19 Αλλά βεβαίως όλων τούτων τών ενεργειών υπέρκειται κατ' ουσίαν ο Θεός, αφ' ενός μεν ως κατ' εκείνην υπερώνυμος και κατά ταύτας ονομαζόμενος, αφ' ετέρου δε ως κατ' εκείνην αμέθεκτος και κατά ταύτας μεθεκτός, προσέτι δε ως κατ' εκείνην εντελώς ανεννόητος και κατ' αυτάς νοούμενος κάπως·

"ημείς", λέγει, "λέγομεν ότι γνωρίζομεν τον Θεόν ημών από τας ενεργείας, αλλά δεν ισχυριζόμεθα ότι πλησιάζομεν την ουσίαν αυτού" (Μ. Βασιλείου, Επιστολή 234, 1, Deferrari, 3, 372· PG 32. 869A)·

προς τούτοις δε και ότι η ουσία είναι αιτία τών ενεργειών τούτων και δια τούτο υπέρκειται τούτων κατά το αίτιον. Διότι δεν πρέπει να θαυμάζωμεν τούτο, ότι ενώ η ουσία και η ενέργεια επί τού Θεού είναι κατά κάποιον τρόπον έν και ο Θεός είναι είς, όμως η ουσία είναι αιτία τών ενεργειών και ως αιτία υπέρκειται αυτών· διότι και ο Πατήρ και ο Υιός είναι έν και είς Θεός είναι, αλλ' αίτιος και μεγαλύτερος τού Υιού κατά το αίτιον είναι ο Πατήρ.

Εάν δε εκεί, μολονότι ο Υιός είναι αυθυπόστατος και ομοούσιος, όμως ως αίτιος ο Πατήρ είναι ανώτερος, πολύ περισσότερον υπεροχωτέρα τών ενεργειών θα είναι η ουσία, αφού αυταί δεν είναι ούτε ομοούσιοι ούτε ετερούσιοι· διότι ταύτα ιδιάζουν εις τα αυθυπόστατα, ουδεμία ενέργεια δε είναι αυθυπόστατος. Διό και οι άγιοι λέγουν ότι αύται είναι περί τον Θεόν φύσει αϊδίως.

20 Εάν δε το αγαθόν και το υπερούσιον, το άναρχον και το άπειρον, και τα παρόμοια είναι περί τον Θεόν εξ αϊδίου, οι λέγοντες ότι ο Θεός δεν είναι κατ' ουσίαν πέραν τών αϊδίως περί αυτόν νοουμένων, δεν τον θεωρούν ούτε αίτιον αυτών κατ' ουσίαν· διότι το αίτιον υπέρκειται τών αιτιατών κατά το ότι είναι αίτιον.

Επομένως αυτοί είναι πράγματι οι προσβεβλημένοι από την νόσον τής διθεΐας, μάλλον δε τής πολυθεΐας· διότι δεν ανάγουν τα πάντα εις έν αίτιον και εις μίαν αναίτιον αρχήν, αλλά δέχονται πολλάς αρχάς και πολλά αίτια, προκαταρκτικά και αναίτια. Τούτους εντροπιάζων ο πολύς εις τα θεία Μάξιμος λέγει:

"και έργα τού Θεού άναρχα είναι ταύτα, υφιστάμενα περί τον Θεόν ουσιωδώς" (Αγίου Μαξίμου: "Κεφάλαια Θεολογικά" 1, 48, PG 90, 1100D).

Κανείς δε να μη εκλάβει ταύτας ως κτίσματα, ακούων ότι ονομάζονται έργα υπό τού αγίου.

21 Αλλ' ο άγιος ονόμασε ταύτα και έργα, επειδή δια την κτίσην ήσαν απαραίτητα θέλησις και πρόγνωσις, προορισμοί και πρόνοια ενεργουμένη, πέραν δε αυτών επίσης και αρετή και τα παρεπόμενα εις αυτήν, καθ' όσον ταύτα ήσαν ενεργά και πριν από την κτίσιν, ώστε να πραγματοποιηθεί αύτη κατά τον κατάλληλον καιρόν.

Ότι δε υπάρχουν θείαι ενέργειαι και προ τής κτίσεως, τών οποίων υπέρκειται ο Θεός, άκουσε τι λέγει ο μέγας Βασίλειος αναπτύσσων το θέμα περί τού Αγίου Πνεύματος:

"πώς τάχα θα εννοήσωμεν τα επέκεινα τών αιώνων, ποίαι ήσαν αι ενέργειαι αυτού προ τής νοητής κτίσεως, πόσαι δε αι απ' αυτού χάριτες δια την κτίσιν, ποία τέλος η προς τούς επερχομένους αιώνας δύναμις; Πράγματι το Πνεύμα υπήρχε και προϋπήρχε και συνυπήρχε με τον Πατέρα και τον Υιόν προ τών αιώνων. Ώστε και αν εννοήσεις κάτι πέραν τών αιώνων, και τούτο είναι κατώτερον από το Πνεύμα" (Περί Αγίου Πνεύματος 19, PG 32, 156D - 157A).

Ως ενεργείας τού Θεού λοιπόν προ τών αιώνων εννοούμεν την ζωήν, την αθανασίαν, την απλότητα, την απειρίαν και γενικώς όσα ο Αθανάσιος χαρακτηρίζει ως φύσει περί τον Θεόν· διότι πράγματι λέγει:

"είθε να μη συμβεί να είπω κάτι επίκτητον επί τού Πνεύματος· διότι ούτε το άγιον ούτε το άφθαρτον ούτε το αγαθόν ούτε τίποτε άλλο από τα περί τον Θεόν παρατηρούμενα λέγω ότι είναι επίκτητον επί τού Αγίου Πνεύματος, αλλά λέγω ότι τούτο είναι φύσει άγιον, φύσει αγαθόν, φύσει αθάνατον" (Μ. Αθανασίου, "Λόγος μετά Μακεδονιανού" 1, 14, PG 28, 1313Α).

Ταύτα ο σοφός εις τα θεία Μάξιμος προσηγόρευσεν έργα τού Θεού και είπεν ότι υφίστανται φύσει περί τον Θεόν. Θα ηδύνατο βεβαίως να είπη κανείς ομωνύμως έργα και τας ενεργείας, επειδή και ο πολύς εις τα θεία Δαμασκηνός λέγει:

"καλείται και η ενέργεια ενέργημα και το ενέργημα ενέργεια" ("Έκδοσις Ορθοδόξου Πίστεως" 3, 15, PG 94, 1048Α).

Ότι δε άλλο είναι ουσία και ενέργεια και έτερον ουσία και φύσις, άκουσε να το λέγη σαφώς ο ίδιος:

"πρέπει να γνωρίζωμεν ότι άλλο είναι η ενέργεια και άλλο το ενεργητικόν. Ενέργεια δηλαδή είναι η δραστική και ουσιώδης κίνησις τής φύσεως, ενεργητικόν δε η φύσις από την οποίαν προέρχεται η ενέργεια" ("Έκδοσις Ορθοδόξου Πίστεως" 3, 15, PG 94, 1048Α).