Ένας παλαιότερος Αγγλικανός Επίσκοπος έδωσε στους κληρικούς του, σε μια περίπτωση τούτη την αξιοθαύμαστη συμβουλή:

"Σεις οι οποίοι αφιερώνεστε στη θεία σπουδή της θεολογίας σεις οι οποίοι γίνεστε ωχροί πάνω απ' τις άγιες Γραφές πάνω απ’ όλα σεις οι οποίοι είτε έχετε το σεβαστό λειτούργημα του ιερέως, είτε το ποθείτε· Σεις οι οποίοι είστε έτοιμοι ν' αναλάβετε τη φοβερή φροντίδα ψυχών· εγκαταλείψτε τη σπουδή των εποχών, μην έχετε καμία σχέση με τους νεωτερισμούς που είναι της μόδας· αναζητήστε πώς ήταν στην αρχή· πηγαίνετε στο κεφαλάρι, κοιτάξτε στην αρχαιότητα· επιστρέψτε στους αγίους πατέρες, έχετε σεβασμό στην Εκκλησία των πρώτων χρόνων, τουτέστιν, για να χρησιμοποιήσω το λόγο του προφήτου, «ερωτήσατε τρίβους Κυρίου αιωνίους»².

Ήταν ένα ορθό πρόγραμμα σπουδών πραγματικά… Εντούτοις, αυτή η υπόδειξη, ότι ένας σύγχρονος θεολόγος θα 'πρεπε για να εμπνευσθεί να γυρίσει πίσω, πίσω στις περασμένες εποχές, δεν είναι ακόμη καθόλου δημοφιλής ανάμεσα στους σπουδαστές μας της Θεολογίας. Η ανάγκη ν’ αντιμετωπίσουμε και ν' αντικρούσουμε σε μια νέα θεολογική σύνθεση τις δυσκολίες της δικής μας εποχής υπερτονίζεται επικίνδυνα από τους περισσοτέρους απ’ αυτούς. Και, συνήθως, γίνεται μια επιβεβλημένη διάκριση ανάμεσα στο δόγμα και στη δογματική διδασκαλία. Όλα τα "δόγματα" πρέπει να ληφθούν και να διατηρηθούν ανέγγιχτα κι αναλλοίωτα. Αυτό ενδεχομένως θεωρείται ως δεδομένο απ' όλους τους καθολικώς σκεπτόμενους μελετητές, Αλλά πολύ λίγες μόνο διατυπώσεις αναγνωρίζονται πως είναι πραγματικά "δογματικές", με μια αυστηρή έννοια του όρου, υποστηριγμένες από μια ξεκάθαρη, κατηγορηματική και δεσμευτική αυθεντία μιας Οικουμενικής Συνόδου ή της ομοφώνου συμφωνίας ολοκλήρου της Εκκλησίας (Ecclesia Sparsa). Εν πάση περιπτώσει, αυτές οι δογματικές προτάσεις ή ορισμοί απαιτούν μιαν εξήγηση, πρέπει να επεκταθούν ή ν' αναπτυχθούν σ' ένα κατανοητό σύστημα ιδεών.

Κι ο κύριος σκοπός της δογματικής διδασκαλίας υποτίθεται ότι είναι απλώς ο ακόλουθος: να κάμη την αμετάβλητη αλήθεια των δογμάτων πλήρως προσιτή και την αποκεκαλυμμένη αλήθεια κάτω από ορισμένους ειδικούς όρους για μια ορισμένη εποχή ή για ορισμένη γενιά.

Κι έτσι η δογματική διδασκαλία αναπόφευκτα έχει μια αναφορική και σχετική με μια συγκεκριμένη εποχή κι ένα περιβάλλον αξία, και πρέπει ξανά και ξανά να επαναπροσαρμοστεί στη νοημοσύνη των ανθρώπων που αλλάζει, πρέπει να επαναδιατυπωθεί ή να επανοικοδομηθεί από καιρού εις καιρόν. Καμιά εξήγηση δεν μπορεί να έχει την ίδια σημασία σ’ όλες τις εποχές! Και η χριστιανική δογματική διδασκαλία θεωρείται πολύ συχνά πως είναι απλώς μια εξήγηση της πίστεως, βοηθητική και διδακτική, ίσως, αλλά σχεδόν απαραίτητη ή υποχρεωτική. Όλως περιέργως αυτήν τη στάση συμμερίζονται ορισμένες φορές συγκεκριμένα συντηρητικά πνεύματα και στην Εκκλησία. Η πίστη δεν μπορεί να εξαρτηθεί απ' οποιεσδήποτε ειδικές φιλοσοφικές προϋποθέσεις, τούτο είναι το κύριο επιχείρημα. Στην προγενέστερη γενιά Ρώσων κληρικών υπήρχε μια ισχυρή προκατάληψη ενάντια σε κάθε "μεταφυσική", κάθε φιλοσοφία ή σκέψη, είτε ήταν γερμανική είτε ελληνική.

Ακόμη ζούμε κάτω από τη σκιά αυτού του ιδιόμορφου εκκλησιαστικού αγνωστικισμού. Η καθαρότητα των Γραφών και η απλότητα της πίστεως αντιδιαστέλλονται με τη ματαιοδοξία όλων των θεολογικών σκέψεων… Και υπάρχει μια απρόσμενη συμφωνία ανάμεσα σ' εκείνους που δυσπιστούν σε κάθε θεολογική σκέψη και σ’ εκείνους που αναζητούν μια νέα ή σύγχρονη θεολογική σύνθεση. Και οι δύο περιφρονούν την παραδοσιακή σύνθεση, την πατερική δογματική διδασκαλία. Για μερικούς είναι ακόμη μια σκέψη, για άλλους είναι μια σκέψη των παλαιών εποχών κι επομένως απηρχαιωμένη. Τα πατερικά κείμενα γίνονται πράγματι σεβαστά, αλλά περισσότερο ως ιστορικά ντοκουμέντα παρά ως  βιβλία αυθεντίας… Αναρίθμητες πατερικές παραπομπές ή ακόμη και περικοπές είναι και τώρα συνήθεις στα θεολογικά μας δοκίμια και εγχειρίδια. Αλλά πολύ συχνά τούτα τα παλαιά κείμενα ή περικοπές αποτελούν, απλώς, παρεμβολές σ' ένα διάγραμμα δανεισμένο απ’ αλλού. Στην πραγματικότητα τα κλασσικά διαγράμματα των θεολογικών μας εγχειριδίων προήλθαν από τη Δύση, εν μέρει από Ρωμαϊκές πηγές κι εν μέρει από πηγές της Μεταρρυθμίσεως… Τα πατερικά κείμενα διατηρούνται και επαναλαμβάνονται. Το πατερικό πνεύμα πολύ συχνά χάνεται ή λησμονείται τελείως… Η Παλαμική διδασκαλία για τις θείες ενέργειες δεν αναφέρεται σχεδόν καθόλου στα περισσότερα απ’ τα εγχειρίδιά μας. Η ιδιομορφία της Ανατολικής μας παραδόσεως στη δογματική διδασκαλία περί του Θεού και των ιδιοτήτων Του έχει λησμονηθεί και πλήρως παρανοηθεί…

Η κοινή πατερική δογματική διδασκαλία της θεώσεως πάλι μάλλον αγνοείται στα σύγχρονα συστήματα… Η θεωρία της ικανοποιήσεως της θείας δικαιοσύνης παρουσιάζεται στα εκλαϊκευμένα μας εγχειρίδια είτε σύμφωνα με τον Άνσελμο Κανταρβουρίας, είτε σύμφωνα με κάποια μεταγενέστερη Μετά-Τριδενδική αυθεντία. Και η κοινή πατερική ιδέα, η τόσο δυναμικά τονισμένη στα λειτουργικά κείμενα, ότι η Ανάσταση του Χριστού ήταν το περιβάλλον και η πραγματική πηγή της νίκης επί του θανάτου έχει ολοκληρωτικώς παραβλεφθεί από τους θεολόγους μας… Η ιδέα της Εκκλησίας, ως Μυστικού Σώματος του Χριστού, έχει επίσης λησμονηθεί και μια σύγχρονη απόπειρα να το ξαναθυμήσουμε τούτο, σε μια θεολογική διατριβή, επικρίθηκε αυστηρά από τη Ρωσσική Σύνοδο περίπου σαράντα χρόνια ενωρίτερα, (η υπόθεση του Αιδ. Ε. Ακβιτόνοφ)… Οι

θαυμάσιες πραγματείες του Νικολάου Καβάσιλα ή του Συμεών Θεσσαλονίκης έχουν μελετηθεί ελάχιστα από τους θεολόγους πανεπιστημιακούς καθηγητές μας ως μια αυθεντία στην Ορθόδοξη διδασκαλία περί της Θείας Ευχαριστίας… Η ζωτική και επείγουσα ανάγκη να βελτιώσουμε τη θεολογική μας σχολική ρουτίνα και να επαναφέρουμε την πατερική νοοτροπία στη θεολογική διδασκαλία έγινε αισθητή και εξεφράσθη περισσότερο από μια φορά στα τελευταία πενήντα χρόνια από πολλά διακεκριμένα ηγετικά στελέχη στη Ρωσσική Εκκλησία. Ήταν ένα σπουδαίο και ιστορικό επίτευγμα του τελευταίου Μητροπολίτου Αντωνίου (Χραποβίτσκυ) το ότι έχει κηρύξει τόσο δυναμικά τη σταθερή αξία των Πατερικών έργων και του Πατερικού πνεύματος. Ατυχώς, η δική του ερμηνεία της Πατερικής διδασκαλίας ήταν σε πολλά σημεία περισσότερο από ανεπαρκής. Αλλ' η ορθή αρχή διακηρύχθηκε με μεγάλη επιμονή και πραγματική αυθεντία… Αυτή η πρόσκληση να "επιστρέψουμε" στους Πατέρες μπορεί εύκολα να παρανοηθεί. Δεν σημαίνει να επιστρέψουμε στο γράμμα παλαιών πατερικών κειμένων. Το ν' ακολουθούμε τα βήματα των πατέρων δεν σημαίνει "να ορκιζόμαστε στα λόγια των διδασκάλων" (Jurare in Verba Magistri). Αυτό που πραγματικά εννοείται και ζητείται δεν είναι μια τυφλή και δουλική μίμηση και επαναλήψεις, αλλά μάλλον μια περαιτέρω ανάπτυξη αυτής της πατερικής διδασκαλίας, ομοιογενής και ομοίου επιπέδου πνεύματος. Πρέπει ν' ανάψουμε ξανά τη δημιουργική φωτιά των Πατέρων, να ξαναζωντανέψουμε μέσα μας το πατερικό πνεύμα. Όπως είπε ο Καρδινάλιος Νιούμαν μια φορά: "Οι Πατέρες είναι οι διδάσκαλοί μας, αλλ' όχι οι εξομολόγοι ή οι καζουϊστές μας·  είναι οι Προφήτες σπουδαίων πραγμάτων, όχι οι πνευματικοί καθοδηγητές ατόμων" (Δοκίμια II, 371)… Αυτό που έχει πραγματική σημασία δεν είναι τόσο η ομοιότητα λεχθέντων λόγων όσο η πραγματική συνέχεια του τρόπου ζωής, του πνεύματος και της εμπνεύσεως… Πρέπει κανείς να μεγαλώσει ή να προχωρήσει μακρύτερα, αλλά στην ίδια κατεύθυνση, ή, για να το πούμε καλύτερα, στον ίδιο τύπο και πνεύμα… Δύο σημεία πρέπει εδώ ειδικώς ν’ αναφερθούν:

1. Ακόμη και ιστορικά είναι ελάχιστα δυνατό ν' απομονώσει κανείς το επίσημο ή καθορισμένο δόγμα απ' εκείνο το περιεκτικό θεωρητικό κείμενο, στο οποίο μόνον ο ίδιος ο ορισμός κατέχει την πλήρη αξία και το νόημα του. Η σχέση του "δόγματος" και της (πατερικής) "δογματικής διδασκαλίας" είναι πολύ βαθύτερη και περισσότερο οργανική απ' ότι οι θιασώτες μιας νέας θεωρητικής συνθέσεως θα 'θελαν να παραδεχθούν. Σε κάθε περίπτωση η πατερική διδασκαλία για έναν ιστορικό είναι το καλύτερο και το πιο φυσικό κλειδί για το δόγμα. Αυτή η ερμηνεία είναι ίσως ατελής, εντούτοις, πρέπει κανείς να συνεχίσει την ίδια γραμμή. Οι άγιοι Πατέρες πηγαίνουν ακόμη πρώτοι, πρέπει κανείς να προχωρήσει παραπέρα, και πολλές απόψεις αρκετά απροσδόκητες εμφανίζονται, αλλ' ο δρόμος συνεχίζει να είναι ο ίδιος, ο βασιλικός δρόμος της καθολικής συμφωνίας…

2. Και τούτο ίσως είναι το κύριο σημείο. Οι άγιοι Πατέρες είναι κάτι παραπάνω από απλοί θεολόγοι. Είναι διδάσκαλοι, "διδάσκαλοι της Εκκλησίας" Doctores Ecclesiae, οι διδάσκαλοι της οικουμένης… "Στην καθολική μεταμόρφωση. Η προσωπικότητα λαμβάνει δύναμη και ισχύ για να εκφράσει τη ζωή και τη συνείδηση του συνόλου. Κι αυτό όχι ως ένα απρόσωπο μέσο, αλλά σε δημιουργική και ηρωική δράση. Δεν πρέπει να λέμε: "Καθένας στην Εκκλησία πραγματοποιεί το επίπεδο της καθολικότητος", αλλά, "καθένας μπορεί και πρέπει και καλείται να το πραγματώσει". Δεν κατορθώνεται πάντοτε κι απ' όλους αυτό. Στην Εκκλησία ονομάζουμε αυτούς που το έχουν κατορθώσει Διδασκάλους και Πατέρες, επειδή από εκείνους ακούμε όχι μόνο την προσωπική τους ομολογία, αλλ' επίσης τη μαρτυρία της Εκκλησίας·  ομιλούν σε μας από την καθολική της πληρότητα, από την πληρότητα μιας ζωής πλήρους χάριτος…^3"

Αυτή η "καθολική νοοτροπία" συνιστά την ασύγκριτη μεθοδολογική αξία η αυθεντία των Πατερικών γραπτών. Και πάλι τούτο δεν σημαίνει ότι όλες οι προσωπικές γνώμες των Πατέρων πρέπει επίσης να διατηρηθούν ή ότι πρέπει κανείς ν' ακολουθήσει οποιοδήποτε συγκεκριμένο διδάσκαλο ανάμεσα απ' τους Πατέρες. Το πρώτο καθήκον για την τωρινή γενιά των Ορθοδόξων θεολόγων θα ήταν να ξαναζωντανέψουν μέσα τους αυτή την ικανότητα που απαιτεί αυθυπέρβαση, όχι τόσο πολύ ν’ αναπτύξουν τις δικές τους ιδέες κι απόψεις, αλλά να μαρτυρούν αποκλειστικώς την αμιγή πίστη της Μητρός Εκκλησίας. Η καρδιά δική μας, αλλά πάντοτε στην Εκκλησία! (Cor Nostrum sit Semper in Ecclesia!)…

Θα ήταν άδικο, ακόμη κι από καθαρώς ιστορική σκοπιά, να υποκριθούμε ότι οι αρχαίοι Πατέρες έχουν εκφράσει την πίστη της Εκκλησίας σε μια γλώσσα προσδιορισμένη από την τρέχουσα φιλοσοφία της εποχής τους, η οποία προφανώς δεν έχει κανένα δικαίωμα να καθιερωθεί έμμεσα. Ολόκληρη η αλήθεια για τους αγίους Πατέρες είναι πως έχουν δημιουργήσει μια νέα φιλοσοφία πολύ διαφορετική απ' τον Πλατωνισμό κι απ’ τον Αριστοτελισμό ή ο,τιδήποτε άλλο… Αυτό κάνει γελοία κάθε προσπάθεια να επανερμηνευθεί η παραδοσιακή διδασκαλία με όρους ή κατηγορίες μιας νέας φιλοσοφίας, οποιαδήποτε κι αν είναι αυτή η φιλοσοφία. Η ανάπτυξη της συγχρόνου φιλοσοφίας σε κάθε περίπτωση δεν μπορεί ν' αντιμετωπίζεται ως ένα ανεξάρτητο περιστατικό. Και η "σύγχρονη φιλοσοφία" πρέπει να εξετασθεί πρώτιστα μέσα από την καθολική αυτοσυνειδησία της Εκκλησίας. Θα ήταν ακριβώς γελοίο να ελέγξει κανείς τη χριστιανική δογματική διδασκαλία μ' ορισμένα Καντιανά ή Εγελιανά κριτήρια ή μ' εκείνα του Λότζε, του Μπεργκσόν και ορισμένων άλλων. Αυτό που πραγματικά απαιτείται δεν είναι μια νέα γλώσσα ή τίποτε καινούριες λαμπρές ενοράσεις, αλλά μόνο μια καλύτερη πνευματική σκοπιά, η οποία θα μας ξαναέδιδε τη δυνατότητα να διακρίνουμε στην πληρότητα της καθολικής εμπειρίας τόσα, όσα ο πνευματικός Πατέρας μας και οι προγονοί μας διέκριναν… Αυτή η επανανακάλυψη της Πατερικής σκοπιάς θα ήταν το μοναδικό πραγματικό βήμα προς τα εμπρός… ένα σημείο πρέπει να τονισθεί εδώ. Καμιά συγκεκριμένη φιλοσοφία δεν έχει ποτέ καθιερωθεί σ' οποιεσδήποτε θεωρητικές ή δογματικές διατυπώσεις.

Κι επιπλέον όλα αυτά τα παραδοσιακά σχήματα και διατυπώσεις είναι πέρα ως πέρα Ελληνιστικά ή Ελληνικά. Αυτός ο "ελληνισμός" είναι πραγματικά, όντως ειπείν, καθιερωμένος. Είναι ένας νέος Χριστιανικός Ελληνισμός. Είναι μια κοινή ατμόσφαιρα της Εκκλησίας, που δημιουργήθηκε από μια σειρά χριστιανικών γενεών. Η Χριστιανική μας λατρεία είναι στην ουσία της ελληνική, όπως δείχθηκε αρκετά πρόσφατα σε πάρα πολλές διαφωτιστικές εκδόσεις του μεγάλου Βενεδικτίνου μελετητού - επιστήμονος Fr. Od Casel, του αββαείου της Maria Laach. Το ίδιο πρέπει να πει κανείς για τις εικόνες μας. Το ίδιο είναι αληθινό και για τις θεωρητικές μας διατυπώσεις. Υπό μία έννοια η ίδια η Εκκλησία είναι ελληνική, είναι ένας ελληνικός σχηματισμός, ή, μ' άλλα λόγια, ο Ελληνισμός είναι μια σταθερή κατηγορία της Χριστιανικής υπάρξεως… Κι έτσι κάθε θεολόγος πρέπει να περάσει απ' την εμπειρία ενός πνευματικού εξελληνισμού (ή, επανεξελληνισμού… ) Πολλές ελλείψεις στις σύγχρονες εξελίξεις στις Ορθόδοξες Εκκλησίες εξαρτώνται κατά μεγάλο μέρος από την απώλεια αυτού του ελληνικού πνεύματος. Και το δημιουργικό αίτημα για το προσεχές μέλλον θα ήταν κάπως έτσι: Ας γίνουμε περισσότερο Έλληνες για να 'μαστε πραγματικά καθολικοί, πραγματικά Ορθόδοξοι.

 

Σημειώσεις

---

1. Εισήγηση του μακαριστού Πρωτοπρεσβυτέρου Γεωργίου Φλωρόφσκυ στο Συνέδριο Ορθοδόξου Θεολογίας (Αθήνα 29/11 ως 6/12/1936). Δημοσιεύεται από τη σύνταξη του Περιοδικού «Γρηγόριος ο Παλαμάας» γιατί θεωρήθηκε ως η απαρχή της στροφής της συγχρόνου Ορθοδόξου Θεολογίας στο Πατερικό πνεύμα.

2. Τάδε λέγει Κύριος: Στήτε επί ταις οδοίς και ίδετε, και ερωτήσατε (: αναζητήσατε) τρίβους Κυρίου αιωνίους και ίδετε ποία εστίν η οδός η αγαθή, και βαδίζετε εν αυτή, και ευρήσετε αγνισμόν ταις ψυχαίς υμών (Ιερ. 6, 16). Το ανωτέρω απόσπασμα μεταφέρθηκε στην Ελληνική γλώσσα από την Αγγλική του μετάφραση στο βιβλίο του Καθ. J. J. Blunt. Lectures on the Right Use of the Early Fathers 1857, όπου και κατείχε θέση επιγραφής. Πρωτότυπα γράφτηκε στη Λατινική γλώσσα από τον Επίσκοπο του Chester, John Pearson, στο έργο του “Conciones ad Clerum the Minor Theological Works”, εκδ. A Churton, Oxford 1844, τόμ. II, σ. 6.

3. Γ. Φλωρόφσκυ, Sobornost. The Catholicity of the Church, «The Church of God», an Angl Russian Symposium by Members of the Fellowship of st. Alban and St. Sergius, London, S. P. C. K.,. σ. 62. Παράβαλλε επίσης π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ, Θέματα Ορθοδόξου Θεολογίας, έκδ. β' Άρτος Ζωής, Αθήνα 1989, σ. 191 - 210, όπου βρίσκεται ολόκληρο το ανωτέρω άρθρο μεταφρασμένο στην Ελληνική με τον τίτλο: Sobornosf: Η Καθολικότης της Εκκλησίας.