Περιεχόμενα

• Εισαγωγικά

  • Τεκμήριο Α΄: Ο στοχασμός του Διονυσίου Σολωμού όπως πρωτοπαρουσιάστηκε στα 1859 από τον Ιάκωβο Πολυλά

• Η διαμάχη για το περίφημο «o altra cosa» (= «ή κάτι άλλο»)

  • Τεκμήριο Β΄: Ο Ν.Β. Τωμαδάκης σε επιστολή του προς τον Κ. Βάρναλη, αποκαλύπτει ότι στα χειρόγραφα του Σολωμού σώζονται και οι δύο στοχασμοί

  • Τεκμήριο Γ΄: Ο Λίνος Πολίτης στα 1950 επιβεβαιώνει ότι υπάρχει χειρόγραφο με την επίμαχη φράση χωρίς την προσθήκη, το οποίο μπορεί να χρονολογηθεί στα 1835

• Μισές αλήθειες προς τους αναγνώστες από τον Γιάννη Η. Χάρη

  • Τεκμήριο Δ΄: Και ο Γιάννης Δάλλας γνωρίζει την ύπαρξη δύο διατυπώσεων, ουσιαστικά, δύο στοχασμών

• Επίλογος

Εισαγωγικά

Πριν μερικές ημέρες, στο φύλλο 25-26-27 Οκτωβρίου 2013 της «Εφημερίδας των Συντακτών» και στα πλαίσια της στήλης «Ασκήσεις Μνήμης», δημοσιεύτηκε ένα κείμενο του επιφυλλιδογράφου Γιάννη Η. Χάρη, το δεύτερο μέρος του οποίου είχε τίτλο «2. Εξαπάτηση. Από πρόθεση;» (βλ. στην ιστοσελίδα της εφημερίδας ΕΔΩ και στο προσωπικό ιστολόγιο του συντάκτη ΕΔΩ , επίσκεψη: 31-10-2013).

Θέμα του κειμένου, η περίφημη φράση του Διονυσίου Σολωμού[1], «Κλείσε μέσα στην ψυχή σου την Ελλάδα κ.λπ.», η οποία για πρώτη φορά μας παραδόθηκε ως εξής:

Τεκμήριο Α΄ - Ο στοχασμός του Διονυσίου Σολωμού όπως πρωτοπαρουσιάστηκε στα 1859 από τον Ιάκωβο Πολυλά:

(Πολυλάς Ιάκωβος, «Διονύσιου Σολωμού, Τα Ευρισκόμενα», τυπ. «Ερμής» Αντωνίου Τερζάκη, Εν Κερκύρα 1859, σελ. λδ΄)

Πρόκειται για έναν πασίγνωστο στοχασμό, για τον οποίο όμως κάποια στιγμή δημιουργήθηκαν ερωτηματικά για το αν διατυπώθηκε πράγματι έτσι, ή αν τον παραχάραξε ο Πολυλάς.

Θα δούμε τα ζητήματα αυτά αναλυτικά, στη συνέχεια. Αυτό όμως που μας έκανε εντύπωση, είναι το ειρωνικό κείμενο του Γιάννη Η. Χάρη, για τον οποίο διαπιστώσαμε ότι δεν είναι η πρώτη φορά που διαφημίζει από τη στήλη του τις ιδεολογικές του εμμονές, και μάλιστα με ύφος προκλητικό. Όπως φαίνεται, για τον Γιάννη Η. Χάρη, η θέα μιας ελληνικής σημαίας ή κάποιας αναφοράς σε ελληνικό έθνος και πατρίδα, είναι αρκετά για να του προκαλέσουν ιδεολογικούς κολικούς και να αρχίσει το υβρεολόγιο για «πατριδοκάπηλους», «πατριδολάγνους» και άλλα παρόμοια.

Το χειρότερο όμως είναι αυτό που καταλάβαμε μετά από μια σύντομη έρευνα στη βιβλιογραφία: ο Γιάννης Η. Χάρης, προφανώς εξαιτίας της ιδεολογικής του εμμονής, φτάνει στο σημείο να λογοκρίνει τον Σολωμό και να πει μισές αλήθειες στους αναγνώστες του. Διότι, το γεγονός ότι ο Σολωμός αποτελεί «και φαινόμενο παγκόσμιας αξίας μεταξύ των μεγάλων ανδρών της Τέχνης» αλλά και έναν «πολύ μεγάλον έλληνα ποιητή και δικαιωματικά εθνικόν ποιητή»[2], δεν αρέσει στον Γιάννη Η. Χάρη.

Ειδικά το δεύτερο…

Έτσι, ανακαλύψαμε ότι φιμώνει επιλεκτικά τη στοχαστική έκφραση του Σολωμού, και από δύο διαφορετικές, αυθεντικές διατυπώσεις του στοχασμού εκείνου που μας παρέδωσε ο Πολυλάς, οι οποίες καταγράφτηκαν από τον ποιητή με απόσταση 10 έως 15 ολόκληρων χρόνων η μία από την άλλη, αποφασίζει να εξαφανίσει αυτήν που δεν ταιριάζει με την ιδεολογία του. Και αυτή τη νοθεία της προσωπικότητας του Σολωμού την διαπράττει ο Γιάννης Η. Χάρης με μια απίστευτη ευκολία, δήθεν στο όνομα της αποκατάστασης της αλήθειας…

Η διαμάχη για το περίφημο «o altra cosa» (= «ή κάτι άλλο»)

Όπως γνωρίζουμε λοιπόν, ο εν λόγω στοχασμός είναι από τους πιο γνωστούς που έγραψε ο Διονύσιος Σολωμός. Με τη μορφή, «Κλείσε μέσα στην ψυχή σου την Ελλάδα, και θα αισθανθής μέσα σου να λαχταρίζη κάθε είδος μεγαλείου», μας τον έκανε γνωστό ο Ιάκωβος Πολυλάς, ο οποίος, όπως είδαμε, τεκμηρίωσε την παράθεση γράφοντας κατά λέξη ότι αυτή η φράση «σώζεται εις ένα του [Σολωμού] ιδιόγραφο».

Ο στοχασμός αυτός έμεινε έτσι γνωστός για γενιές ολόκληρες, μέχρι που στα 1926 ο Κώστας Καιροφύλας[3] βρήκε στα χειρόγραφα του Διονυσίου Σολωμού τον στοχασμό, αυτόγραφο και διατυπωμένο στα ιταλικά, με μια πολύ ουσιαστική παραλλαγή:

«Chiudi nella tua anima la Grecia (o altra cosa), ti sentirai fremer per entro ogni genere di grandezza, e sarai felice», που σημαίνει:

«Κλείσε στην ψυχή σου την Ελλάδα (ή άλλο πράμα[4] // ή κάτι άλλο[5] // ή ό,τι άλλο[6] // ή άλλη υπόθεση[7] // ή άλλη Αξία[8]), θα αισθανθείς μέσα σου να λαχταρίζει κάθε είδος μεγαλείου και θα είσαι ευτυχισμένος».

Όπως ήταν αναμενόμενο, η ανακάλυψη του χειρογράφου ξεσήκωσε θύελλα συζητήσεων και ο Ιάκωβος Πολυλάς κατηγορήθηκε από τον Καιροφύλα ότι «δεν εσεβάστηκε τα πρωτότυπα»[9], ενώ ο Κώστας Βάρναλης, εμφορούμενος και από διεθνιστικό πνεύμα «έχοντας ασπαστεί το Μαρξισμό»[10], κατηγόρησε τον Πολυλά ότι «εθνικοποίησε τον περίφημο στοχασμό»[11].

Πράγματι, ακόμα και ο Γεράσιμος Σπαταλάς, ο οποίος υποστήριξε με σθένος τον Πολυλά στην επίθεση που δέχτηκε από τον Καιροφύλα, παραδέχτηκε για την επίμαχη φράση ότι «με τον περιορισμό που της έκαμε [ο Πολυλάς], της εθόλωσε κάπως και την καθαρότητα. Γιατί […] φαίνεται σα να μιλή ο Σολωμός με απόλυτο δογματισμό για το ιδανικό της Ελλάδας, ενώ ο ποιητής δεν εκφράζει παρά την ατομική του λατρεία»[12]. Τότε βεβαίως, στα 1927, δεν είχαν έρθει ακόμα στο φως όλα τα χειρόγραφα του Σολωμού που θα δικαίωναν οριστικά τον Ιάκωβο Πολυλά.

Πάντως, όπως σημειώνει ο Λίνος Πολίτης, με την ανακάλυψη του Καιροφύλα «άλλαζε ριζικά ο χαρακτήρας του αφορισμού και χανόταν το υψηλό πατριωτικό του κέντρο», παρά ταύτα όμως, «ο στοχασμός βαθαίνει σε νόημα με την προσθήκη αυτή χωρίς και ν’ αδυνατίζη το ελληνολατρικό του κέντρο»[13].

Ασφαλώς, οι συζητήσεις και οι ερμηνείες που δόθηκαν σχετικά με τον στοχασμό και την προσθήκη «o altra cosa» ήταν πολλές και εκτενείς και δεν είναι δυνατόν να τις παραθέσουμε. Αυτό που μας απασχολεί εδώ, είναι να δείξουμε ότι ο Γιάννης Η. Χάρης, γνώριζε, αλλά για λόγους ιδεολογικούς απέκρυψε από τους αναγνώστες του πως από την Άνοιξη του 1943 έγινε μια σημαντική αποκάλυψη από τον Νικόλαο Τωμαδάκη, η οποία αντέστρεψε οριστικά το κλίμα και έφερε ακόμα και τον Κώστα Βάρναλη σε αμηχανία και θέση άμυνας:

Τεκμήριο Β΄ - Ο Ν.Β. Τωμαδάκης σε επιστολή του προς τον Κ. Βάρναλη, αποκαλύπτει ότι στα χειρόγραφα του Σολωμού σώζονται και οι δύο στοχασμοί:

(Κώστας Βάρναλης, «Σολωμικά», Κέδρος, Αθήνα 1987, σελ. 149-150)

Αν και ο Βάρναλης κάνει μια απέλπιδα προσπάθεια οπισθοφυλακής με το ερώτημα περί «αυθεντικού γραφέα», στην πραγματικότητα όμως ακόμα και αυτός παραδέχεται ότι η συζήτηση τελειώνει οριστικά: εφόσον υπάρχουν δύο στοχασμοί, τότε η συζήτηση περί νοθείας σταματά, και μετατίθεται στο «ποιος στοχασμός είναι ωραιότερος και καλύτερος».

Τι να σχολιάσουμε λοιπόν εμείς, για τον Γιάννη Η. Χάρη που θυμάται μετά από 70 ολόκληρα χρόνια να θέσει ξανά ένα τελειωμένο και ουσιαστικά ανύπαρκτο ζήτημα παραχάραξης, και να μας πει ότι δήθεν, αυθεντικός είναι μόνο ο στοχασμός με την προσθήκη;!

Διότι 7 χρόνια περίπου μετά από τον Ν. Τωμαδάκη, και ο Λίνος Πολίτης επιβεβαιώνει ως αυτόπτης, ότι πράγματι, το χειρόγραφο αρ. 25 της Ακαδημίας Αθηνών, περιέχει τον στοχασμό του Σολωμού όπως τον παράθεσε ο Πολυλάς, χωρίς την προσθήκη «o altra cosa»:

Τεκμήριο Γ΄ - Ο Λίνος Πολίτης στα 1950 επιβεβαιώνει ότι υπάρχει χειρόγραφο με την επίμαχη φράση χωρίς την προσθήκη, το οποίο μπορεί να χρονολογηθεί στα 1835:

        (Λίνος Πολίτης, «Σολωμικά Παραλειπόμενα», Νέα Εστία, τεύχ. 562 (1 ΔΕΚ 1950), σελ. 1547β)

Είναι λοιπόν σαφές ότι σύμφωνα με τον Λίνο Πολίτη, η «ευσυνειδησία του Πολυλά» αποκαθίσταται πέρα ως πέρα. Θα έλεγε όμως τα ίδια ο Πολίτης και για την «ευσυνειδησία» του Γιάννη Η. Χάρη που απέκρυψε εντέχνως από τους αναγνώστες του την αλήθεια;…

Μισές αλήθειες προς τους αναγνώστες από τον Γιάννη Η. Χάρη

Όπως καταλάβαμε, οι ιδεολογικές εμμονές του Γιάννη Η. Χάρη δεν αντέχουν έναν Σολωμό που να είναι και παγκόσμιος αλλά και εθνικός. Γι’ αυτό υποχρεώνει τον σπουδαίο ποιητή να μπει μέσα στο διεθνιστικό καλούπι που του έφτιαξε, εξαφανίζοντας, διαγράφοντας, λογοκρίνοντας, τον στοχασμό που παρήγαγε στα 1835. Ο Γιάννης Η. Χάρης πετά με ευκολία στα σκουπίδια κομμάτια από τη ζωή του Σολωμού, και θέλει να τον υποχρεώσει να μην έχει αυθεντικό παρόν, αυθεντική σκέψη, αυθεντικά αισθήματα και αυθεντικούς στοχασμούς στα 1835… Ο Γιάννης Η. Χάρης επειδή έτσι βολεύεται, «επιτρέπει» στον Σολωμό να έχει συγκεκριμένους μόνο στοχασμούς και αν τυχόν θεωρήσει ότι οι στοχασμοί του ποιητή είναι «λάθος», τότε αυτοί θα πρέπει είτε να «διορθωθούν», είτε να πεταχτούν…

Όμως ο Σολωμός στα 1835 ήταν 37 ετών, ωριμότατος, και κυρίως ελεύθερος να στοχάζεται χωρίς να τον λογοκρίνει ο κάθε Γιάννης Η. Χάρης. Ακόμα και ο Βάρναλης, που με τόση σφοδρότητα επιτέθηκε στους υποτιθέμενους παραχαράκτες, κατάλαβε ότι ήταν υποχρεωμένος να μιλήσει για δύο στοχασμούς και να σεβαστεί ολόκληρο το παρόν της διαδρομής ενός δημιουργού, που μπορεί να στοχάζεται αυθεντικά κάθε στιγμή, χωρίς να είναι διόλου υποχρεωτικό κάθε προσθήκη να ταυτίζεται είτε με αυτοδιόρθωση, είτε με αποκήρυξη των προηγουμένων, επειδή το έτσι το απαιτεί η ιδεοληψία του Γιάννη Η. Χάρη.

Ο στοχασμός του 1835 είναι ένας αυθεντικός Σολωμός, και ο στοχασμός του 1845-1850 είναι επίσης ένας αυθεντικός Σολωμός, και όπως είδαμε να σημειώνει ο Βάρναλης, δεν μπορεί παρά να είναι και οι δύο σωστοί.

Αν λοιπόν ο Γιάννης Η. Χάρης θέλει να κάνει διορθώσεις στις ζωές και τις σκέψεις των ανθρώπων, ας τις κάνει καλύτερα στον εαυτό του και ας αφήσει τους άλλους ήσυχους. Και κυρίως, να μην εξαπατά τον κόσμο. Διότι ο Γιάννης Η. Χάρης γνωρίζει καλά την ιστορία του συγκεκριμένου στοχασμού. Γι’ αυτό, στην εφημερίδα «Τα Νέα», στις 29-10-2005, δανειζόμενος την τέχνη της Πυθίας, είχε γράψει ότι το «o altra cosa», ο Σολωμός το «είχε προσθέσει […] εκ των υστέρων».

Φυσικά, έτσι όπως το ψελλίζει, ο ανυποψίαστος αναγνώστης δεν μπορεί να καταλάβει τίποτα.

Ο Γιάννης Η. Χάρης ούτε στα 2005, ούτε στα 2013 ξεκαθάρισε στους αναγνώστες του ότι η προσθήκη δεν έγινε λίγα λεπτά, ή λίγες ώρες μετά, ώστε να θεωρηθεί «διόρθωση», ούτε μιλάμε για κάποιο «λάθος» που θα το βρούμε στα χειρόγραφα σβησμένο και διορθωμένο ή ξαναγραμμένο από πάνω με το μολύβι. Η προσθήκη έγινε σε μια νέα διατύπωση, από 10 έως και 15 ολόκληρα χρόνια μετά, πράγμα που σημαίνει ότι ο ποιητής επέτρεψε να διατηρηθούν και οι δύο διατυπώσεις ως γνήσιο πνευματικό του έργο. Γι’ αυτό, ορθά, ακόμα κι ο Βάρναλης, μιλά για δύο αυθεντικούς στοχασμούς, η ύπαρξη των οποίων κλείνει κάθε συζήτηση περί λογοκρισίας, νοθείας και παραχάραξης.

Αξίζει εδώ να προσθέσουμε ότι επίσης για δύο στοχασμούς, μιλά και ο ποιητής και δοκιμιογράφος Γιάννης Δάλλας:

Τεκμήριο Δ΄ - Και ο Γιάννης Δάλλας γνωρίζει την ύπαρξη δύο διατυπώσεων, ουσιαστικά, δύο στοχασμών:

(Γιάννης Δάλλας, «‘’Με λογισμό και μ' όνειρο’’ και τα συμφραζόμενά του», Νέα Εστία, τεύχ. 1725 (ΙΟΥλ-ΑΥΓ 2000), σελ. 69)

Όπως βλέπουμε, επιβεβαιώνεται και πάλι η ύπαρξη δύο χειρογράφων, τα ΑΑ25 και ΑΑ19α[14], τα οποία περιέχουν τον στοχασμό με τη μορφή του Πολυλά και του Καιροφύλα αντίστοιχα, οδηγώντας στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για δύο διατυπώσεις που οφείλουν να θεωρηθούν ως δύο εξίσου αυθεντικοί στοχασμοί του ποιητή, πέρα από τις όποιες ερμηνείες προκύψουν από τους κριτικούς. Διότι ουδείς μπορεί να εισέλθει με βεβαιότητα στο μυαλό του ποιητή για να μας πει το ακριβές νόημα της προσθήκης, ενώ δεν υπάρχει από την πλευρά του Σολωμού κάποια αποκήρυξη του προηγούμενου στοχασμού. Ο τεμαχισμός του έργου του σε «σωστό» και «λάθος» είναι αυθαίρετος. Ο Γιάννης Η. Χάρης οφείλει να σταματήσει επιτέλους να μας εξαπατά, μιλώντας για «κατακρεουργημένο Σολωμό» ή «λογοκρισίες εθνοκαπήλων» και άλλα τέτοια φαιδρά.

Πέραν αυτών, τα σχόλια του Γιάννη Η. Χάρη είναι υβριστικά και για τον ποιητή. Δηλαδή, ο Σολωμός «σοβαρεύτηκε» στα 50 του χρόνια μόνο, όταν έκανε την προσθήκη «o altra cosa»; Έως τότε απευθυνόταν με τον στοχασμό του σε «εθνοκάπηλους» και «πατριδοκάπηλους» και «διορθώθηκε» λίγο πριν πεθάνει;!

Επίσης, δέχεται η κριτική πως η προσθήκη έγινε στο διάστημα 1845-1850. Πώς λοιπόν θα πετάξουμε στα σκουπίδια έναν στοχασμό του Σολωμού, που ήταν σε ισχύ σε όλη του τη ζωή, καθώς πέθανε το 1857 και την προσθήκη την έκανε μόλις λίγα χρόνια πριν τον θάνατο του; Άλλωστε, όπως γράφει ο Λίνος Πολίτης, ούτε ο δεύτερος στοχασμός χάνει το «ελληνολατρικό του κέντρο»[15]. Θα μπορούσε κάλλιστα, η προσθήκη η οποία -πολύ σημαντικό- τοποθετείται σε παρένθεση, να απευθύνεται μόνο σε τρίτους, εξηγώντας τους σε ποιο ύψος κρατά ο ίδιος την Ελλάδα ως Ιδανικό, όσο κάποιοι άλλοι την Ελευθερία, την Δικαιοσύνη κ.λπ. Κατά τα άλλα όμως, τίποτα δεν αποκλείει ότι Ελλάδα και Ιδέα εξακολουθούν να ταυτίζονται για τον ίδιο τον Σολωμό, άρα ο στοχασμός του 1835 να ισχύει κατά γράμμα.

Όπως και να ‘χει όμως, ο Γιάννης Η. Χάρης οφείλει να παραδεχτεί ότι «η γλυπτική σύνθεση πίσω από το Χίλτον, στο παρκάκι της Μιχαλακοπούλου» εμφανίζει έναν πέρα για πέρα αυθεντικό στοχασμό του Σολωμού που από το 1835 έχει πάρει οριστικά τη θέση του στο πνευματικό έργο του ποιητή και τον συνόδευσε απαράλλαχτος μέχρι λίγο πριν πεθάνει. Δεν έχουμε δικαίωμα να αυθαιρετούμε και να θεωρούμε ότι η προσθήκη αποτελεί δήθεν αποκήρυξη του πρώτου στοχασμού, όπως απαιτεί ο Γιάννης Η. Χάρης. Ο Κώστας Βάρναλης που μίλησε για δύο «σωστούς» και «γνήσιους» στοχασμούς (εφόσον είναι από το χέρι του Σολωμού) δεν ήταν ούτε εθνικιστής, ούτε εθνοκάπηλος και παρά το γεγονός ότι διαφωνούσε πλήρως με την πιθανότητα να έχει παραποιηθεί ο στοχασμός του ποιητή, μόλις έμαθε την ύπαρξη των δύο στοχασμών δεν θέλησε να πετάξει κανέναν από τους δύο, ούτε και να μιλήσει για «διορθώσεις». Ας μην καταντά ο Γιάννης Η. Χάρης «βασιλικότερος του βασιλέως»…

Επίλογος

Είναι σαφές ότι, η λογοκρισία στο έργο του Σολωμού που επιχειρεί ο Γιάννης Η. Χάρης, είναι εντελώς απαράδεκτη, υποκριτική και οφείλεται σε ιδεοληψία. Όπως φαίνεται, ο Γιάννης Η. Χάρης και αρκετοί άλλοι, (βλέπε Ρεπούση, Βερέμης, Κρεμμυδάς κ.λπ.), ανήκουν σε γενιές ανθρώπων που κοντεύουν να φτάσουν ή έχουν φτάσει ήδη στην τρίτη ηλικία, και ακόμα δεν έχουν καταλάβει ότι πέρασαν 40 χρόνια από τη Χούντα, και πως η πατριδοκαπηλεία, η πατριδολαγνεία, ο εθνοκεντρισμός, ο εθνικισμός και τα σύγχρονα φασιστικά ή εθνικιστικά μορφώματα, μπορούν με σαφήνεια να οριστούν και να διαχωριστούν από την αγάπη κάποιου για τον τόπο του και τις θετικές σκέψεις που έχει για την συλλογική εθνική του ταυτότητα και τα σύμβολα της. Επίσης, στον 21^ο αιώνα κυκλοφορούν και κάποια βιβλία που τα λένε… λεξικά, με τη βοήθεια των οποίων μπορεί κάποιος να μάθει το περιεχόμενο των παραπάνω εννοιών και έτσι να πάψει να τις χρησιμοποιεί άκριτα και ανεξέλεγκτα.

Δυστυχώς όμως, το πρόβλημα δεν είναι απλά ότι ο λόγος των ανθρώπων αυτών αποτελεί μουσειακό είδος και ότι η ξύλινη γλώσσα τους είναι πια εντελώς νεκρή. Το χειρότερο και πιο επικίνδυνο, είναι ότι οδηγούνται ακόμα και στην νοθεία ή τη λογοκρισία, προκειμένου να φέρουν στα μέτρα των ιδεολογικών εμμονών τους μέχρι και λογοτέχνες της εμβέλειας του Σολωμού…

Ασφαλώς, κανένα ελαφρυντικό δεν υπάρχει για τον Γιάννη Η. Χάρη. Ήξερε πολύ καλά ότι ο στοχασμός στην «γλυπτική σύνθεση, στη Μιχαλακοπούλου, πίσω από το Χίλτον» είναι αυθεντικότατος. Ελπίζουμε λοιπόν ότι με την ίδια ευκολία που ειρωνεύεται και υψώνει το δάχτυλο για να κάνει υποδείξεις, θα βρει και το θάρρος να παραδεχτεί το λάθος του.