπικού.
Ως προς την επιλογή των Απολυτικίων πρέπει να θυμόμαστε πάντα, ότι: ενώ όλες οι ακολουθίες των εορτών του ετήσιου λειτουργικού κύκλου δικαιούνται την ψαλμωδία Απολυτικίου, ειδικά, όταν έχουμε εορτή με ακολουθία εις δ΄ χωρίς κανένα ιδιόμελο Δοξαστικό, τότε η ακολουθία της εορτής δεν δικαιούται την ψαλμωδία Απολυτικίου. Στην περίπτωση αυτή (ακόμη και αν υπάρχει στο Μηναίο ή στο Ωρολόγιο το Μέγα Απολυτίκιο της εορτής) αντί για το Απολυτίκιο της εορτής του ετήσιου λειτουργικού κύκλου, ψάλλεται το Απολυτίκιο της εορτής του εβδομαδιαίου λειτουργικού κύκλου, που είναι καταγεγραμμένο στο Ωρολόγιο το Μέγα. (Κατά την αρχαία, πάντως, τυπική τάξη, που σήμερα σώζεται μόνο στο Τριώδιο, στην περίπτωση αυτή δεν λεγόταν το τυχόν Απολυτίκιο του εβδομαδιαίου λειτουργικού κύκλου, αλλά ετηρείτο το λεγόμενο Τυπικό του Αλληλούια, δηλαδή το Τυπικόν των άμνημων ημερών», που προέβλεπε την ψαλμωδία των γνωστών ύμνων: «Θεοτόκε Παρθένε...», «Βαπτιστά του Χριστού...», «Ικετεύσατε υπέρ ημών...» και «Υπό την σην ευσπλαγχνίαν...»). Τέλος, τα Απολυτίκια θεοτοκία, βρίσκονται καταγεγραμμένα στο Ωρολόγιο το Μέγα. Εκεί θα βρούμε Απολυτίκια θεοτοκία για όλους τους ήχους και τις ημέρες της εβδομάδας, από τα οποία επιλέγουμε, ανάλογα με την περίσταση, το κατάλληλο για την κάθε εσπερινή ακολουθία. ΠΡΟΣΟΧΗ: Αν η ακολουθία δεν δικαιούται την τέλεση Μικρής Εισόδου, τότε, αμέσως μετά από τα Απολυτίκια, λέγεται η Εκτενής και, εν συνεχεία, γίνεται η Απόλυση της ακολουθίας.
24. Η ΑΠΟΛΥΣΗ. Μετά τα Απολυτίκια, ο ιερέας (από την Ωραία Πύλη και με το πρόσωπο προς το λαό) απολύει τους πιστούς (δηλαδή, τους κοινοποιεί το πέρας της ακολουθίας και τους επιτρέπει να αποχωρήσουν από το ναό), επικαλούμενος την ευλογία του Κυρίου και τις πρεσβείες της Θεοτόκου και των αγίων. Η ακολουθία του Εσπερινού, όπως όλες οι ακολουθίες του Σαββαΐτικου τυπικού, ολοκληρώνεται με την καταληκτική εκφώνηση: «Δι’ ευχών των Αγίων Πατέρων ημών...», που λέγεται, φυσικά, πάντα από τον ιερέα.
Kεφάλαιο 2ο // Περιεχόμενα // Κεφάλαιο 4ο
Δημιουργία αρχείου: 31-10-2006.
Τελευταία ενημέρωση: 23-5-2007.