Μόλις είχε τελειώσει ο Α´ Παγκόσμιος Πόλεμος και είχε καταρρεύσει η Γερμανία, ενώ οι Μπολσεβίκοι στην Ρωσία είχαν νικήσει, ο γερμανός (λογοτέχνης) Χέρμαν Έσσε έγραφε, σ' ένα από τα πρώτα κείμενά του (1919), για τον Ντοστογιέφσκυ περίπου τα εξής: «Αυτός είναι επικίνδυνος για την Δύση. Οι ήρωές του, οι Καραμαζώφ, είναι ανατολικοί τύποι, πολύ επικίνδυνοι, σκοτεινοί, με ασιατικό βάθος και αποτελούν άμεσο κίνδυνο για τον δυτικό άνθρωπο». Αυτή η πόλωση, «Ανατολικοί – Δυτικοί», που έβλεπε τότε ο Έσσε, την έχουν λίγο-πολύ και σήμερα οι περισσότεροι, που γράφουν για μάς τους ορθοδόξους λαούς…

Είναι, όμως, τραγική ειρωνεία τής ιστορίας ότι ο Χ. Έσσε, αφού πέρασε και ο Β´ Παγκόσμιος Πόλεμος και πάλι οι Γερμανοί ηττήθησαν στα Βαλκάνια, έγινε βουδιστής, δηλαδή άκρως Ανατολικός. Και διερωτάται κανείς, μήπως οι λεγόμενοι Δυτικοί είναι πιο κοντά στους άπω Ανατολίτες, παρά σε μάς εδώ τους κοντινούς Βαλκάνιους. Όμως, εμείς οι Ορθόδοξοι, όχι μόνο που δεν είμαστε Δυτικοί, αλλ' ούτε και Ανατολικοί του Έσσε· δεν είμαστε Ευρωπαίοι τού Έσσε, αλλ' ακόμη λιγότερο Ασιάτες του.

Οι ήρωες τού Ντοστογιέφσκυ και τού Παπαδιαμάντη δεν κατατάσσονται στα σχήματα αυτά, ούτε εξηγούνται από αυτά: «Ανατολή-Δύση, Ευρώπη-Ασία, Ανατολικοί-Δυτικοί». Η γεωγραφική και πνευματική πατρίδα τους, αλλά και η δική μας, είναι η Ανατολική Μεσογειακή λεκάνη με τα περίχωρά της, όπου περιλαμβάνονται η χερσόνησος τού Αίμου, τα Βαλκάνια (αλλά και η Ρωσία), η Μ. Ασία, η Παλαιστίνη, η Μεσοποταμία, η Αίγυπτος, η Β. Αφρική και η Ν. Ιταλία, δηλαδή η γεωγραφική και πνευματική περιοχή τού Βυζαντίου, όπου γεννήθηκε ο Χριστιανισμός, αλλά και ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός, και όπου γεννήθηκε και αναπτύχθηκε η Ορθόδοξος Εκκλησία με την παράδοσή της την ζωντανή.

Τα πρόσωπα, που βρίσκομε στα έργα τού Ντοστογιέφσκυ και τού Παπαδιαμάντη, δεν μπαίνουν και δεν εξηγούνται στα πλαίσια αυτά: «Ανατολή-Δύση», ούτε στην πόλωση αυτήν: «Ευρώπη-Βαλκάνια». Όχι πώς δεν είναι και Ανατολικοί και Δυτικοί, αλλά δεν εξαντλούνται σ' αυτό το σχήμα, όπως δεν εξαντλούμεθα εμείς σήμερα με το να χωριζώμεθα σε Ευρωπαίους και Βαλκάνιους…

Ο Παπαδιαμάντης και ο Ντοστογιέφσκυ γεννήθηκαν και ανατράφηκαν σ' αυτό το ορθόδοξο εκκλησιαστικό περιβάλλον. Είναι γνωστή η σχέση και τών δυο με την Ορθόδοξο Εκκλησία και ειδικά με τα Μοναστήρια, και διαπιστώνεται αυτή η σχέση στα έργα τους, με διαφορές βέβαια, αλλά και με μία εσωτάτη ταυτότητα. Οι Κολλυβάδες τού Παπαδιαμάντη και οι Στάρετς (Γέροντες) τού Ντοστογιέφσκυ ήσαν φορείς τής ζωντανής αυτής παραδόσεως τού Ησυχασμού. Οι Στάρετς τής Ρωσίας –και όχι μόνον τής Όπτινα στα μετέπειτα έργα τού Ντοστογιέφσκυ, αλλά και τού (αγίου) Τύχωνος τού Ζαντόνκ, επισκόπου και ασκητού– και οι Κολλυβάδες μαρτυρούν προσωπικά, και όχι μόνο με τα έργα τους ή τα γραπτά τους, εκείνο που βρίσκεται στο βάθος τής ανθρωπολογίας τού Παπαδιαμάντη και τού Ντοστογιέφσκυ: Το ανθρώπινο πρόβλημα, η ανθρώπινη μοίρα, αν θέλετε, ή το πεπρωμένο του· όχι, όμως, με την εξωχριστιανική έννοια τού κρίματος ή τών κριμάτων τού Θεού. Κι επομένως μαρτυρούν για το ανθρωπολογικό και ανθρωπιστικό πρόβλημα.

Πόσα χρωστά ο Ντοστογιέφσκυ στα Μοναστήρια, στον άγιο Τύχωνα και στους Στάρετς εν συνεχεία και πόσα χρωστά ο Παπαδιαμάντης στον πατέρα του ιερέα, αλλά και στην παράδοση τών Κολλυβάδων στην Σκιάθο… Από τα παιδικά τους χρόνια ήσαν πολύ ποτισμένοι με τις εμπειρίες αυτές και, όπως λένε και οι δυο, αλλά το εκφράζω με τα λόγια του Κ. Παλαμά, ότι ήσαν παιδιά: «Ο άνθρωπος είναι πάντα αυτό, που ήταν παιδί». Ίσως δεν το ξέρομε ακριβώς, αλλά ξέρομε ότι μένει πάντα μέσα του, και στον πλέον αλλαγμένο άνθρωπο –αλλαγμένο από την ηλικία, από τα πάθη, από την σκέψη– μένει κάτι από το παιδί. Και ήσαν παιδιά όταν έζησαν την βαθειά εμπειρία τής Εκκλησίας, την βαθειά εμπειρία τών ηρώων της Βίβλου, ας μού επιτραπεί έτσι να πω.

Ο Ντοστογιέφσκυ το περιγράφει βάζοντας τον στάρετς Ζωσιμά, που ως μικρός βρέθηκε στον ναό την Μ. Εβδομάδα, όταν διαβαζόταν το βιβλίο τού Ιώβ. Και είναι γνωστό, πως εκεί έζησε ο στάρετς Ζωσιμάς, δηλαδή ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκυ, το μεγάλο μυστήριο, κατά το οποίον η πεπερασμένη γήινη μορφή τού ανθρώπου και η αιώνια Αλήθεια, η μορφή τού Θεού, συναστήθηκαν, αγγίχτηκαν μαζί. Και η γήινη δικαιοσύνη –με την έννοια τής αληθείας, διότι το ρωσσικό «πράβδα» έχει και την έννοια τής αληθείας– συναντήθηκε με την αιώνια αλήθεια τού Θεού. Και ο Ιώβ απήντησε: «Είη το όνομα Κυρίου ευλογημένον εις τους αιώνας».

Ο Παπαδιαμάντης, στο καταπληκτικό κείμενό του: «Φωνή αύρας λεπτής», γραμμένο το 1901, (σχολιάζοντας) ένα ειρμό από την εορτή τού προφήτου Ηλιού, γράφει: «Ο Θεός εφανερώθη εις τον Προφήτην όχι εν τω πνεύματι τω βιαίω, όχι εν τω συσσεισμώ, όχι εν πυρί, αλλ' εν φωνή αύρας λεπτής. Και η φωνή τής αύρας τής λεπτής είναι η φωνή τού πράου Ιησού, είναι η φωνή τού Ευαγγελίου».

Εν συνεχεία τελειώνει το πολύ μικρό και πολύ χαρακτηριστικό αυτό άρθρο –για να πούμε ότι δεν είναι όλα τα διηγήματα, ούτε ακόμη λιγότερο όλα τα άρθρα τού Παπαδιαμάντη τής ίδιας αξίας, ούτε τού Ντοστογιέφσκυ, στο ίδιο επίπεδο, αφού ως άνθρωποι πάλευαν και αποτύπωναν– τελειώνει αναφέροντας το ποίημα τού Πινδάρου, όπου «οιονεί (:σαν να) προφητεύει» για τον Χριστό, αφού «τοιούτος Θεός, ήρως και άνθρωπος ουδείς άλλος υπάρχει, ει μη ο Ιησούς Χριστός».

Φαίνεται μία μεγάλη αγάπη τού Παπαδιαμάντη και τού Ντοστογιέφσκυ για τον Χριστό. Είναι γνωστό το γράμμα τού Ντοστογιέφσκυ στον Φονβίζιν (το 1854), που λέει παράδοξα: «Αν η αλήθεια, ας υποθέσωμε, θα απέκλειε τον Χριστό, εγώ θα έμενα με τον Χριστό κι όχι με την αλήθεια». Παράδοξο, παραδοξότατο, (αφού ο Χριστός ο ίδιος είναι η Αλήθεια, η Αυτοαλήθεια, Ιωάν. ιδ´ 6), αλλ' αληθηνέστατο. Ο Τ. Χρυσάφης, σ' ένα βιβλίο του, γράφει για την θεολογική σκέψη τού Παπαδιαμάντη και λέει: «Σπάνια συναντούμε την λέξη Θεός. Στα γραπτά του μιλάει για τον Χριστό και απευθύνεται στον Χριστό». Ο Τέσλαν Μίλος έχει γράψει ένα άρθρο για τον Ντοστογιέφσκυ και λέει: «Δεν βρήκε τον Θεό, έχασε τον Θεό και πιάστηκε από τον Χριστό». Και το θεωρεί κατάντημα τού Ντοστογιέφσκυ αυτό. Όμως, τι άλλο θα μπορούσε να γράψει ένας καθολικός (σημ. ΟΟΔΕ: Εννοεί "Παπικός"), και πού αλλού θα μπορούσε να τον οδηγήσει η θρησκεία του; Πώς να καταλάβει γιατί ο Ντοστογιέφσκυ πιάστηκε από τον Χριστό…

Ο Παπαδιαμάντης την ίδια ομολογία δίνει όταν λέει: «Εν όσω ζω και αναπνέω και σωφρονώ δεν θα παύσω πάντοτε να υμνώ μετά λατρείας τον Χριστόν μου…». Διότι δεν αρκεί κάποιος θεός, ούτε κάποια θρησκεία. Ο Θεός μας είναι Θεός ενσαρκωμένος στο πρόσωπο τού Ιησού Χριστού. Θεός που δεν έλαβε σάρκα, που δεν έζησε τον πόνο μας τον ανθρώπινο, την ύπαρξή μας, τα βάσανά μας, τι να τον κάνωμε; Έτσι και οι θεοί τών αρχαίων Ελλήνων, που ο Πλήθων στην «Γυφτοπούλα» (τού Παπαδιαμάντη) θέλει να τους αποκαταστήσει, όπως ο Ιουλιανός ο παραβάτης πριν, είναι νεκροί.

Ο Ντοστογιέφσκυ πέρασε από τον μεγάλο πειρασμό (τής Ευρώπης) και μπολιάστηκε πάρα πολύ από την Δύση, και δεν μπορούσε (ίσως) να μη μπολιαστεί. Διότι «ανένδεκτον (:αδύνατον) εστι τού μη ελθείν τα σκάνδαλα», τους πειρασμούς (Λουκ. ιζ´ 1). Αλλά πρέπει να ξέρωμε ότι «πειρασμός ημάς ουκ είληφεν (:κατέλαβε) ει μη ανθρώπινος» (Α´ Κορ. Ι´ 12). Είναι αναπόφευκτο να περάσωμε κι εμείς (τέτοιο πειρασμό), διότι είναι όχι γεωγραφικές, αλλά πνευματικές κατηγορίες αυτές. Ο δυτικός άνθρωπος είναι μέσα μας, είναι ο παλαιός Αδάμ. Και παλεύουμε μέσα μας να βγούμε, αν όχι Ανατολίτες, να βγούμε τουλάχιστον άνθρωποι τής Εκκλησίας, άνθρωποι ορθόδοξοι, πέστε το Βαλκάνιοι, Βυζαντινοί, Έλληνες, Σέρβοι, Ρώσοι, κτλ, πάντως με διαφορετική γεύση ζωής, με πείρα ανθρώπου διαφορετική από ό,τι είναι ο δυτικός άνθρωπος.

Αυτό που λέμε «δυτικός άνθρωπος», εμφωλεύει πάντα μέσα μας. Ήξερε ο Παπαδιαμάντης και ο Ντοστογιέφσκυ την χριστιανική αλήθεια, ότι ο νους τού ανθρώπου εκ νεότητος ρέπει προς το πονηρό. «Εκ νεότητός μου πολλά πολεμεί με πάθη». Γράφει το 1875 σε μία επιστολή του ο Παπαδιαμάντης: «Εις την ανθρωπίνην φύσιν υπάρχει μία ροπή, μία τάσις προς την διαφθοράν. Θέλει κανείς να χαλασθή και δια τούτου χαλνιέται». Στον «Χρίστο Μηλιώνη» με άλλα λόγια γράφει: «Τα όρια τής αρετής και τής κακίας είναι τοσούτον δυσδιάκριτα εν τη ανθρωπίνη φύσει, ώστε οι νεώτεροι εκ τών φιλοσοφούντων έχουν δίκαιον να ανακηρύξουν ως όλως ανωφελή και αυτήν ταύτην την ψυχολογίαν, όπως ανεκήρυξαν και την μεταφυσικήν».

Λέει κι άλλα ο Παπαδιαμάντης για το σκοτεινό άντρο τής συνειδήσεως τού ανθρώπου. Και αλλού πάλι: «Η αιωνία τάσις τής ανθρωπίνης καρδίας εις το να αγαπά παν το μισητόν». Και μιλάει για αυτολατρεία: «Επέστη ο καιρός τής αυτολατρείας και πάσαι αι άλλαι θρησκείαι κατηργήθησαν». Ο κ. Μπαστιάς, (στο ωραίο βιβλίο του για τον Παπαδιαμάντη), μιλάει για αυτολατρεία τού ουμανισμού, τού ανθρωπισμού. Ο άγιος Ανδρέας Κρήτης το είχε πει πολύ πριν στον Μεγάλο Κανόνα του: «Αυτείδωλον εγενόμην». Αυτό είναι η Δύση: αυτείδωλον. Και αυτό είναι μέσα μου…

Ο Ντοστογιέφσκυ είχε πολύ μπολιαστεί από την Ευρώπη κι έλεγε: «Είναι χώρα τών θαυμάτων, αλλ' είναι νεκροταφείο. Είμαστε ευγνώμονες, πήραμε πάρα πολλά από την Ευρώπη και θα πάρωμε και την ευχαριστούμε, αλλ' είναι πλέον καιρός να βγούμε από την “αιχμαλωσία τής Αιγύπτου”, από την Ευρώπη». Αυτό έχει πολλή σημασία αν το μετράμε με τις διαστάσεις ενός Ντοστογιέφσκυ. Νομίζω πως και ο Παπαδιαμάντης πέρασε κι αυτός από τον βαθύ πειρασμό τής Δύσεως. Ήταν άνθρωπος ευρωπαίος, σύγχρονος, μορφωμένος, διαβασμένος, μετέφρασε (δυτικά έργα), αλλ' επειδή ακριβώς την μέτρησε…, δεν είπε ανάθεμα στην Ευρώπη, αλλά την ζούσε μέσα του.

Αυτό είναι το δράμα τού ανθρώπου, το δράμα τών λαών, που σήμερα ζούμε εμείς οι ορθόδοξοι λαοί. Γιατί τόσο δεν θέλουν τους Ρώσσους, τους Σέρβους και τους Έλληνες; Γιατί είναι απρόβλεπτοι, απροσδόκητοι. Αυτοί θέλουν το σίγουρο, θέλουν το καλούπι, θέλουν να ελέγχουν. Αυτό είναι φιλαρχία δαιμονική στο βάθος τής στάσεως τής Ευρώπης, για γνώση και για κυριαρχία και για ό,τι φαίνεται. Ο π. Ιουστίνος (Πόποβιτς) εμμένοντας στον Ντοστογιέφσκυ –δεν ξέρω αν διάβασε τον Παπαδιαμάντη, δεν τον αναφέρει– έλεγε ότι Παπισμός κατά βάθος είναι στην Ευρώπη ο Μέγας Ιεροεξεταστής. Η νοοτροπία αυτή να κατέχεις τον άλλον, να τον γνωρίζεις, να τον κάνης ευτυχισμένο, αλλά κατά τα μέτρα σου.

Κι εδώ έρχεται ο Ιησούς, ο πράος, ο ταπεινός, ο αδύναμος, που φανερώνεται στα πρόσωπα τών ηρώων του Παπαδιαμάντη και τού Ντοστογιέφσκυ, αλλά δεν σώζει βίαια, σώνει και καλά. Δεν έσωσε την «Φραγκογιαννού την φόνισσα», που δεν μετάνοιωσε, δεν έσωσε την «κα Αυγούστα», που κι εκείνη δεν μετάνοιωσε. Γιατί η αυτομεμψία από μόνη της δεν σώζει. Σώζει ο Θεός βλέποντας τον άνθρωπο να ξεχύνεται, να καταγκρεμίζη τα είδωλα και αυτείδωλά του, την αυτοθρησκεία του, την αυτολατρεία του και να προσφέρει λατρεία στον Θεό.

Το καλό και χαρακτηριστικό του Παπαδιαμάντη και τού Ντοστογιέφσκυ είναι ότι αυτοί δεν φτιάχνουν πρόσωπα, αλλά περιγράφουν, παριστάνουν. Στον Ντοστογιέφσκυ βλέπει κανείς μία πολυφωνία και μία διαλογικότητα, δηλαδή τον πλούτο τής καθολικότητας τής Εκκλησίας, τον πλούτο τής ιδιομορφίας, τής ιδιοπροσωπίας. Και σ' όλα τα ιστορήματα τού Παπαδιαμάντη (είναι) μαζεμένος ολόκληρος λαός, ένα ελληνικό πανηγύρι, κι απλώνεται μία ομοαλήθεια. Αυτό δηλαδή που έλεγε ο Ντοστογιέφσκυ με την «σόμπορνοστ» (:ενότητα εν τη ποικιλία), όχι επιβαρυμένη με την έννοια τών Σλαβοφίλων του Σολόβιεφ, αλλά μ' εκείνη που τής έδωσε στην ομιλία του για τον (μεγάλο ρώσσο ποιητή) Πούσκιν, όπου είπε ότι ο Πούσκιν είναι «πανάνθρωπος», αντί τού ευρωπαίου «υπερανθρώπου».

Στην ομιλία αυτή τού 1880 ο Ντοστογιέφσκυ είπε: «Ταπεινώσου υπερήφανε άνθρωπε…». Και σε λίγο εκοιμήθη († 1911)* με την χαρά τής Αναστάσεως, με την Θ. Κοινωνία, αλλά κυρίως με το Ευαγγέλιο τής αγάπης προς τους ανθρώπους…

* Σημείωση ΟΟΔΕ: Η χρονολογία είναι λάθος. Επειδή πρόκειται για αποσπάσματα τής ομιλίας, εδώ προφανώς έχει γίνει ένα λάθος με την χρονολογία θανάτου, επειδή ο Ντοστογιέφσκι κοιμήθηκε το 1881. Εκείνος που κοιμήθηκε στην χρονολογία 1911 που γράφει το άρθρο, είναι ο Παπαδιαμάντης.