Δεν είμαι ειδικός στην μοντέρνα τέχνη, και μάλιστα την σουρεαλιστική, διδάχθηκα την «Βυζαντινή τέχνη-αγιογραφία» η οποία εκφράζει την εσωτερικότητα τού ανθρώπου που συνδέεται με τον Χριστό. Η συγκεκριμένη έκθεση τής Εθνικής Πινακοθήκης χαρακτηρίζεται ως «σαγήνη τού Αλλόκοτου». Η λέξη «αλλόκοτον» δηλώνει, κατά το Λεξικό Liddell-Scott, «ο έχων ασυνήθη φύσιν ή μορφήν, παράδοξος, διάστροφος, κακοσχημάτιστος, τερατώδης».

Στην συγκεκριμένη έκθεση τής Εθνικής Πινακοθήκης εκτίθενται 80 χαρακτικά και οξυγραφίες τού Ισπανού ζωγράφου και χαράκτη Φρανσίσκο Γκόγια (Francisco Goya) (1746-1826) και «ένα θεματικό αφιέρωμα στην ελληνική τέχνη με τίτλο Η Σαγήνη τού Αλλόκοτου. Στην ομαδική έκθεση περιλαμβάνονται έργα δέκα καλλιτεχνών που από διαφορετικές αφετηρίες εναγκαλίζονται και εικονίζουν το αλλόκοτο, το υβριδικό, και το γκροτέσκο». Όπως αναφέρεται σε σχετική παρουσίαση τής έκθεσης, τα έργα που παρατίθενται «πραγματεύονται την σχέση τού εύμορφου με το ζωόμορφο, το ανθρωπόμορφο με το ζωόμορφο» και τα χαρακτηριστικά «διακρίνονται από την αληθοφάνεια τού τερατώδους, την πειστικότητα τού παραλόγου, την έλξη τού αποτρόπαιου».

Τον τελευταίο καιρό διάβασα διάφορα κείμενα, τόσο για τον ζωγράφο και χαράκτη Γκόγια (Goya) όσο και για τα έργα που φιλοξενούνται αυτήν την περίοδο στην Εθνική Πινακοθήκη, με αφορμή την έκθεση και τη βίαιη παρέμβαση ενός βουλευτή σε έργα που αποδόμησαν τα χαρακτηριστικά τών αγίων.

1. Τα έργα τού «αλλόκοτου»

Ο Φρανσίσκο Γκόγια (Francisco Goya) ήταν Ισπανός ζωγράφος και χαράκτης που έζησε τέλη 18ου αιώνα αρχές 19ου αιώνα και είχε μεγάλη επίδραση στους ζωγράφους τού μοντερνισμού. Γράφεται γι’ αυτόν:

«Το έργο του περιλαμβάνει περισσότερους από 700 πίνακες ζωγραφικούς, 900 σχέδια και σχεδόν 300 χαρακτικά, που στο σύνολό τους χαρακτηρίζονται από καινοτομίες και ρηξικέλευθα στοιχεία σύνθεσης». «Η φήμη του εξαπλώθηκε στην υπόλοιπη Ευρώπη αρκετές δεκαετίες μετά τον θάνατό του». Εθεωρείτο «ο σπουδαιότερος Ισπανός καλλιτέχνης, από τα τέλη τού 18ου αιώνα μέχρι τις αρχές τού 19ου αιώνα», «εκτιμήθηκε από τους ζωγράφους τού ρομαντισμού» και θεωρείται ως «ένας εκ τών πρώτων μοντέρνων καλλιτεχνών». Εκπληκτικός είναι ο πίνακάς του Ο Κρόνος καταβροχθίζει τον γιό του ή Ο ύπνος τής λογικής γεννάει τέρατα (Web gallery of Art).

Σε κείμενο, που δημοσιεύθηκε την 27 Ιανουαρίου 2025, μετά τα εγκαίνια τής έκθεσης τής Εθνικής Πινακοθήκης (Γεωργία Οικονόμου), αναφέρεται: «ο Goya μέσα από τα χαρακτικά του, μάς μεταφέρει σε έναν σκοτεινό κόσμο γεμάτο μαγεία, ονειρικούς εφιάλτες, ζωομορφισμούς και σκηνές καθημερινότητας. Οι παραμορφώσεις, οι αποκρουστικοί μορφασμοί και οι ζωγραφικές φιγούρες δεν είναι απλώς εικαστικός επίλογος, αλλά σύμβολα τών ψυχικών παθών και τών κοινωνικών δεινών που ήθελε να καυτηριάσει. Η δύναμη τής τέχνης του έγκειται ακριβώς στην ικανότητά του να παντρεύει τα ρεαλιστικά με τα φανταστικά. Μέσα από τους τίτλους και τις εικόνες του, προκαλεί τον θεατή να δει πέρα από την επιφάνεια, να προβλημαστιστεί και να ανακαλύψει τις διαχρονικές αλήθειες που κρύβονται πίσω από τα κακώς κείμενα τής κοινωνίας» (News 24/7).

Όπως γράφεται σε κείμενο με τίτλο «Φρανσίσκο: Ο σπουδαιότερος ζωγράφος που βίωνε το "σκοτάδι"», «τα καλλιτεχνικά δημιουργήματά του επηρέασαν τον εξπρεσιονισμό και τον υπερρεαλισμό, καθώς μεταφέρουν μια αίσθηση αβεβαιότητας για το μέλλον τής κοινωνίας μέσω τών μοντέρνων εικόνων τους. Τα έργα αυτά επηρέασαν την σύγχρονη τέχνη με καλλιτέχνες όπως ο Πάμπλο Πικάσο να αντλούν έμπνευση από αυτά».

Προς το τέλος τής ζωής του είχε προβλήματα σωματικής υγείας (κώφωση) και «ψυχολογικά προβλήματα», και ζωγράφισε τους λεγομένους «μαύρους πίνακες», που «διακρίνονται για την ζοφερή απαισιόδοξη ατμόσφαιρά τους» (Athens Voice).

Σε άλλο κείμενο που δημοσιεύθηκε τον Ιανουάριο τού 2025 με το άνοιγμα τής έκθεσης στην Εθνική Πινακοθήκη αναφέρεται: «Η επιδραστικότητα τής ανατρεπτικής θέασης τού κόσμου από τον Goya αποδεικνύεται εξαιρετικά ανθεκτική στον χρόνο. Κάνει εμφανή την παρουσία της στην απελευθερωτική έκρηξη τών σουρεαλιστικών οραμάτων και τής ποιητικής γλώσσας τού μοντερνισμού, ενώ συνεχίζει μέχρι σήμερα να μάς προσφέρει μια πολύτιμη δεξαμενή πρωτότυπων εικαστικών ερμηνειών για τη σχέση μας με τον κόσμο και αυτά που τον αποτελούν. Τα χαρακτηριστικά τους διακρίνονται από την αληθοφάνεια τού τερατώδους, την πειστικότητα τού παράλογου και την έλξη τού αποτρόπαιου».

Σε κείμενο που παρουσιάζει την έκθεση γράφεται ότι τα έργα αυτά «πραγματεύονται τη σχέση τού εύμορφου με το δύσμορφο, τού ανθρωπόμορφου με το ζωόμορφο, τη φύση και τον τεχνολογικό πολιτισμό, για να διερμηνεύσουν ψυχικές καταστάσεις και κοινωνικές διεργασίες αποκλεισμού και περιθωριοποίησης, αλλά και να προτείνουν, άλλοτε με χιούμορ άλλοτε με κανονική ειρωνεία και άλλοτε με βαθιά υπαρξιακή αγωνία, την ανατρεπτική αποδόμηση τών στερεότυπων με τα οποία έχουμε γαλουχηθεί» (Η Ναυτεμπορική, 11 Μαρτίου 2025).

2. Οι εικόνες τών Αγίων

Τα περισσότερα έργα που παρατέθησαν στην Έκθεση δεν προκάλεσαν, αφού εκφράζουν το είδος αυτής τής μοντέρνας τέχνης, αλλά αυτό που προκάλεσε είναι η εισαγωγή αυτή τού «αλλόκοτου», «τού ανθρωπόμορφου με το ζωόμορφο» σε έργα τής βυζαντινής τέχνης και στην ζωή τών αγίων τής Εκκλησίας μας.

Ας αφήσουμε τους αγίους έξω από την κίνηση «τού αλλόκοτου» και ας μη συγχέουμε το πρόσωπό τους με το τερατώδες, το ζωόμορφο, και το παράλογο. Οι άγιοι μεταμόρφωσαν το «ζωόμορφο» και το έκαναν «θεόμορφο», είναι θεούμενοι. Τι σχέση έχουν οι άγιοι με το ζωώδες, το εμπαθές, το παράλογο, το αποτρόπαιο που παρατηρείται στους εμπαθείς ανθρώπους; Οι άγιοι τής Εκκλησίας, όπως τους παρουσιάζει η ορθόδοξη αγιογραφία, δεν εκφράζουν το «αλλόκοτον», αλλά τον άνθρωπο που μεταμορφώθηκε από την άκτιστη Χάρη τού Θεού, και αποτελούν την «καινή κτίση».

Κατά τον περίφημο αγιογράφο Φώτη Κόντογλου η εικονογραφία τής Ορθοδόξου Εκκλησίας είναι «πάντιμη τέχνη», είναι «ιερά και λειτουργική», και έχει «σκοπόν πνευματικόν». Όπως όλες οι τέχνες συνεργούν να μορφωθή μέσα εις τα ψυχάς τών πιστών ο μυστικός Παράδεισος, ο ευωδιάζον με πνευματικήν ευωδίαν». Η τέχνη τών ιερών εικόνων στην Ορθόδοξη Εκκλησία «λέγεται Αγιογραφία, ως ζωγραφούσα άγια πρόσωπα και αγίας υποθέσεις. Ο δε αγιογράφος δεν είναι απλώς ένας τεχνίτης όπου κάμνει μίαν αναπαραστικήν ζωγραφικήν επάνω εις κάποια θέματα θρησκευτικά, αλλά έχει πνευματικόν αξίωμα και πνευματικήν διακονίαν, την οποίαν επιτελεί εις την εκκλησίαν, ως ιερεύς και ιεροκήρυξ». «Η λειτουργική εικών έχει θεολογικήν έννοιαν». Δεν είναι μια ζωγραφιά για να ευχαριστή τους οφθαλμούς, ούτε απλώς να μάς θυμίζη άγια πρόσωπα, «αλλά είναι κατά τέτοιον τρόπον ζωγραφισμένη, ώστε να μάς υψώνη από τον φθαρτόν κόσμον τούτον, και να μάς κάμνη να οσφρανθώμεν εκείνον τον καινόν αέρα τής Βασιλείας τού Θεού».

Η εικόνα, κατά τον Ευδοκίμοφ, «περιρρέεται από την δόξα (τού Κυρίου, το φως Του) και τον υμνεί με τα δικά της μέσα. Το αληθινό κάλλος δεν έχει ανάγκη από αποδείξεις, είναι μία προφάνεια που γίνεται αγιογραφικό επιχείρημα τής θείας αλήθειας... Το γνώρισμα τής δόξας είναι το φως. Οι φωτοστέφανοι που περιβάλλουν τα πρόσωπα στις αγιογραφίες δεν είναι διόλου το διακριτικό σύμβολο τής αγιότητας, αλλά η ακτινοβολία τού φωτός της... Αυτό το φως τής θεοπνευστίας προϋποθέτει η χαρισματική διακονία τών "αγίων αγιογράφων" και οδηγεί από την τέχνη στην "ιερή τέχνη"».

Όμως, δυστυχώς, σε μια κοινωνία «αλλόκοτη», και «αλλόκοτων» ανθρώπων παρουσιάζονται και οι άγιοι ως «αλλόκοτοι»! Θα μπορούσε κάποιος καλλιτέχνης να παρουσιάση αυτήν την «αλλόκοτη» κοινωνία, όπως την αναλύουν οι ψυχαναλυτικές θεωρίες τού υποσυνείδητου και τού ασυνείδητου, χωρίς να αγγίζη τους αγίους, οι οποίοι αποτελούν τα πρότυπά μας, πρότυπα ολότητας, αγάπης, ελευθερίας, δικαιοσύνης, φιλανθρωπίας, που διαπαιδαγωγούν κατά τον καλύτερο τρόπο τους σύγχρονους ανθρώπους.

Μπορεί κανείς να έχη διάφορα απωθημένα βιώματα από μερικούς εκπροσώπους τής Εκκλησίας, που δεν εκφράζουν το ήθος της, αλλά δεν μπορεί αυτό το ψυχολογικό πρόβλημα τής «προβολής» να το εκφράζη στους εικονογραφημένους αγίους με έναν «νεοπαγανιστικό» τρόπο. Αν το κάνη αυτό, ασκεί μια μορφή βίας στα πρόσωπα τών αγίων. Αλλά και το «αλλόκοτο» τής σύγχρονης κοινωνίας εκφράζεται και με τις βίαιες πράξεις μερικών εναντίον τών άλλων, που ζωγραφίζουν κάτι διαφορετικό από εκείνο που πιστεύουν αυτοί.

Πρότυπο όλων τών Χριστιανών, και ειδικότερα τών Ορθοδόξων Χριστιανών, είναι ο Χριστός και οι φίλοι Του, που είναι οι άγιοι, οι οποίοι είναι οι εικόνες Του στην γη, η φανέρωσή Του, και δείχνουν τον «καινό κόσμο».

Έτσι, δεν μπορούμε να δεχθούμε να μεταφέρεται «το αλλόκοτον» στην ζωή τών αγίων, ούτε και να αποδεχθούμε αυτούς που αντιδρούν με βίαιο τρόπο μέσα στην προοπτική τής αυτοδικίας, διότι τέτοιες πράξεις δείχνουν ότι στην εποχή μας «δεν έχει πεθάνει μόνο ο Θεός, αλλά και ο άνθρωπος». Δεν χρειαζόμαστε ούτε έναν «πεθαμένο Θεό», ούτε έναν «πεθαμένο ή παραμορφωμένο άνθρωπο».

Η Ορθόδοξη Εκκλησία που δεν έχει σχέση με τον «νεοπαγανισμό», τον «δοκητισμό», «την μαγεία και την άχρονη πραγματικότητα» είναι «η ομορφιά τού κόσμου», είναι «η τάξη και το κάλλος τού κόσμου». Και το έργο τών Χριστιανών είναι έργο μεταμόρφωσης τού «αλλόκοτου» σε θείο, είναι έργο απολύτρωσης τού ανθρώπου «από το παράλογο, από την πλησμονή και τα είδωλα, από τα τέρατα και τα φαντάσματα, από τις ψευδαισθήσεις και τους ψευδοθεούς, από τα ιδεολογικά ψέματα και τα κοινωνικά εγκλήματα, από τους μύθους τής αυτοσωτηρίας».

Αυτό ισχύει για κάθε «αλλόκοτο» είτε τών καλλιτεχνών για τους αγίους είτε τών υπερασπιστών τού Θεού και τών αγίων.