Στην εποχή μας γίνεται λόγος για οικονομική κρίση, αλλά και για ποικιλόμορφες κρίσεις, πολιτικές, πολιτιστικές, πνευματικές, ηθικές κλπ. Πολλοί έχουν εντοπίσει το γεγονός ότι η κρίση, που συνδέεται με την ζωή του ανθρώπου και συμβαίνει κάθε εποχή, στις ημέρες μας προέρχεται από την κατάρρευση των ιδεολογιών.

Όταν κάνουμε λόγο για ιδεολογίες, εννοούμε το «σύστημα ιδεών, αντιλήψεων, πεποιθήσεων που ερμηνεύει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο κόσμος, η κοινωνία κλπ.» (Γ. Μπαμπινιώτης). Οι ιδέες «συγκροτούνται σε ενιαίο σύστημα, το οποίο προβάλλεται ως η αληθινή εικόνα της πραγματικότητας, έτσι ώστε, όσοι το υιοθετούν, να είναι υποχρεωμένοι να σκέπτονται και να ρυθμίζουν την ζωή τους σύμφωνα με αυτό» (Θεοδόσης Πελεγρίνης).

Συνήθως η ιδεολογία συνδέεται με τον φανατισμό, αφού οι εκφραστές μιας ιδεολογίας δεν ανέχονται την γνώμη των άλλων, και ωθεί τους ανθρώπους για μεταρρυθμίσεις και αλλαγές. Επίσης, «δίπλα σε κάθε ιδεολογία παραμονεύει η ουτοπία», αφού «οι έννοιες του ιδεολόγου και του ουτοπιστή πάντοτε πήγαιναν μαζί» (Σωκράτης Γκίκας).

Η λέξη ουτοπία χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Τόμας Μουρ, ο οποίος στο έργο του με τίτλο Ουτοπία «περιγράφει μια ιδανική πολιτεία που την τοποθετεί σε ένα μακρινό νησί». Έτσι, με τον όρο ουτοπία εννοείται «η ανεφάρμοστη πολιτική και κοινωνική ιδεολογία» (Σωκράτης Γκίκας).

Ο Μουρ στο έργο του που προαναφέρθηκε «δίνει το μοντέλο μιας σοσιαλιστικής οργανωμένης κοινωνίας» που απορρέει από τα αιτήματα της ανθρωπιάς και της δικαιοσύνης». Σε αυτόν τον ουτοπικό σοσιαλισμό, ο Μαρξ αντέταξε «τον επιστημονικό σοσιαλισμό» που δεν είναι ένα ηθικό σύστημα, αλλά «ένα νέο κοινωνικό σύστημα, ένας κοινωνικός μετασχηματισμός που τον επιβάλλουν συγκεκριμένοι ιστορικοί και κοινωνικοί όροι (η εξέλιξη των μέσων παραγωγής και η ταξική πάλη)». Άλλη ουτοπία είναι «και ο εθνοσοσιαλισμός και ο φασισμός, ακόμη και ο νεοφιλελευθερισμός» (Σωκράτης Γκίκας).

Ο Καθηγητής Αντώνης Λιάκος γράφει ότι στην εποχή μας κατέρρευσαν τρεις ουτοπίες. Πριν τα μέσα του 20ού αιώνα «κατέρρευσε η ουτοπία της φυλετικής καθαρότητας, αλλά και της κυριαρχίας του λευκού ανθρώπου, μέσα στον ορυμαγδό ενός παγκόσμιου πολέμου, αλλά και πολλών περιφερειακών, που σήμαναν το τέλος της αποικιοκρατίας». Πριν τελειώσει ο 20ός αιώνας «κατέρρευσε η ουτοπία της κοινοκτημοσύνης, αφήνοντας πίσω της κοινωνίες ερειπωμένες, αλλά και ένα τεράστιο κενό στην επιθυμία των ανθρώπων για μια καλύτερη κοινωνία». Με την σύγχρονη κρίση στην οποία εισήλθε ο κόσμος «και η Ελλάδα ως προπομπός, ζούμε την κατάρρευση της κοινωνίας της αφθονίας και του καταναλωτισμού, μιας κοινωνίας στην οποία θα έσβηναν οι συγκρούσεις και οι εντάσεις και στην οποία θα παρέδιδε ευτυχισμένα το πνεύμα η Ιστορία». Και το σημαντικό είναι ότι και οι τρεις αυτές ουτοπίες κατέρρευσαν στην εποχή μας «συμπυκνωμένα στα όρια μιας ζωής». Η γενιά ημών των μεγαλυτέρων έζησε την κατάρρευση και των τριών αυτών ιδεολογιών-ουτοπιών.

Η κατάρρευση των τριών ιδεολογιών-ουτοπιών, ήτοι του Ναζισμού-Νιτσεϊσμού, του Μαρξισμού και του Καπιταλισμού, περιγράφεται από τους ιστορικούς και κοινωνιολόγους με εύκολο τρόπο, αλλά στοίχισαν πολύ ακριβά στους ανθρώπους, στα Κράτη και τα Έθνη. Χάθηκαν ανθρώπινες ζωές, σκοτώθηκαν νέοι πάνω στην άνοιξη της νεότητάς τους, χύθηκε πολύ αίμα, διαψεύσθηκαν πολλές ελπίδες, κατέρρευσαν όνειρα και προοπτικές, καταβαραθρώθηκαν κοινωνίες και οικογένειες και πολλά άλλα. Ο άνθρωπος, το τελειότερο δημιούργημα του Θεού, ποδοπατήθηκε, μαζοποιήθηκε, εξανδραποδίστηκε. Και είναι φοβερό να σβήνει μια ζωή και να διαψεύδονται οι ελπίδες των νέων ανθρώπων.

Μέσα από αυτήν την προοπτική βλέπω την σύγχρονη κρίση στην Ευρώπη, τον δυτικό κόσμο και την Πατρίδα μας. Και, βεβαίως, είναι ανάγκη να στηριζόμαστε σε σταθερές αξίες, σε παραδόσεις με διαχρονική ισχύ.

Ο Κωνσταντίνος Ζορμπάς στην εξαίρετη διδακτορική διατριβή του με τίτλο «Η ανθρώπινη αξία στις κοινωνικές ουτοπίες» μελετά το φαινόμενο της ουτοπίας και κυρίως μέσα από την προοπτική «της θέσεως και του ρόλου του ανθρώπου μέσα στην προτεινόμενη κοινωνία» και αναλύει «τη σημασία της χριστιανικής "ουτοπίας" για τον σύγχρονο άνθρωπο». Εκτός από την εισαγωγή και το επίμετρο, το θέμα διαρθρώνεται σε τέσσερα κεφάλαια, ήτοι «Εννοιολογική προσέγγιση του όρου "ουτοπία"», «Κοινωνικές ουτοπίες και άνθρωπος», «Ο άνθρωπος στις κοινωνικές ουτοπίες και στην χριστιανική κοινωνία», «σύγχρονες κοινωνικές ουτοπίες».

Στον πρόλογο της μελέτης επισημαίνεται ότι η μεγαλύτερη ελπίδα του ανθρώπου για την λύση όλων των κοινωνικών προβλημάτων ήταν «το όραμα της ιδανικής κοινωνίας», η αναζήτηση της οποίας ταυτίσθηκε «με την κοινωνική ουτοπία» και την οποία «ιδανική κοινωνία» προσπάθησαν να προσεγγίσουν «πολλοί κοινωνικοί οραματιστές», οι οποίοι τόνιζαν «άλλοτε την επιστροφή στο παρελθόν και άλλοτε στο μέλλον». Τα οράματα της ουτοπίας φάνηκαν να είναι εφικτά τον 17ο και 18ο αιώνα με την Γαλλική Επανάσταση και την Βιομηχανική Επανάσταση, τον δε 20ό αιώνα εμφανίσθηκαν τέτοια οράματα, όπως ο Μαρξισμός, ο Σοσιαλισμός, η σύγχρονη τεχνολογία, οι τεχνολογικές ανακαλύψεις, η ιδέα της Ενωμένης Ευρώπης, τα νέα αποκαλυπτικά κινήματα.

Στην μελέτη αυτή μεταξύ των άλλων τονίζονται τα στοιχεία που προσδιορίζουν τον ανθρωποκεντρισμό των ιστορικών, κοινωνικών και πολιτικών γεγονότων. Τα στοιχεία αυτά που συγκροτούν και τις ουτοπίες είναι: «η ολοκληρωτική αμφισβήτηση της κοινωνίας ως προς τον ηθικοπολιτικό χαρακτήρα της η φανταστική προσέγγιση μιας άλλης κατάστασης πραγμάτων, όπου οι δύο βασικές αρχές της ενότητας και της ισότητας αποτελούν τον ορίζοντα μέσα στον οποίο οργανώνεται ένα λογικό σύστημα αξιών η ύπαρξη ενός μεσσιανισμού, η αναμονή ενός χρυσού αιώνα, που σε κάθε οραματιστή προσδιορίζεται με μεγάλη ακρίβεια στον τίτλο του έργου του».

Μεταξύ των άλλων στην μελέτη αυτή μελετάται το γεγονός του Χριστιανισμού και εντοπίζεται ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν μπορεί να μετατραπεί σε ουτοπία. Πράγματι, η ορθόδοξη εκκλησιαστική κοινωνία, όταν εφαρμόζεται και βιώνεται σωστά, δεν είναι ουτοπία, γιατί κάνει λόγο για την πρώτη κοινωνία στον Παράδεισο, την πτωτική κοινωνία, την εκκλησιαστική ζωή που άρχισε με την ενανθρώπηση του Χριστού και την αναμενόμενη Βασιλεία του Θεού στα έσχατα της ιστορίας, που βιώνονται πραγματικά και μυστικά από τώρα. Έτσι, η Εκκλησία την «δυσ-τοπία» της σύγχρονης ζωής την μετατρέπει σε «ευ-τοπία», χωρίς να αφήνει να εξελιχθεί σε «ου-τοπία». Η εκκλησιαστική Κοινότητα, είναι ζωντανό Σώμα, του οποίου κεφαλή είναι ο Χριστός, «ο ων, ο ην και ο ερχόμενος» και τα μέλη του είναι οι άγιοι που ζουν με πληρότητα και αγάπη, με φιλοθεΐα και φιλανθρωπία, άσχετα από τις κοινωνικές συνθήκες ζωής.

Το συμπέρασμα της μελέτης του Κωνσταντίνου Ζορμπά είναι «ότι μια κοινωνική ουτοπία μπορεί να γίνει πραγματικότητα μόνον, όταν μπορεί να βρει τον ορθό προσανατολισμό της προς την ορθοπραξία. Το ορθό ήθος και το ορθό δόγμα της χριστιανικής ανθρωπολογίας, η οποία εκφράζεται πάντα μέσα από το βίωμα, αποτελεί τη μοναδική εγγύηση για τη δημιουργία της τέλειας κοινωνίας. Όταν υπάρχει αντίφαση και απόσταση στα δύο αυτά θεωρητικά σχήματα, τότε παραμένουν και τα δύο ουτοπικά σχεδιάσματα, που καταλήγουν στην αποτυχία παρ' όλες τις υποσχέσεις και τα χρονοδιαγράμματα».

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία συνδέεται στενά το δόγμα με την προσευχή, η συμμετοχή στα Μυστήρια με την άσκηση, η θεολογία με τις βαθμίδες της πνευματικής ζωής, που είναι η κάθαρση, ο φωτισμός και η θέωση. Μέσα σε αυτήν την προοπτική δεν μπορεί να υπάρξει ιδεολογία και ουτοπία, αλλά πραγματική εμπειρική θεολογία. Όταν όμως παραθεωρείται η κάθαρση, ο φωτισμός και η θέωση, τότε η χριστιανική ζωή βιώνεται ως ιδεολογία και ουτοπία.

Η Ορθόδοξη Εκκλησία, όταν βιώνεται σωστά, δεν είναι ιδεολογία, δεν στηρίζεται σε αφηρημένες ιδέες, αλλά διαθέτει μια ολόκληρη ζωή, είναι εμπειρία που νοηματοδοτεί ολόκληρο τον βίο μας και σε αυτό συντελεί η ησυχαστική παράδοση. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο από παντού ακούγεται σήμερα η αξία και η προσφορά της Εκκλησίας, η οποία θα κρατήσει και τους συγχρόνους ανθρώπους, όπως κράτησε την γλώσσα, τις παραδόσεις, την ιστορική μνήμη, την πίστη στα τετρακόσια χρόνια τουρκικής σκλαβιάς.

Μην αναζητάμε ιδέες και ιδεολογίες, γιατί έρχονται και παρέρχονται, αλλά την ζωή του Χριστού, όπως προσφέρεται στην Ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία γεμίζει όλη μας την ύπαρξη.–