• 1. Δυτικές θεολογικές επιδράσεις στους υπόδουλους Ρωμηούς

• 2. Θεολογικές αντιστάσεις

  • Α) Η διατήρηση τής Ορθοδόξου Παραδόσεως

  • Β) Η διατήρηση τού Μοναχισμού και τής ησυχαστικής ζωής

  • Γ) Η προσφορά τών Νεομαρτύρων

Το θέμα το οποίο θα αναπτύξω αναφέρεται στην θεολογία κατά την Τουρκοκρατία. Βεβαίως, κατά την διάρκεια τής αιχμαλωσίας τών Ρωμηών, ο λαός βρισκόταν σε δύσκολη θέση να μαθαίνη και να αναπτύσση θεολογία, αλλά όταν ομιλώ για θεολογία στην Τουρκοκρατία αναφέρομαι κυρίως στην θεολογία από Συνοδικά κείμενα, τα οποία δημοσιεύθηκαν είτε από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, είτε από τα άλλα Πατριαρχεία και από άλλες εκδόσεις και από κείμενα και από μεμονωμένους ανήσυχους ανθρώπους.

Η πτώση τής Κωνσταντινουπόλεως –Πρωτεύουσας τής Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας– στους Οθωμανούς, που έγινε την 29η Μαΐου 1453, δεν ήταν ένας κεραυνός εν αιθρία. Προηγήθηκε η Φραγκοκρατία σε πολλά τμήματα τής άλλοτε Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αυτό είχε ως συνέπεια να περάσουν πολλά δυτικοθρησκευτικά ρεύματα στην Ορθόδοξη Ανατολή.

Δυο σημαντικές χρονολογίες δείχνουν έντονα αυτό το πρόβλημα. Η μία είναι το 1054, που είναι η οριστική απομάκρυνση τής λατινικής Δύσεως από την Ορθόδοξη Ανατολή, η άλλη είναι το 1071, που έγινε η περίφημη μάχη τού Ματζικέρτ, όπου ηττήθηκε ο Ρωμαϊκός (Βυζαντινός) στρατός τού Ρωμανού Διογένους και έκτοτε η Κωνσταντινούπολη δεν μπορούσε να υπερασπισθή τα σύνορα τής Μικράς Ασίας στις μεταγενέστερες επιθέσεις τών Τούρκων. Επίσης, το 1204 κυριεύθηκε η Κωνσταντινούπολη από τους Σταυροφόρους τής Δ΄ Σταυροφορίας και έστω κι αν ανακτήθηκε πάλι το έτος 1261, εν τούτοις ήταν η σκιά τού παλαιού εαυτού της.

Επίσης, η Σύνοδος Φερράρας-Φλωρεντίας (1438-1439) και η κατάληξή της άφησε τραύματα στην Ορθόδοξη Ανατολή. Στην Σύνοδο αυτή, από πλευράς ορθόδοξης αντιπροσωπείας, εκφράσθηκαν τρία ρεύματα:

Το πρώτον, εκφραζόταν από τον Μητροπολίτη Νικαίας Βησσαρίωνα, που πρότεινε την συνεργασία με την Δύση για να σωθή η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Το δεύτερον, εκφραζόταν από τον Γεώργιο Γεμιστό Πλήθωνα, ο οποίος πρότεινε την σύνδεση τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με την αρχαία ελληνική παράδοση, άλλωστε ο ίδιος ήταν θιασώτης τού Πλάτωνα, γι’ αυτό συνετέλεσε με τις διαλέξεις που έδωσε στην Φλωρεντία να στραφή η Αναγέννηση από τον Αριστοτέλη στον Πλάτωνα.

Το τρίτο ρεύμα που διατυπωνόταν από τον Μητροπολίτη Εφέσου Μάρκο Ευγενικό και τον μαθητή του Γεώργιο-Γεννάδιο Σχολάριο πρότεινε να στηριχθή το Γένος στις δικές του δυνάμεις, την ελληνορθόδοξη παράδοση, πράγμα που ήταν και η πιο ρεαλιστική πρόταση, η οποία δικαιώθηκε και από την ιστορία.

Ο π. Γεώργιος Μεταλληνός στο βιβλίο του με τίτλο «Τουρκοκρατία» και υπότιτλο «Οι Έλληνες στην Οθωμαντική Αυτοκρατορία» παρουσιάζει με ωραίο και συγκροτημένο τρόπο το πώς η Ρωμανία υποδουλώθηκε στους Οθωμανούς, πώς ο ελληνισμός έζησε στην νέα πραγματικότητα, πώς επιβίωσε μέσα στις δύσκολες συνθήκες και πώς πορεύθηκε προς την ελευθερία της. Στο βιβλίο αυτό περιγράφεται η προσφορά τής Ορθόδοξης Εκκλησίας με την θεολογία και την όλη παράδοσή της, και πώς στήριξε το υπόδουλο Έθνος, το κράτησε ζωντανό και το οδήγησε στην ελευθερία.

Σημαντικό είναι το δίτομο έργο, ιδίως ο δεύτερος τόμος, τού Στήβεν Ράνσιμαν «Η Μεγάλη Εκκλησία εν αιχμαλωσία», καθώς επίσης σημαντικό είναι και το βιβλίο τού Κώστα Σαρδελή «Ο θάνατος τής Αυτοκρατορίας».

1. Δυτικές θεολογικές επιδράσεις στους υπόδουλους Ρωμηούς

Τον 14ο αιώνα στον ανατολικό χώρο παρατηρήθηκαν δυτικές επιρροές από την Δύση. Αυτό συνεχίσθηκε και τον 15ο αιώνα. Το σημαντικό είναι ότι τον αιώνα αυτό, παραμονές τής πτώσεως τής Κωνσταντινουπόλεως, παρατηρήθηκε η εμφάνιση ορισμένων «παλαμιστών» που ενώ είχαν προσελκυσθή από την μέθοδο τής συστηματοποίησης τού Θωμά τού Ακινάτη, εν τούτοις έγραψαν εναντίον ορισμένων πλευρών τής θεολογίας του. Επίσης, παρατηρήθηκε μια τάση συνδυασμού Θωμισμού και Παλαμισμού. Αυτό το κίνημα προσωποποιήθηκε από τον Γεννάδιο Σχολάριο, που έγινε πρώτος Πατριάρχης μετά την πτώση στους Τούρκους.

Βεβαίως, διατυπώθηκε η άποψη ότι νοθεύθηκαν τα κείμενα τού Γεωργίου-Γενναδίου Σχολαρίου, και αυτή η νόθευση προκαλεί σύγχυση. Ο Γεννάδιος Σχολάριος αν και αποδεχόταν απόψεις τού Θωμιστικού συστήματος, άλλωστε μετέφρασε έργα τού Θωμά τού Ακινάτη από την λατινική στην ελληνική, εν τούτοις ανέλαβε την διάσωση τού Γένους κατά την διάρκεια τής Τουρκοκρατίας και έτσι «προτύπωνε το βασανιστικό μονοπάτι που θα ακολουθούσε η Ορθόδοξη Παράδοση μετά την άλωση τής Πόλης το 1453».

Πάντως, η ησυχαστική αναζωπύρωση στην θεολογία και την εκκλησιαστική ζωή, που παρατηρήθηκε τον 11ο έως τον 14ο αιώνα, ήταν πραγματική ευλογία για την Ορθόδοξη Εκκλησία, γιατί ήταν περίοδος προετοιμασίας για την αντιμετώπιση τών σκληρών χρόνων τής δουλείας στους Τούρκους-Οθωμανούς. Η ησυχαστική παράδοση έδωσε δυνάμεις στους Χριστιανούς για να κρατήσουν την πίστη και ήταν ενίσχυση τού πνευματικού ανοσολογικού συστήματος τού οργανισμού τής Εκκλησίας και τού Έθνους.

Ωστόσο, όμως, υπήρχε μια διχοτομία μεταξύ τής ορθοδόξου παραδόσεως και τών δυτικών παραδόσεων. Ήδη τον 16ο αιώνα στην Δύση έγινε ένα μεγάλο ρήγμα στον Χριστιανικό χώρο, με την Μεταρρύθμιση, και αποσπάσθηκε ένα μεγάλο τμήμα από τον Ρωμαιοκαθολικισμό. Ο Πάπας με την εν Τριδέντω Σύνοδο (1545-1563) αντέδρασε στην Μεταρρύθμιση με αποτέλεσμα να έλθουν στην επικαιρότητα τα σχολαστικά επιχειρήματα. Οπότε, «η Μεταρρύθμιση και η Αντιμεταρρύθμιση πρόσθεσαν νέα σύγχυση στην ερμηνεία τής Χριστιανικής Παραδόσεως, καθώς οι Ορθόδοξοι βρέθηκαν στην μέση μιας καταστάσεως η οποία ολοένα και περισσότερο περιοριζόταν στις κατηγορίες "Ρώμη" και "Μεταρρύθμιση"».

Φαίνεται ότι οι Ορθόδοξοι, ανάλογα με τις σπουδές τους που έκαναν σε Χώρες τής δυτικής Ευρώπης, άλλοτε επηρεάζονταν από τους Λατίνους, και άλλοτε από τους Προτεστάντες. Αυτό εκδηλωνόταν σε βασικά θέματα πίστεως, όπως στην αποδοχή τών όρων για το «προπατορικό αμάρτημα» και την «μετουσίωση» στην θεία Ευχαριστία, στην συνέχεια όμως εξελίχθηκε σε αποδοχή τής δυτικής προοπτικής, την οποία υπέκρυπτε η ορολογία αυτή. Μάλιστα, χρησιμοποιούσαν επιχειρήματα τών Παπικών εναντίον τών Προτεσταντών και τών Προτεσταντών εναντίον τών Λατίνων.

Συνεπώς, κατά την διάρκεια τής Τουρκοκρατίας συνέπεσε η μεγάλη θεολογική κρίση στην δυτική Ευρώπη, αφού μεγάλα τμήματα τών Χριστιανών, οι λεγόμενοι Μεταρρυθμιστές, αποκόπηκαν από τον Πάπα, με αποτέλεσμα να γίνονται διάλογοι μεταξύ Λατίνων και Προτεσταντών για διάφορα θεολογικά ζητήματα. Να αναφερθή εδώ «η Αυγουσταία ομολογία» και η Σύνοδος τού Τριδέντου, η οποία έχει αποκληθή ως αντιμεταρρύθμιση.

Είναι επόμενο η όλη αντιπαλότητα τών δυτικών Χριστιανών να επηρεάση ένα μέρος, τουλάχιστον από πλευράς ορολογίας, και την ορθόδοξη θεολογία. Έτσι με διαφόρους λόγους εξεδόθησαν διάφορες ορθόδοξες «Ομολογίες» για να αντιμετωπισθούν τα θέματα που θίγονταν στον διάλογο μεταξύ τών Λατίνων και τών Προτεσταντών.

Για παράδειγμα, μεταξύ τής φερομένης ως Λουκάρειας Ομολογίας, η οποία έχει επηρεασθή από Καλβινιστικές απόψεις, και τις ομολογίες τού Πέτρου Μογγίλα και τού Δοσιθέου Ιεροσολύμων, οι οποίες έχουν επηρεασθή από λατινικές απόψεις, ενδιάμεση θέση κατέχει η Ομολογία Πίστεως τού Μητροφάνους Κριτοπούλου Πατριάρχη Ιεροσολύμων το 1625, ο οποίος θεολόγησε όχι κατά τα λατινικά και προτεσταντικά πρότυπα, αλλά βασιζόμενος στα συγγράμματα τών αγίων Πατέρων τής Εκκλησίας.

Υπάρχουν και άλλα συνοδικά κείμενα, τα οποία εν πολλοίς παρουσιάζουν την ορθόδοξη παράδοση, όμως σε μερικά επί μέρους σημεία, όπως στο «προπατορικό αμάρτημα», στον αριθμό τών Μυστηρίων και την λεγόμενη «μετουσίωση» τού άρτου και τού οίνου στην θεία Ευχαριστία, παρατηρούνται δυτικές επιδράσεις, ως προς την ορολογία και ως προς το περιεχόμενο τής εννοίας τους.

Παρά τις επιδράσεις από την Δύση, κατά τον 18ο αιώνα εξεδόθησαν πολλά πατερικά κείμενα με αποκορύφωμα την Φιλοκαλία τών ιερών Νηπτικών από τον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη με την συνεργασία του με τον Επίσκοπο πρώην Κορίνθου Μακάριο Νοταρά. Ο άγιος Νικόδημος προωθούσε την ησυχαστική παράδοση σε συνδυασμό όμως με τα Μυστήρια τής Εκκλησίας, γι’ αυτό έκανε λόγο τόσο για την προσευχή στην καρδιά όσο και για την συχνή θεία Κοινωνία. Με τα έργα του παρουσίαζε την Ορθόδοξη Παράδοση.

2. Θεολογικές αντιστάσεις

Κατά την διάρκεια τής Τουρκοκρατίας οι Χριστιανοί τής πρώην Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πέρασαν μεγάλη δοκιμασία, αλλά έπρεπε να προσαρμοσθούν στην νέα σκληρή πραγματικότητα, γι’ αυτό γίνεται λόγος για «πονεμένη Ρωμηοσύνη». Η δουλεία είχε πολλές συνέπειες στους υπόδουλους Ρωμηούς.

Καίτοι υπάρχει την περίοδο αυτή μια διχοτομία μεταξύ τού lex credendi (νόμος πίστεως) και τού lex orandi (νόμος προσευχής), αφού οι ορολογίες τής πίστεως (lex credendi) που διατυπώθηκαν κατά καιρούς είχαν δεχθή επιρροές σε μερικά σημεία από τον δυτικό Χριστιανισμό, όπως αυτό γινόταν και στους Σλαυικούς λαούς, εν τούτοις η ουσία τής παραδόσεως τών Μυστηρίων και τής ησυχαστικής ζωής (lex orandi) παρέμενε ισχυρή. Σε αυτό βοήθησε και η ησυχαστική κίνηση που είχε προηγηθή τής δουλείας. Αυτό θα το δούμε σε τρία σημεία.

Α) Η διατήρηση τής Ορθοδόξου Παραδόσεως

Στην περίοδο τής Χριστιανικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας υπήρχε μια σχέση τού Κράτους με την Εκκλησία, χωρίς να ταυτίζονται, αλλά το Ρωμαϊκό Κράτος (το Βυζάντιο) ήταν ορθόδοξο χριστιανικό. Με την πτώση τής Αυτοκρατορίας η Εκκλησία παρέμεινε και εξασκούσε το έργο της, και εξακολουθούσε να διατηρή όλες τις παραδόσεις τής Ρωμηοσύνης, και να διαφυλάττη τον πολιτισμό της.

Υπάρχουν μερικοί που υποστηρίζουν ότι οι μοναχοί και οι ησυχαστές συνετέλεσαν στην πτώση τής Κωνσταντινουπόλεως. Αυτό, όμως, δεν είναι ορθό, αφού το έργο τής Εκκλησίας δεν ταυτίζεται με το Κρατικό έργο.

Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, ως η Μεγάλη Εκκλησία, ως η Πρώτη τών Εκκλησιών, ανέλαβε την ευθύνη για την ενότητα όλης τής Εκκλησίας και την ευθύνη για την καλή λειτουργία της.

Η Εκκλησία, με πρωτεύοντα ρόλο το Οικουμενικό Πατριαρχείο, στηρίζεται στις πνευματικές της δυνάμεις και λειτουργεί ως πνευματικό νοσοκομείο. και όσοι ισχυρίζονται ότι τα νοσοκομεία που έχουν έργο να θεραπεύουν τις σωματικές ασθένειες, ευθύνονται για τις πολιτικές και κοινωνικές καταστροφές, σφάλλουν, όπως το ίδιο σφάλλουν όσοι διατείνονται ότι ευθύνεται η Εκκλησία για την πτώση τής Αυτοκρατορίας.

Όταν εξετάζουμε το θέμα από καθαρά θεολογικής πλευράς η περίοδος τής Τουρκοκρατίας δεν είναι περίοδος παρακμής, αλλά δόξας, αφού η δόξα τής Εκκλησίας δεν ταυτίζεται με την επιτυχία ή την αποτυχία τού Κράτους. Η δόξα τής Εκκλησίας είναι οι διωγμοί, κατά τους οποίους αναδεικνύονται μάρτυρες, ενώ πολλές φορές η περίοδος εξωτερικής ευημερίας είναι περίοδος παρακμής.

Η Εκκλησία κατά τους χρόνους τής δουλείας αποδεσμεύθηκε από το Κράτος, απέφυγε τους κινδύνους τής σχολαστικοποιήσεως και τού εκπροτεσταντισμού και έζησε τον πυρήνα τής παραδόσεώς της. Παρέμεινε στον ρόλο της που είναι θεραπευτικός, εξακολουθούσε να είναι πνευματικό νοσοκομείο, πράγμα το οποίο ξεχνιόταν την προηγούμενη περίοδο, αφού ήταν σαν να υπήρχε το νοσοκομείο χωρίς να έχη γιατρούς.

Η αναβίωση τού ορθοδόξου ησυχασμού, που έγινε μεταξύ 11ου και 14ου αιώνος είχε ως αποτέλεσμα να εισέλθουν οι Ρωμηοί σε αυτήν την δύσκολη και τραγική περίοδο τής ιστορίας τους -δηλαδή την Τουρκοκρατία- με ακεραία την ορθόδοξη παράδοση.

Β) Η διατήρηση τού Μοναχισμού και τής ησυχαστικής ζωής

Θεωρείται από πολλούς ερευνητές ότι η αναβίωση τού ησυχασμού υπήρξε ευεργετική για τους Ρωμηούς, κατά την πολύχρονη δουλεία στους Οθωμανούς. Ο π. Γεώργιος Μεταλληνός παρατηρεί:

«Ο Ησυχασμός αποδείχθηκε η μεγαλύτερη πνευματική δύναμη για την επιβίωση τού Γένους. Το "Βυζάντιο" πολιτικά προχωρούσε στην πτώση, πνευματικά όμως παρέμενε ακμαίο και αδούλωτο. Μετά την άλωση θα θιγεί μόνο το πολιτικό μέρος τής ζωής τού Γένους, όχι όμως και το πνευματικό, αφού "κέντρον τής Ρωμαιοσύνης είναι ο θεούμενος, όστις φθάνει εις την θέωσιν εις οιανδήποτε εποχήν ή κατάστασιν, κρατικήν ή πολιτικήν" (π. Ι. Ρωμανίδης). Μόνον οι δυτικίζοντες -ενωτικοί ομόφρονες τού Βαρλαάμ- θα θεωρούν παρακμή το γεγονός, ότι η Ανατολή δεν έχει σχολαστική Θεολογία και θα φροντίσουν να την εισαγάγουν στη ζωή τού Γένους. Η ορθόδοξη Ανατολή όμως τού 14ου αιώνα απέρριψε τον Βαρλαάμ και τον ανάγκασε να φύγει, απορρίπτοντας την παράδοσή του. Ο Βαρλαάμ έφυγε, διότι ένοιωσε κυριολεκτικά ξένος στην Ανατολή. Οι αρχαιολάτρες-αντιησυχαστές θα εγκαταλείψουν αργότερα το "Βυζάντιον", καθώς θα πλησιάζει ο τουρκικός κίνδυνος, ή θα μένουν στραμμένοι στη Δύση, ταυτισμένοι μαζί της».

Ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης παρατηρεί:

«Στην εποχή τής καταστροφής τού Βυζαντίου η επιτυχία τής Εκκλησίας ήταν μεγάλη. Ήταν ακμαία η Εκκλησία όταν έπεσε το Κράτος. Παντού τότε είχαν επικρατήσει Επίσκοποι που είχαν νοερά προσευχή, γιατί είχε επικρατήσει ο ησυχασμός. Και από αυτόν τον λόγο σώθηκε το έθνος. Διότι, αν στην Τουρκοκρατία δεν υπήρχαν οι ησυχαστές Επίσκοποι, δεν θα υπήρχε τόσο έντονο αυτό το φαινόμενο τών Νεομαρτύρων και τών Μουσουλμάνων που έγιναν Ορθόδοξοι και ύστερα πήγαν και μαρτύρησαν. Τώρα, θα ήμασταν όλοι Μουσουλμάνοι, όπως έπαθαν οι Ορθόδοξοι στην Μέση Ανατολή, που έχουν μείνει μια χούφτα μόνο. Στον χώρο τού Οικουμενικού Πατριαρχείου, που δέσποζε το Άγιον Όρος, έμειναν πολλοί Ορθόδοξοι. Όλα τα Βαλκάνια είναι Ορθόδοξοι.

Εκείνα τα χρόνια, όταν άλλαζε κανείς πίστη, άλλαζε και εθνικότητα. Ο Ρωμαίος ήταν ορθόδοξος Χριστιανός και ο Τούρκος ήταν Μουσουλμάνος. Όταν ένας Ρωμηός άλλαζε θρησκεία, δεν λέγανε μουσουλμάνεψε ή λατίνεψε, λέγαν τούρκεψε ή φράγκεψε. Το κριτήριο ήταν τότε η θρησκεία. Εάν δεν υπήρχαν αυτοί οι ησυχαστές, αυτή η παράδοση για την κάθαρση, τον φωτισμό και την θέωση, θα υπήρχε σήμερα ρωμηοσύνη; Δεν θα υπήρχε.

Οπότε έχουμε και εθνολογικές επιπτώσεις τής επιτυχίας τής Εκκλησίας. Αυτή η Εκκλησία είναι αποτυχημένη;».

Με τον ορθόδοξο μοναχισμό και ησυχασμό κρατήθηκε και η ενότητα τών Ορθοδόξων λαών στα Βαλκάνια, πράγμα που δεν πρέπει να παραθεωρηθή.

Ο π. Γεώργιος Μεταλληνός παρατηρεί:

«Ο Ησυχασμός όμως θα παίξει σημαντικό ενωτικό ρόλο και στα ταραγμένα πολιτικά και διασπασμένα Βαλκάνια, στα οποία, όπως άλλωστε και στη Ρωσία, ήταν ήδη γνωστός ο Ησυχασμός κυρίως μέσω τού Γρηγορίου τού Σιναΐτου. Οι Ησυχαστές θα μετακινούνται ελεύθερα σ’ όλη την Ορθόδοξη Ανατολή, από τόπο σε τόπο, πάνω από σύνορα και εθνικές διαφορές. Αυτό το γεγονός έκαμε το μεγάλο αγιολόγο Fr. Halkin να ομιλεί για μια "Διεθνή τού Ησυχασμού". Όταν σήμερα γίνεται λόγος για "ορθόδοξο τόξο", ως προπύργιο κατά τού "μουσουλμανικού τόξου" τής Βαλκανικής, δεν πρέπει να παραθεωρείται η ησυχαστική πνευματικότητα, η μόνη που μπορεί να εξασφαλίσει αληθινή ενότητα στα όρια τής ορθόδοξης-ρωμαίικης υπερεθνικής και υπερφυλετικής ομοψυχίας. Στην ησυχαστική παράδοση θεμελιώνεται η διαβαλκανική ενότητά μας».

Γ) Η προσφορά τών Νεομαρτύρων

Η ησυχαστική παράδοση που επικρατούσε στην Τουρκοκρατία είχε επιπτώσεις στην ζωή τών ανθρώπων, η οποία τους έκανε δυνατούς να υπομένουν το μαρτύριο.

Αυτό ήταν μεγάλο έργο τών μοναχών και τών Μοναστηριών. Έλεγε ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης:

«Στην εποχή (τού αγίου Νικοδήμου τού Αγιορείτου) το Άγιον Όρος ήταν γεμάτο από τέτοιους ανθρώπους. Τότε το Άγιον Όρος είχε περίπου 20.000 καλογήρους. Από τους περιηγητές μαθαίνουμε ότι την εποχή εκείνη είχε καταποντισθή η Οθωμανική Αυτοκρατορία μέσα στον μοναχισμό. Υπάρχουν πολλές καρικατούρες τών ξένων για την Ορθοδοξία τής εποχής εκείνης, ότι οι καλόγεροι ήσαν αγράμματοι, ότι ήσαν ετούτο, ήσαν εκείνο κ.ο.κ. Και διερωτάται κανείς: Ένας άνθρωπος πού έχει την ικανότητα να πάρη έναν Μουσουλμάνο πού έγινε Ορθόδοξος, να τον μάθη νοερά προσευχή, να πάη στην πλατεία να κάνη δημόσια ομολογία τού Χριστού, να περάση τέτοια βασανιστήρια και μετά να μην αρνηθή το Χριστό, αυτός ο καλόγερος είναι αγράμματος;».

Νεομάρτυρες είναι όσοι Χριστιανοί δεν αρνήθηκαν τον Χριστό και υπέστησαν τα μαρτύρια, όσοι Μουσουλμάνοι έγιναν Χριστιανοί και καταδικάστηκαν σε θάνατο από τους Μουσουλμάνους, και όσοι αρνήθηκαν κατ’ αρχάς τον Χριστό, ύστερα όμως μετενόησαν με την βοήθεια και την πνευματική αγωγή τών μοναχών και πορεύθηκαν οι ίδιοι στην ομολογία τού Χριστού και το μαρτύριο.

Οι βίοι τών Νεομαρτύρων είναι μια μεγάλη απόδειξη ότι η Ορθόδοξη πίστη είναι αληθινή, αφού καθαρίζει και φωτίζει τον άνθρωπο και μπορεί να αντέξη όλα τα μαρτύρια.

Η προσφορά τής Εκκλησίας με την ησυχαστική της παράδοση, όπως εκφράζεται στην ζωή τών Νεομαρτύρων, είναι ανεκτίμητη. Με αυτήν οι Ορθόδοξοι παρέμεναν σταθεροί στην πίστη και την Εκκλησία και απέφευγαν να αλλαξοπιστήσουν, που ήταν το μεγαλύτερο πρόβλημα κατά τους χρόνους τής δουλείας. Η ημέρα τού μαρτυρίου ενός Νεομάρτυρος ήταν εορτή τής Εκκλησίας, αλλά συγχρόνως και εθνική εορτή, δηλαδή εορτή τής Ρωμηοσύνης, και αυτό δείχνει ότι από τής πλευράς αυτής για την Εκκλησία ήταν ο «χρυσούς αιώνας» της.

Όλα αυτά φαίνονται καθαρά στο Νέον Μαρτυρολόγιο που συνέγραψε ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, και στο οποίο περιλαμβάνονται οι βίοι και τα μαρτύρια τών Νεομαρτύρων. Στον πρόλογο τού βιβλίου ο άγιος Νικόδημος εκθέτει πέντε λόγους που δείχνουν την μεγάλη αξία τών Νεομαρτύρων για την Εκκλησία, αλλά και για τους υπόδουλους Ρωμηούς. Θα αναφερθούν, για να φανή η προσφορά τής Ορθοδόξου Εκκλησίας, τής ορθοδόξου θεολογίας και ορθοδόξου ησυχίας.

«Πρώτον, οι νέοι Μάρτυρες είναι ανακαινισμός όλης τής Ορθοδόξου πίστεως».

«Δεύτερον, κάμνουν οι νέοι ούτοι Μάρτυρες αναπολογήτους τους αλλοπίστους εν τη ημέρα τής Κρίσεως».

«Τρίτον, οι νέοι ούτοι Μάρτυρες είναι δόξα μεν, και καύχημα τής Ανατολικής Εκκλησίας, έλεγχος δε τών κακοδόξων».

«Τέταρτον, οι νέοι ούτοι Μάρτυρες είναι παράδειγμα υπομονής, δι’ όλους τους ορθοδόξους οπού τυραννούνται υποκάτω εις τον ζυγόν τής αιχμαλωσίας».

«Πέμπτον δε και τελευταίον· οι νέοι ούτοι Μάρτυρες είναι θάρρος και παρακίνησις, εις το να τους μιμούνται δια τού έργου και όλοι οι άλλοι Χριστιανοί, εξαιρέτως δε, οι πρότερον αρνηθέντες τον Χριστόν».

Η όλη επιχειρηματολογία τού αγίου Νικοδήμου τού Αγιορείτου, αν διαβαστή προσεκτικά, αποδεικνύει την μεγάλη προσφορά και αξία τής ορθοδόξου ησυχαστικής, εκκλησιαστικής παραδόσεως που μεγαλούργησε στην διάρκεια τής Τουρκοκρατίας, αλλά και την αλλοίωσή της μετά την απελευθέρωση τής Ελλάδος από τον Τουρκικό ζυγό.