Εισέβαλε στο διεθνές προσκήνιο πρόσφατα, όταν ψηφίσθηκε από το κοινό πρώτος μεταξύ των εκατό σημαντικότερων στοχαστών στον κόσμο. Πρόκειται για τον Τούρκο ισλαμιστή διανοούμενο Φετουλάχ Γκιουλέν, ο οποίος συγκέντρωσε 500.000 ψήφους, προκαλώντας αμηχανία στους ίδιους τους οργανωτές, που ήταν τα περιοδικά ForeigPolicy (αμερικανικό) και Prospect (βρετανικό). Οπως είχε συμβεί παλαιότερα και με τον Κεμάλ Ατατούρκ, είναι προφανές ότι η πρωτιά του Γκιουλέν οφείλεται σε μία οργανωμένη εκστρατεία των οπαδών του, που ψήφισαν μαζικά. Ο εκδότης του Prospect, μάλιστα, δήλωσε ότι οι οπαδοί του Γκιουλέν μετέτρεψαν την ανοικτή ψηφοφορία σε παρωδία.

Ο Γκιουλέν ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του ως ιμάμης, αλλά στην πορεία δημιούργησε ένα τεράστιο θρησκευτικό-κοινωνικό κίνημα, που έχει προ πολλού υπερβεί τα όρια της Τουρκίας. Η καινοτομία του κηρύγματός του είναι ότι συνδυάζει τον ισλαμισμό με δυτικές αντιλήψεις και πρακτικές. Υποστηρίζει την ενσωμάτωση των μουσουλμάνων στον σύγχρονο κόσμο, αλλά με τρόπο που να διατηρεί τον συντηρητικό τρόπο ζωής στην ιδιωτική σφαίρα. Μιλάει για δημοκρατικό καπιταλισμό και προβάλλει τις αξίες του σουφισμού. Στο πλαίσιο αυτό υποστηρίζει την ανεκτικότητα έναντι του διαφορετικού, την επίλυση των διαφορών με ειρηνικό τρόπο, τη φιλανθρωπία, την ταπεινοφροσύνη και την ανάγκη της μόρφωσης. Επαγγέλλεται ένα δραστήριο Ισλάμ με σκοπό τη βελτίωση των κοινωνιών.

Ισχυροί μηχανισμοί

Ο Γκιουλέν δεν περιορίσθηκε στη συγγραφή 60, περίπου, βιβλίων. Με τη βοήθεια ισχυρών παραγόντων της Τουρκίας, οικοδόμησε ένα εντυπωσιακό μηχανισμό και δίκτυο επιρροής, που περιλαμβάνει εκδόσεις, σχολεία και πολιτιστικούς οργανισμούς. Καθιέρωσε τις διαθρησκευτικές συναντήσεις κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού ως μία μορφή διαλόγου των θρησκειών. Στο πλαίσιο αυτό είχε συναντήσεις και με τον Οικουμενικό Πατριάρχη, τον Πάπα, τον Αρμένιο Πατριάρχη και τον αρχιραββίνο της Τουρκίας. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Γκιουλέν έχει υποστηρίξει την επαναλειτουργία της Θεολογικής Σχολής στη Χάλκη.

Η επιρροή του αυξήθηκε σημαντικά κατά τη διάρκεια της δεκαετίας 1990, γεγονός που ενόχλησε το κεμαλικό κατεστημένο. Το 1999 καταδικάσθηκε για υπονόμευση του κοσμικού καθεστώτος, παρότι από νωρίς είχε υποστηρίξει τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της Τουρκίας. Στην πραγματικότητα, οι αντιλήψεις και το θρησκευτικο-κοινωνικό κίνημα του Γκιουλέν επηρέασαν βαθιά τον ιδεολογικοπολιτικό προσανατολισμό του Ταγίπ Ερντογάν και του κόμματός του.

Η εκλογική νίκη του μετριοπαθούς πολιτικού Ισλάμ το 2002 διευκόλυνε την περαιτέρω ενίσχυση της επιρροής του Γκιουλέν, ο οποίος το 2003 απηλλάγη απ' όλες τις κατηγορίες, αλλά παρέμεινε στις ΗΠΑ, όπου είχε καταφύγει. Η δικαστική διαδικασία για την πλήρη αθώωσή του, άλλωστε, ολοκληρώθηκε τον περασμένο Ιούνιο. Τώρα πια δεν υπάρχει εμπόδιο για την επιστροφή του στην Τουρκία. Μία επιστροφή που ορισμένοι αντίπαλοί του την παρομοιάζουν με την επιστροφή του Αγιατολάχ Χομεϊνί, αλλά ο ίδιος απορρίπτει κάθε τέτοιο παραλληλισμό.

Διεθνής επέκταση

Με την πάροδο του χρόνου, το κίνημα Γκιουλέν γιγαντώθηκε και επεκτάθηκε στην Ευρώπη, την Αμερική και την Ασία. Θεωρήθηκε εκφραστής μιας αντίληψης για τον εκσυγχρονισμό του Ισλάμ και συγκέντρωσε σημαντικό ακαδημαϊκό και πολιτικό ενδιαφέρον. Ενδεικτικό είναι το συνέδριο, που φιλοξένησαν στο Λονδίνο το School of Oriental and AfricaStudies και το LondoSchool of Economics υπό την αιγίδα της Βουλής των Λόρδων στα τέλη Οκτωβρίου 2007.

Στο εν λόγω συνέδριο συμμετείχαν περίπου 50 ακαδημαϊκοί και διανοούμενοι από ισλαμικές χώρες, αλλά και από την Ευρώπη και την Αμερική. Συμμετείχε, επίσης, και ο βουλευτής του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης και πρώην υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας Γιασάρ Γιακίς. Το βασικό συμπέρασμα του συνεδρίου και ο πυρήνας της ομιλίας του μουσουλμάνου λόρδου Νασίρ Αχμέντ ήταν ότι το κίνημα του Γκιουλέν είναι η εναλλακτική λύση σε σχέση με το φονταμενταλιστικό και ακραίο Ισλάμ.

Το «μοντέλο Γκιουλέν» βρίσκει μεγάλη απήχηση ειδικά στα ανερχόμενα μεσαία και ανώτερα στρώματα της τουρκικής κοινωνίας, που διαμορφώθηκαν τα τελευταία χρόνια επί κυβερνήσεων Ερντογάν και σήμερα αναζητούν ταυτότητα. Το προφίλ του μετριοπαθή, φιλοδυτικού, αλλά και πιστού μουσουλμάνου, που τηρεί τις παραδόσεις, είναι κάτι που τους ταιριάζει και συνάδει απολύτως με τον προσανατολισμό του Ερντογάν. Εξ ου και η εμμονή της κυβέρνησής του σε ζητήματα, όπως η μαντίλα, η νηστεία και η προσευχή.

Είναι αξιοσημείωτο ότι το «μοντέλο Γκιουλέν» βρήκε αποδοχή πριν καν ιδρυθεί το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης. Το υποστήριξαν περισσότερο ή λιγότερο πολιτικοί ηγέτες, όπως ο Τουργκούτ Οζάλ και ο Μπουλέντ Ετσεβίτ και διανοούμενοι όπως ο Αλί Μπιράντ και ο Μεχμέτ Μπαρλάς. Το χρηματοδότησαν μεγάλοι επιχειρηματίες, όπως οι Σαμπαντζί, ο Ισαάκ Αλατόν και ο Ουζκιούρ Γκαρί.

Casus belli

Η επέκταση της επιρροής του κινήματος και κυρίως η διείσδυσή του στον στρατό και στα σώματα ασφαλείας θεωρήθηκε casus belli από την κεμαλική ελίτ. Αφορμή για τη δικαστική δίωξή του το 1999 ήταν τηλεοπτική ομιλία του, με την οποία υποστήριξε τη διείσδυση οπαδών του σ' όλους τους κρατικούς μηχανισμούς, ώστε να επέλθει αλλαγή του κεμαλικού καθεστώτος «από τα μέσα». Από τότε, μία μεγάλη μερίδα των κεμαλιστών υποστηρίζει ότι ο Γκιουλέν έχει κρυφή πολιτική ατζέντα και πιο συγκεκριμένα ότι επιδιώκει την επιβολή ισλαμικού καθεστώτος.

Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Γκιουλέν παροτρύνει τους οπαδούς του να μεταναστεύσουν από τη «γη του Ισλάμ» στη Δύση, για να μορφωθούν, να γίνουν καλοί πρεσβευτές του Ισλάμ και της Τουρκίας και να υπηρετούν το κοινωνικό καλό. Είναι αξιοσημείωτο ότι το κήρυγμα του Γκιουλέν έχει βρει μεγάλη απήχηση ειδικά στο μορφωμένο τμήμα της τουρκικής διασποράς στη Δύση. Την τελευταία δεκαετία έχει διαμορφωθεί μία θρησκευόμενη τουρκική ελίτ στη Δύση, που έχει επισκιάσει την αντίστοιχη κοσμική-κεμαλική.

Πανεπιστήμια, σχολεία, τράπεζα, ΜΜΕ

Το κίνημα Γκιουλέν διαθέτει σήμερα ένα ευρύ δίκτυο μορφωτικών και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, τα οποία ασκούν μεγάλη επιρροή. Στην ίδια την Τουρκία μέσα σε λιγότερο από 20 χρόνια έχει ιδρύσει το πανεπιστήμιο Fatih στην Κωνσταντινούπολη, 15 φοιτητικές εστίες, περισσότερα από 200 ιδιωτικά γυμνάσια και λύκεια, 20 ιατρικά κέντρα και 13 φιλανθρωπικά ιδρύματα, που δίνουν υποτροφίες και οργανώνουν πολιτιστικές εκδηλώσεις. Η σημαντικότερη οργάνωση είναι το Ιδρυμα Δημοσιογράφων και Συγγραφέων, επίτιμο μέλος του οποίου είναι και ο υπουργός Επικρατείας Μεχμέτ Αϊντίν. Το εν λόγω ίδρυμα διοργανώνει κάθε χρόνο την τουρκική Ολυμπιάδα, όπου μαθητές απ' όλο τον κόσμο, που φοιτούν σε σχολεία του Γκιουλέν, διαγωνίζονται στην τουρκική ποίηση και στο τουρκικό τραγούδι. Το ίδρυμα διοργανώνει και διεθνή συνέδρια με σκοπό τον διαπολιτισμικό διάλογο.

Το κίνημα Γκιουλέν διαθέτει και το δικό του δημοσιογραφικό συγκρότημα. Εκδίδει την εφημερίδα Zaman με 500.000 φύλλα κυκλοφορία ημερησίως. Η εφημερίδα έχει ειδικές εκδόσεις για το Αζερμπαϊτζάν, τη Βουλγαρία, τη Γερμανία, το Καζακστάν, την Αυστραλία, τη Ρουμανία, την Κιργιζία, το Τουρκμενιστάν, τη FYROM και τις ΗΠΑ. Στο ίδιο συγκρότημα ανήκει το κανάλι Samanyolu ΤV, το πρακτορείο ειδήσεων Cihan Haber Ajansi, το εβδομαδιαίο περιοδικό ποικίλης ύλης Aksiyon και τρία περιοδικά θρησκευτικοκοινωνικής κατεύθυνσης.

Η επιχειρηματική δραστηριότητα του Γκιουλέν δεν περιορίζεται στα ΜΜΕ. Εχει στην ιδιοκτησία του τον επιχειρηματικό όμιλο Isik Sigorta και την τράπεζα Asya με 117 καταστήματα, που λειτουργεί με το ισλαμικό τραπεζικό πρότυπο. Το κίνημα επεκτάθηκε και στον τουριστικό τομέα με την κατασκευή του υπερπολυτελούς ξενοδοχείου Asya Kizilcahamam Resort στην Αγκυρα. Το ξενοδοχείο διαθέτει τζαμί και χωριστές πισίνες για άνδρες και γυναίκες. Φιλοξενεί δε τις συνδιασκέψεις του κυβερνώντος Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης.

Το κίνημα έχει αναπτύξει μία ευρείας κλίμακας στρατηγική διείσδυσης στον χώρο της Κεντρικής Ασίας και των Βαλκανίων κυρίως μέσω της εκπαίδευσης. Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα δίνουν έμφαση στην καλλιέργεια της ισλαμοτουρκικής κουλτούρας και στη διαμόρφωση φιλοτουρκικών ελίτ. Στην Κεντρική Ασία ο Γκιουλέν έχει ιδρύσει σχεδόν εκατό πρώτης κλάσεως σχολεία, στα οποία φοιτούν παιδιά των ελίτ και αριστούχοι. Τα σχολεία αυτά ακολουθούν το πρόγραμμα της κάθε χώρας, αλλά διδάσκουν ως δεύτερη γλώσσα την τουρκική.

Σοβαρές κατηγορίες για πολιτικές παρεμβάσεις

Το κίνημα του Γκιουλέν στην Κεντρική Ασία έχει διασυνδεθεί με αμερικανικές μη κυβερνητικές οργανώσεις και κατηγορείται για πολιτικές παρεμβάσεις. Ο πρόεδρος του Ουζμπεκιστάν, Καρίμοφ, μάλιστα, κατήγγειλε ότι οι επίδοξοι δολοφόνοι του το 1999 ανήκαν στο κίνημα του Γκιουλέν. Καταγγελίες υπήρξαν για ανάμειξη του κινήματος και σε προσπάθειες των αμερικανικών υπηρεσιών να προκαλέσουν αντικαθεστωτικά κινήματα στην Κεντρική Ασία. Είναι αξιοσημείωτο ότι η ρωσική κυβέρνηση έκλεισε σχολεία του Γκιουλέν, ενώ μέτρα έχει λάβει και η κινεζική κυβέρνηση, επειδή θεωρεί ότι το κίνημα Γκιουλέν διασυνδέεται με το αποσχιστικό μουσουλμανικό κίνημα των Ουιγούρων στη βορειοδυτική Κίνα. Από τον χώρο δράσης του κινήματος δεν θα μπορούσε να λείπει η Θράκη. Το 2005 ίδρυσε τα πρώτα φροντιστήρια με τον τίτλο Elite. Σήμερα λειτουργεί και βιβλιοπωλείο-αναγνωστήριο στην Κομοτηνή. Στη Νοτιοανατολική Ασία και στην Αφρική, ο Γκιουλέν ίδρυσε μεικτά σχολεία με τη λογική της συνύπαρξης με τον άλλον. Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι το Turkish School of Tolerance στις Φιλιππίνες, όπου φοιτούν μαζί μουσουλμάνοι και χριστιανοί και το The Star International High School στο Κέιπ Τάουν της Νότιας Αφρικής με μαθητές απ' όλες τις θρησκευτικές κοινότητες.

Διαπολιτισμικός διάλογος

Η στρατηγική του κινήματος Γκιουλέν στη Δύση είναι διαφορετική. Αιχμή του δόρατος της δραστηριότητάς του είναι ο διαπολιτισμικός και διαθρησκευτικός διάλογος. Στο πλαίσιο αυτό διοργανώνονται διεθνή συνέδρια και προσκαλούνται ηγέτες άλλων θρησκευτικών δογμάτων να συμφάγουν κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού. Επίσης, οργανώνονται επισκέψεις διαμορφωτών της κοινής γνώμης στην Τουρκία, η οποία προβάλλεται σαν γέφυρα διαφορετικών θρησκειών και πολιτισμών.

Το κίνημα στρατολογεί αριστούχους φοιτητές, τους οποίους στέλνει με υποτροφίες για μεταπτυχιακές σπουδές στη Δύση. Οι φοιτητές αυτοί στη συνέχεια προωθούνται σε σημαντικές θέσεις και λειτουργούν ως πρεσβευτές του κινήματος. Το αποτέλεσμα είναι ότι ο Γκιουλέν διαθέτει σήμερα ισχυρά ερείσματα στο ανώτερο από μορφωτικής και εισοδηματικής άποψης τμήμα των Τούρκων της διασποράς.

Τα ερείσματα αυτά του εξασφαλίζουν πρόσθετες χορηγίες, οι οποίες με τη σειρά τους χρηματοδοτούν την περαιτέρω ανάπτυξη της επέκτασης του κινήματος. Στη Βρετανία, βασικοί χορηγοί είναι η Turkish Bankers Association και το Turkish-British Chamber of Commerce and Industry.

Το «μοντέλο Γκιουλέν» είναι απολύτως συμβατό με την αμερικανική στρατηγική για τον ισλαμικό κόσμο. Ο ίδιος καταδίκασε αμέσως την τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, δηλώνοντας στην «Ουάσιγκτον Ποστ» ότι «στο πραγματικό Ισλάμ δεν υφίσταται τρομοκρατία» κι ότι «ένας μουσουλμάνος δεν μπορεί να είναι τρομοκράτης και ένας τρομοκράτης δεν μπορεί να είναι μουσουλμάνος». Το αποτέλεσμα είναι ότι η δράση του κινήματος υποστηρίζεται από σημαντικό αριθμό Αμερικανών πολιτικών και ακαδημαϊκών, ορισμένοι εκ των οποίων συμμετέχουν και στο διοικητικό συμβούλιο των Κέντρων Διαπολιτισμικού Διαλόγου του κινήματος Γκιουλέν. Είναι ενδεικτικό ότι τον Σεπτέμβιο του 2007 το κίνημα Γκιουλέν διοργάνωσε σε αίθουσα του Κογκρέσου εκδήλωση, στην οποία συμμετείχε και ο Αρχιεπίσκοπος Αμερικής Δημήτριος. Το δε βραβείο Rumi, που έχει θεσπίσει, απονεμήθηκε στον Τούρκο και στον Ισπανό πρωθυπουργό Ταγίπ Ερντογάν και Χοσέ Λουίς Θαπατέρο.

Ισλαμοτουρκική παιδεία

Στην Ευρώπη, το κίνημα δεν ακολουθεί την πεπατημένη των άλλων ισλαμικών οργανώσεων. Δεν ιδρύει τζαμιά και δεν διοργανώνει σεμινάρια για το Κοράνι. Οπου υπάρχει σημαντικός αριθμός Τούρκων μεταναστών, ιδρύει φροντιστήρια με σκοπό την υποβοήθηση των μαθητών σ' όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Επίσης, βοηθάει Τούρκους μετανάστες στην εκμάθηση της γλώσσας στη χώρα υποδοχής. Οι διδάσκοντες είναι κατά κανόνα εθελοντές.

Στη Γερμανία ο Γκιουλέν έχει ιδρύσει εκατό τέτοια φροντιστήρια και στη Γαλλία 16. Οπου επιτρέπεται, έχουν ιδρυθεί ιδιωτικά σχολεία, τα οποία δίνουν έμφαση στην καλλιέργεια της ισλαμοτουρκικής ταυτότητας. Τα πιο γνωστά Κέντρα Διαπολιτισμικού Διαλόγου στην Ευρώπη είναι η Dialogue Society στη Βρετανία και στην Ολλανδία, η ΝΙ TECA στη Βόρεια Ιρλανδία και η Australian Intercultural Society της Μελβούρνης. Στο καθολικό πανεπιστήμιο της Αυστραλίας, μάλιστα, ιδρύθηκε φέτος έδρα Φετουλάχ Γκιουλέν με σκοπό τη μελέτη των σχέσεων καθολικισμού και Ισλάμ και ιδιαιτέρως του μοντέλου Γκιουλέν, που κατά μία έννοια «αποαραβοποιεί» το Ισλάμ. Η γραμμή της απογκετοποίησης και της ενσωμάτωσης στις τοπικές κοινωνίες που πρεσβεύει ο Γκιουλέν βρίσκει μεγάλη ανταπόκριση στο μορφωμένο τμήμα των Τούρκων της διασποράς, αλλά προσκρούει σε σημαντικές αντιδράσεις εκεί που υπάρχουν εργάτες μετανάστες. Εκεί κυριαρχούν οι υπερσυντηρητικές θρησκευτικές οργανώσεις που κατηγορούν τον Γκιουλέν ότι επιδιώκει την αφομοίωση και τον εκδυτικισμό, όπως επίσης ότι έχει επηρεασθεί από τον χριστιανισμό. Εχθρικοί προς το κίνημα Γκιουλέν είναι και οι ακραίοι εθνικιστές, όπως οι Γκρίζοι Λύκοι, αλλά και η κοινότητα των Αλεβί για άλλους λόγους.