Η δήλωση, «ο Θεός δεν είναι χρήσιμος», είναι αναμφίβολα βέβαιο πως θα αγγίξει κάποιους σαν μια προσβολή, όχι σαν δήλωση ενός πιστού Χριστιανού (πολύ λιγότερο, ενός ιερέα). Αυτή η αντίδραση μού λέει πολλά για το πώς αισθανόμαστε για την λέξη «άχρηστος» - παρά για το πώς αισθανόμαστε για τον Θεό. Στην τρέχουσα αμερικανική διάλεκτο, η λέξη «άχρηστος» είναι ως επί το πλείστον μια έκφραση προσβολής. Ποιος θέλει να τον θεωρούν άχρηστο;

Ας μελετήσουμε το ακόλουθο απόσπασμα μιας επιστολής του συγγραφέα και θεατρικού συγγραφέα, Όσκαρ Ουάιλντ:

«Ένα έργο τέχνης είναι άχρηστο, όπως ένα λουλούδι είναι άχρηστο. Ένα λουλούδι ανθίζει, για την δική του χαρά. Εμείς απλώς κερδίζουμε μια στιγμή χαράς κοιτάζοντάς το. Αυτό είναι το μόνο που μπορεί να ειπωθεί για τις σχέσεις μας με τα λουλούδια. Φυσικά ο άνθρωπος μπορεί να πουλήσει το λουλούδι, και έτσι να το κάνει χρήσιμο - για τον ίδιο - όμως αυτό δεν αφορά το λουλούδι. Δεν είναι μέρος της ουσίας του ανθού. Είναι κάτι που του έτυχε. Είναι μια κατάχρησή του. Όλα αυτά φοβάμαι πως είναι πολύ θολά. Το θέμα όμως είναι πολύ μακρύ.»

Το ότι η απουσία χρησιμότητας στην εποχή μας είναι ένας όρος που ταυτίζεται με την κατάχρηση-κακή χρήση είναι μια παρατήρηση με πολύ βάθος. Αγχωμένοι, ανήσυχοι και άρρωστοι από την κούραση της ζωής, καλούμαστε να δικαιολογήσουμε τον ελεύθερο χρόνο μας. «Φορτίζω τις μπαταρίες μου», λέμε, δίνοντας στην εργασία την απόλυτη προτεραιότητα. Ξεκουραζόμαστε μόνο για να δουλέψουμε σκληρότερα.

Υπάρχουν πολλά μη-χρήσιμα πράγματα που σημαδεύουν την ζωή μας: ομορφιά, ξεκούραση, χαρά…. Μάλιστα φαίνεται πως πολλά από τα πράγματα που εκτιμούμε περισσότερο είναι, ως επί το πλείστον, εντελώς άχρηστα. Τι σημαίνει όμως, να είναι κάτι «χρήσιμο»;

Το χρήσιμο πράγμα (ή πρόσωπο) αποκτά την αξία του από κάτι άλλο, έξω από τον εαυτό του. Είναι ένα εργαλείο. Εκτιμώ το εργαλείο, μόνο επειδή μου επιτρέπει να κάνω κάτι άλλο. Σε πολλές περιπτώσεις, όταν λήξει η χρησιμότητα του εργαλείου, απλώς το πετάμε στα σκουπίδια. Σε μια κοινωνία της «μιας χρήσης» αντικειμένων, αργά-αργά πνιγόμαστε σε μια θάλασσα από απηρχαιωμένα πράγματα… περιτριγυρισμένοι από πράγματα για τα οποία δεν έχουμε πλέον οποιαδήποτε χρήση.

Από άρθρο του περιοδικού National Geographic:

«…Φαντασθείτε 15 σακούλες μαναβικής γεμισμένες με πλαστικά απόβλητα να είναι στοιβαγμένες ανά 1 μέτρο ακτογραμμής - σε όλο τον κόσμο. Τόσα είναι τα χερσαία πλαστικά σκουπίδια που κατέληξαν μέσα στους ωκεανούς του κόσμου, σε μόλις ένα χρόνο. Ο κόσμος παράγει τουλάχιστον 3,5 εκατομμύρια τόνους πλαστικών και άλλων στερεών αποβλήτων την ημέρα. Οι ΗΠΑ είναι ο βασιλιάς των σκουπιδιών, που παράγει παγκοσμίως 250 εκατομμύρια τόνους ετησίως – περίπου 2,50 κιλά σκουπιδιών ανά άτομο την ημέρα…»

Η σκουπιδο-θάλασσά μας είναι μαρτυρία της ηθικής αντίληψης περί χρησιμότητας.

«Με θέλεις, μόνο για να με χρησιμοποιείς». Αυτή η δήλωση, στα χείλη ενός εραστή ή ενός φίλου, είναι ένα φοβερό κατηγορητήριο. Εμείς θέλουμε να μας αγαπούν, μόνο για εμάς, και όχι για αυτό που μπορούμε να κάνουμε - πολλώ δε μάλλον ως ένα μέσον για κάτι άλλο. Θέλουμε να μας αγαπούν ως μη-χρήσιμα όντα.

Αξίζει να σημειωθεί ότι - μεταξύ των πρώτων εντολών του Θεού - είναι μια της… «μη χρησιμότητας»:

«Μνήσθητι την ημέρα τών σαββάτων αγιάζειν αυτήν. Έξ ημέρας εργά και ποιήσεις πάντα τα έργα σου· τη δε ημέρα τη εβδόμη σάββατα Κυρίω τω Θεώ σου· ου ποιήσεις εν αυτή παν έργον, συ και ο υιος σου και η θυγάτηρ σου, ο παις σου και η παιδίσκη σου, οβούς σου και το υποζύγιόν σου και παν κτήνός σου και ο προσήλυτος ο παροικών εν σοι. Εν γαρ έξ ημέραις εποίησε Κύριος τον ουρανόν και την γην και την θάλασσαν και πάντα τα εν αυτοίς και κατέπαυσε τη ημέρα τη εβδόμη· δια τούτο ευλόγησε Κύριος την ημέραν την εβδόμην και ηγίασεν αυτήν…» (Εξοδ.20:8-11).

Η μία από τις επτά ημέρες που περιγράφεται ως «αγία» είναι η ημέρα κατά την οποία μάς δίνεται η εντολή να είμαστε μη χρήσιμοι. Είναι, με χριστιανικούς όρους, μέρος του έργου του Θεού μέσα μας, για να μας κάνει σαν τον εαυτό Του – σχηματίζοντας και διαμορφώνοντάς μας στο κατ’ εικόνα του Χριστού.

Το χρήσιμο - η χρησιμότητα - είναι μια πολύ ισχυρή αξία μέσα στον κόσμο της νεωτερικότητας (αυτό το φιλοσοφικό-πολιτισμικό κράμα, που προέκυψε πριν από σχεδόν 200 χρόνια). Η εφεύρεση καλύτερων αρότρων και αλωνιστικών μηχανών, η εξεύρεση τρόπων για να γίνουν τα πάντα ταχύτερα, φθηνότερα και «καλύτερα» - μάλιστα κάνοντας και πράγματα που κανείς δεν είχε ποτέ ονειρευτεί - είναι ένας εξαιρετικός τρόπος για να αναπτυχθεί μια οικονομία. Αν τον ζευγαρώσετε με το παγκόσμιο εμπόριο, το βιοτικό επίπεδο αυξάνεται και κάποιοι άνθρωποι γίνονται αρκετά πλούσιοι.

Μια παράπλευρη παρατήρηση: η ιδιοφυΐα της νεωτερικότητας δεν ήταν η αγάπη της για την τεχνολογία, ούτε για το τι μπορεί να κάνει η τεχνολογία. Η νεωτερικότητα έχει γίνει υπέρ-ικανή στην τεχνολογία, απλώς και μόνο επειδή έμαθε πως να την κάνει κερδοφόρα. Δεν κατασκευάζονται «καλύτερα» τηλέφωνα επειδή χρειαζόμαστε «καλύτερα» τηλέφωνα: κατασκευάζονται, για να μπορούν να πωλούνται. Ένα μεγάλο μέρος της ιατρικής έρευνας πηγαίνει στην εξεύρεση τρόπων για την εξασφάλιση πατεντών, παρά για την θεραπεία ασθενειών. Η νεωτερικότητα δεν είναι η εποχή της τεχνολογίας: είναι η εποχή του κέρδους.

Αν κάνεις κάτι τέτοιο επί αρκετές δεκαετίες και το συνδυάσεις με τις νεοφανείς εφευρέσεις ανθρώπινης ατομικότητας και ελευθερίας, μπορείς, εν καιρώ, να αρχίσεις να πιστεύεις ότι χτίζεις και «καλύτερους» ανθρώπους… μαζί με τα καλύτερα άροτρα, αλωνιστικές μηχανές και διαδικτυακά τηλέφωνα. Βέβαια πολλοί άνθρωποι υπομένουν δύσκολους καιρούς, βιώνοντας μια ενοχλητική αίσθηση μη-χρησιμότητας που δεν την βλέπουν να τους αφήνει.

Η μη-χρησιμότητα που είναι συνυφασμένη με την Ημέρα του Σαββάτου είχε ένα πολύ βαθύτερο νόημα - καθώς και μια πιο ευρεία εφαρμογή. Η ίδια η Ημέρα του Σαββάτου δεν ήταν παρά μια ένδειξη για έναν ολόκληρο τρόπο ζωής. Παραδόξως, η μη-χρησιμότητα ήταν βαθιά συνυφασμένη με το ζήτημα της δικαιοσύνης και – κατά κάποιον τρόπο - γίνεται το θεμέλιο για να κατανοηθεί η ίδια η Βασιλεία του Θεού.

Η Ημέρα του Σαββάτου του αρχαίου Ισραήλ ήταν μόνο ένα μικρό μέρος μιας μεγαλύτερης κατανόησης του Χρόνου και της διαχείρισης της Δημιουργίας. Μια ημέρα της εβδομάδας είχε απομονωθεί, κατά την οποία δεν θα γινόταν οποιαδήποτε εργασία. Ένα έτος από κάθε επτά έπρεπε επίσης να απομονωθεί, και να μην γίνεται οποιαδήποτε εργασία στους αγρούς για ολόκληρη εκείνη την χρονιά - η γη έπρεπε να λάβει αγρανάπαυση - να μην οργωθεί. Μετά από επτά επταετείς κύκλους, έπρεπε παρομοίως να απομονωθεί ένα πεντηκοστό έτος.

Κάθε έβδομο έτος, όχι μόνο δεχόταν αγρανάπαυση η γη, αλλά έπρεπε να ακυρωθούν και όλα τα χρέη (εκτός από εκείνα των ξένων). Κατά το πεντηκοστό έτος, τα ίδια αυτά πράγματα ισχύουν, αλλά η γη επανερχόταν και στην αρχική της ιδιοκτησία. Αυτό το πεντηκοστό έτος ξεκίνησε την Ημέρα της Εξιλέωσης και ήταν γνωστή ως «Έτος του Ιωβηλαίου».

Στο κήρυγμα των προφητών, ιδιαίτερα στον Ησαΐα, σε αυτή την εικόνα της διαχείρισης των χρεών και της γης δίνεται μια παγκόσμια ερμηνεία, πέρα από την θέση της στον ετήσιο κύκλο του Ισραήλ. Το Ιωβηλαίο Έτος γίνεται το «Αποδεκτό Έτος του Κυρίου» - μια ερχόμενη ημέρα, όταν ολόκληρη η Δημιουργία θα απελευθερωθεί - ένα ερχόμενο Ιωβηλαίο για όλους και για όλα.

Όταν ο Ιησούς σηκώθηκε να αναγνώσει τις Γραφές μέσα στην συναγωγή στην Ναζαρέτ, διαβάζει από το Βιβλίο του Ησαΐα. Είναι το απόσπασμα που μιλά για αυτήν την ερχόμενη κοσμική πράξη αφέσεως και ελευθερίας:

"Και ήλθεν εις την Ναζαρέτ, ού ην τεθραμμένος, και εισήλθε κατά το ειωθός αυτώ εν τη ημέρα τών σαββάτων εις την συναγωγήν, και ανέστη αναγνώναι. και επεδόθη αυτώ βιβλίον Ησαίου τού προφήτου, και αναπτύξας το βιβλίον εύρε τον τόπον ού ην γεγραμμένον:

Πνεύμα Κυρίου επ' εμέ, ού είνεκεν έχρισέ με, ευαγγελίσασθαι πτωχοίς απέσταλκέ με, ιάσασθαι τους συντετριμμένους την καρδίαν, κηρύξαι αιχμαλώτοις άφεσιν και τυφλοίς ανάβλεψιν, αποστείλαι τεθραυσμένους εν αφέσει, κηρύξαι ενιαυτόν Κυρίου δεκτόν.

Και πτύξας το βιβλίον αποδούς τω υπηρέτη εκάθισε· και πάντων εν τη συναγωγή οι οφθαλμοί ήσαν ατενίζοντες αυτώ. Ήρξατο δε λέγειν προς αυτούς ότι σήμερον πεπλήρωται η γραφή αύτη εν τοις ωσίν υμών". (Λουκ. 4: 16-21).

Αυτό το απόσπασμα από τον Ησαΐα επιλέγεται από τον Χριστό για να περιγράψει τι πρόκειται να κάνει. Θα κηρύξει, λέγοντας: «Η Βασιλεία του Θεού είναι εγγύς». Αυτό το απόσπασμα της Γραφής περιγράφει με τι μοιάζει αυτή η Βασιλεία: οι φτωχοί θα ακούνε καλά νέα, οι αιχμάλωτοι θα ελευθερώνονται, οι τυφλοί λαμβάνουν την όρασή τους, οι καταπιεσμένοι λαμβάνουν ελευθερία…. υπάρχει μια κοσμική ελευθέρωση που συμβαίνει μέρα με τη μέρα στην δική Του αποστολή. Μάλιστα δεν είναι τυχαίο που φαίνεται να προτιμά την ημέρα του Σαββάτου πάνω από όλες τις άλλες για να τελεί αυτό το έργο. Τους αποκαλύπτει το πραγματικό νόημα και σκοπό του Σαββάτου…

Και αυτό θα με φέρει πίσω στην μη-χρησιμότητα.

Σήμερα, βλέποντας μια γη που παραμένει επί ένα έτος σε αγρανάπαυση θα το θεωρήσουμε ως ένα πρωτόγονο υποκατάστατο της σημερινής ιδέας περί «αμειψισποράς» - ένα χρήσιμο τρόπο για την προώθηση της υπεύθυνης γεωργίας. Όμως αυτός δεν είναι ο πραγματικός σκοπός της αγρανάπαυσης. Πρόκειται για μια σκόπιμη διακοπή του κύκλου της παραγωγικότητας και της μεγιστοποίησης του κέρδους.

Μας λέει, «'Όχι. Υπάρχει κάτι πιο σημαντικό.»

Ο Νόμος εντός του αρχαίου Ισραήλ δεν ήταν μια εντελώς άγνωστη πρακτική της Μέσης Ανατολής. Άλλα βασίλεια στην περιοχή ασκούσαν μια περιστασιακή άφεση του χρέους, κυρίως για να εξασφαλίσουν την θέση ενός κυβερνήτη. Το Ισραήλ φαίνεται να είναι η πρώτη περίπτωση στην οποία η άφεση του χρέους και η πρακτική της Σαββατικής ανάπαυσης - για τους ανθρώπους, την γη και τα ζώα - κατέληξε να γραφεί στον ίδιο τον ιστό της ζωής, και να έχει λάβει θεϊκή έγκριση. Μάλιστα ακόμη και στα μη-Σαββατικά έτη, υπήρχε απαγόρευση στον θερισμό ολόκληρου χωραφιού: ένα τμήμα του έπρεπε να παραμείνει απείραχτο ώστε οι φτωχοί να μπορούν να συλλέξουν από την απείραχτη σοδειά εκείνου του χωραφιού για τις ανάγκες τους. Απαγορευόταν η μέγιστη αποδοτικότητα του χωραφιού. Αυτός ο τρόπος ζωής δεν ήταν μια προσπάθεια να ισχυροποιηθεί κάποιο επίγειο κύρος, αλλά να υπονομευθεί, δια μίας ριζοσπαστικής κατανόησης του σκοπού της ανθρώπινης ύπαρξης.

Δεν υπήρχε τίποτα το νέο στην στάση του Χριστού απέναντι στους φτωχούς και τους καταπιεσμένους. Αυτό που ήταν καινούργιο, ήταν η προθυμία Του να την εφαρμόζει άτεγκτα, και η επέκταση των αρχών της στάσης Του σε όλα και σε όλους.

Εισήγαγε εικόνες του χρέους και την κατάργησή του (με ακραία παραδείγματα) μέσα στην διδασκαλία Του –ακόμα και για την ίδια την Βασιλεία του Θεού. Αυτό που μαθαίνουμε είναι πως αυτός ο Νόμος - της μη χρησιμότητας - η άρνηση να μεγιστοποιούμε την δική μας δύναμη και αποτελεσματικότητα - αγγίζει την καρδιά του τι σημαίνει να υπάρχουμε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν του Θεού.

Το ότι μας αγαπά μέσα στην μη-χρησιμότητά μας, φαίνεται από το γεγονός ότι μας αγαπά για τον εαυτό μας. Έχουμε μια αξία αφ’ εαυτού μας, ανεξάρτητα από το τι μπορούμε να κάνουμε. Η διακήρυξη της Βασιλείας του Θεού είναι η διακήρυξη όσων εκτιμά ο ίδιος ο Θεός.

«... 28 και περί ενδύματος τι μεριμνάτε; καταμάθετε τα κρίνα τού αγρού πώς αυξάνει· ου κοπιά ουδέ νήθει· λέγω δε υμίν ότι ουδέ Σολομών εν πάση τη δόξη αυτού περιεβάλετο ως εν τούτων. Ει δε τον χόρτον τού αγρού - σήμερον όντα και αύριον εις κλίβανον βαλλόμενον - ο Θεός ούτως αμφιέννυσιν, ου πολλώ μάλλον υμάς, ολιγόπιστοι; Μη ουν μεριμνήσητε λέγοντες, τι φάγωμεν ή τι πίωμεν ή τι περιβαλώμεθα; πάντα γαρ ταύτα τα έθνη επιζητεί· οίδε γαρ ο πατήρ υμών ο ουράνιος ότι χρήζετε τούτων απάντων. Ζητείτε δε πρώτον την βασιλείαν τού Θεού και την δικαιοσύνην αυτού, και ταύτα πάντα προστεθήσεται υμίν. Μη ουν μεριμνήσητε εις την αύριον· η γαρ αύριον μεριμνήσει τα εαυτής· αρκετόν τη ημέρα η κακία αυτής. (Ματθ. 6:28–34).

Τα κρίνα δεν είναι χρήσιμα, δεν κάνουν κάποια εργασία, ούτε μοχθούν, ούτε υφαίνουν. Και όμως, είναι ντυμένα με τόση ομορφιά… Η εργασιακή μας ηθική έχει γίνει πολιτισμική ηθική. Πηγαίνουμε διακοπές για να επιστρέψουμε ως καλύτεροι εργαζόμενοι. Ελάχιστα πράγματα γίνονται για χάρη των ιδίων. Γιατί να αφιερώσει τόσο πολύ χρόνο ο Θεός για την μη-χρησιμότητα; Φαίνεται πως, όταν η ζωή ωθείται από την χρησιμότητα, μάλλον τότε παραμελούμε και αγνοούμε τα πράγματα που έχουν την μεγαλύτερη αξία και που πολύ εύκολα θεωρούνται άχρηστα.

Ο Προφήτης Αμώς έκανε αυτή την παρατήρηση:

«Ακούσατε δη ταύτα οι εκτρίβοντες εις το πρωί πένητα και καταδυναστεύοντες πτωχούς από τής γης, οι λέγοντες: Πότε διελεύσεται ο μην και εμπολεμήσομεν και τα σάββατα και ανοίξομεν θησαυρόν τού ποιήσαι μέτρον μικρόν και τού μεγαλύναι στάθμια και ποιήσαι ζυγόν άδικον τού κτάσθαι εν αργυρίω και πτωχούς και πένητα αντί υποδημάτων και από παντός γεννήματος εμπορευσόμεθα;» (Αμώς 8:4-6).

Ελάχιστα έχουν αλλάξει τα πράγματα, απ’ ό,τι φαίνεται. Αμελούμε να τιμήσουμε τον… μη χρήσιμο Θεό και, κάνοντάς το αυτό, έχουμε ξεχάσει πώς και γιατί ζούμε.