Ο Κάλλιστος Ware αφήνει το στίγμα του στον αιώνα μας μέσα από το ποιμαντικό, το διδακτικό και το συγγραφικό του έργο.

Το θέμα στο οποίο επέλεξα να εστιάσω είναι η σύζευξη χρόνου και αχρονίας ή παγχρονίας –θα μπορούσαμε να πούμε– δανειζόμενοι τον γλωσσολογικό όρο¹. Καμία παράμετρος του βίου και του έργου του πατρός Κάλλιστου δεν φαίνεται να επισκιάζει την άλλη, καθώς βιωματική εμπειρία και θεωρητική προσέγγιση συμπορεύονται αρμονικά². Η κάθε μία δε εμπλουτίζει τις άλλες με τρόπο που τον καθιστά ξεχωριστό ανάμεσα σε πανεπιστημιακούς δασκάλους και κληρικούς. Θα ήθελα να αναφερθώ λίγο παραπάνω σε αυτές τις τρεις πλευρές του έργου του πριν προχωρήσω στον σχολιασμό της θεματολογίας του, ο οποίος και τεκμηριώνει τον τίτλο της ανακοίνωσης αυτής: «Κάλλιστος Ware, μια γέφυρα ανάμεσα στην ιστορία και τη θεολογία».

Σε μία συνέντευξή του στην Καθημερινή, πριν από αρκετά χρόνια, είχε δηλώσει πως όραμά του ήταν να γίνει δάσκαλος. Και συμπλήρωσε τότε, πως κατάφερε να πραγματοποιήσει το όνειρό του, έστω κι αν αυτό συνδέθηκε άρρηκτα με την πορεία του εντός της Εκκλησίας. Τα κείμενά του διακρίνονται από την ποιότητα εκείνη που οι μεγάλοι δάσκαλοι της ρητορικής, από τον Αριστοτέλη μέχρι την εποχή της Δευτέρας Σοφιστικής, παίνευαν τόσο: τη σαφήνεια³. Η εσωτερική οργάνωση των γραπτών του συχνά εκφράζεται με τη διάρθρωση των επιχειρημάτων του σε αναβαθμούς σκέψης, που μπορεί κανείς να παρακολουθήσει απρόσκοπτα για να οδηγηθεί επαγωγικά στην ολοκλήρωση του νοήματος. Διακρίνουμε εδώ μία τακτική δομή, που προδίδει τη μεγάλη του εμπειρία ως πανεπιστημιακού διδασκάλου.

Η σαφήνεια του συλλογισμού του απηχείται και στον τρόπο της εκφοράς του λόγου του, που είναι βέβαιο ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στην τεράστια απήχηση που είχε στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και στα άλλα πανεπιστήμια όπου δίδαξε ή έδωσε διαλέξεις κατά καιρούς. H εκφορά του λόγου του και ο διακριτός τρόπος ομιλίας του απετέλεσε αντικείμενο μελέτης του διακεκριμένου καθηγητή Γρηγόρη Σηφάκη σε συνεργασία με τον αρχαιομουσικολόγο Δρ. Χρήστο Τερζή⁴. Η θεματολογία που κάλυπτε ο Μητροπολίτης στις πανεπιστημιακές του διαλέξεις επικεντρωνόταν κατά κύριο λόγο στην Πατρολογία, τη μυστική παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας και άλλα. Στο έργο του σημαντική θέση κατέχουν επίσης η Τριαδολογία, η Νοερά Προσευχή, η Εντός Ημών Βασιλεία, η Μεταμόρφωση, η Θέωση, η Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών. Όμως εξίσου σημαντική θέση κατέχουν θέματα όπως το ανθρώπινο πρόσωπο, το περιβάλλον και ο οικουμενικός διάλογος. Θα ήταν δύσκολο να αποπειραθεί κανείς να κατατάξει τις θεματικές με τις οποίες ασχολείται σε διακριτές ομάδες. Συχνά προσεγγίζει θέματα σύγχρονα συσχετίζοντάς τα με την ευαγγελική και πατερική παράδοση.

Η συνάντηση του χρόνου με το διαχρονικό ή το πάγχρονο συντελείται με διάφορους τρόπους στο έργο του Κάλλιστου Ware. Θα ξεκινήσω από ένα έργο του που δημοσιεύθηκε αρχικά το 1986 στο περιοδικό Sobornost και στα ελληνικά το 2013 με τίτλο Το Ανθρώπινο Πρόσωπο ως εικόνα της Αγίας Τριάδος⁵. Στο έργο αυτό, ο Μητροπολίτης Κάλλιστος απαντά στο εξαιρετικά επίκαιρο θέμα του ανθρωπίνου προσώπου σε αντιδιαστολή με το άτομο. Σημείο εκκίνησης για τη διερεύνηση του προσώπου η Τριαδολογία, την οποία συνδέει και με τον σύγχρονο προβληματισμό της διαφοροποίησης του Χριστιανισμού από τις άλλες θρησκείες, τόσο την Ιουδαϊκή όσο και το Ισλάμ. «Αντίθετα με τους Εβραίους και τους Μουσουλμάνους», λέει, «δεν είμαστε απλώς μονοθεϊστές, ωστόσο δεν είμαστε ούτε πολυθεϊστές, αλλά αναγνωρίζουμε στον Θεό εξίσου πλήρη ενότητα όσο και πλήρη διαφοροποίηση των Προσώπων»⁶.

Στην προσπάθειά του να αναλύσει το μυστήριο της Αγίας Τριάδος ο Κάλλιστος Ware χαράζει δύο νοερούς κύκλους: τον αιώνιο και τον διευρυνόμενο κύκλο. Επικαλείται τον Άγιο Γρηγόριο Ναζιανζηνό, ο οποίος μιλά για την αποκάλυψη του Θεού σε τρία στάδια: στο πρώτο ο Θεός αποκαλύπτεται διά τύπων και προφητειών, στο δεύτερο διά της φανερώσεως και στο τρίτο και τελευταίο, την εποχή που ζούμε εμείς, «εμπολιτεύεται νυν το Πνεύμα, σαφεστέραν ημίν παρέχον την εαυτού δήλωσιν»⁷.

Την ιστορική προσέγγιση συμπληρώνει η κατανόηση του Θεού με όρους αμοιβαίας αγάπης. Για την ανάλυση του Θεού ως αμοιβαίας αγάπης, ο Κάλλιστος ανατρέχει σε έναν Άγιο της δυτικής Χριστιανοσύνης, τον Richard of St. Victor από τη Σκωτία, ο οποίος κοιμήθηκε το 1173 και ο οποίος είδε, όπως και οι Καππαδόκες, την Τριαδολογία με όρους διαπροσωπικής κοινωνίας. Είδε δηλαδή, την πραγμάτωση της αγάπης όχι μόνο σε όρους αμοιβαιότητας αλλά και μέθεξης των προσώπων. Σε υπέρτατο βαθμό, το βίωμα αυτής της αγάπης πραγματώνεται από τους Αγίους. «Άγιοι κατ’ εικόνα της Τριάδος»: αυτός είναι ο τίτλος μιας από τις μελέτες του, όπου αναπτύσσει το θέμα⁸. Το πρόσωπο σε σχέση, η φύση της αγάπης, η πτώση του ανθρώπου και το πρότυπο της υπέρβασης, όπως αποτυπώνεται στην αγαπητική σχέση των προσώπων της Αγίας Τριάδος, βρίσκονται στο επίκεντρο αυτού του πονήματος, που καταδεικνύει την ευαισθησία του Μητροπολίτη Κάλλιστου στο να απαντήσει σε ζητήματα που απασχολούν τον άνθρωπο του αιώνα του. Η μοναδικότητα του ανθρωπίνου προσώπου τον έχει απασχολήσει και σε άλλες μελέτες⁹. Το πρόσωπο όμως αποτελεί ένα μόνο από τα σύγχρονα ζητήματα με τα οποία ασχολείται ο Κάλλιστος Ware στο έργο του.

Εξίσου σημαντική είναι η θεώρηση του σώματος στη θεολογία του Κάλλιστου Ware. Η παύλεια ρήση (Α΄ Κορ., 6:12-20), σύμφωνα με την οποία το σώμα αποτελεί ναό του Αγίου Πνεύματος, απαντά στον Μητροπολίτη Κάλλιστο σε συνάρτηση όχι μόνο με τη συμμετοχή του σώματος στην προσευχή αλλά και στην ενότητα σώματος και πνεύματος, όπως ακριβώς το εκφράζει ο Καρλ Γιούνγκ στο έργο του Το Πνευματικό Πρόβλημα του Σύγχρονου Ανθρώπου: «Το πνεύμα είναι το ζωντανό σώμα ιδωμένο από μέσα και το σώμα είναι η εξωτερική έκφραση του ζώντος πνεύματος. Τα δύο στην πραγματικότητα είναι ένα και το αυτό»¹⁰. Για τη μεταμόρφωση του σώματος μιλά σε ένα σημαντικό άρθρο που δημοσιεύθηκε στην αρχή της σταδιοδρομίας του, τη δεκαετία του ’60, στο περιοδικό Sobornost, το οποίο αργότερα ανατυπώθηκε στο μικρό και εξαιρετικά χρήσιμο βιβλίο Sacrament and Image¹¹. Το υπόβαθρο της εβραϊκής παράδοσης, από τη μία πλευρά, και της ελληνικής, από την άλλη, εξηγούν σε μεγάλο βαθμό τη χριστιανική αντίληψη του σώματος. Όπως γράφει ο Μητροπολίτης Κάλλιστος:

Η ελληνική χριστιανοσύνη είναι αποδέκτης μιας διπλής κληρονομιάς: της εβραϊκής – αγιογραφικής παραδόσεως, η οποία εκλαμβάνει το ανθρώπινο σώμα με έντονα ολιστικό τρόπο, και της ελληνικής–πλατωνικής προσέγγισης, η οποία χωρίς να είναι αυστηρά δυϊστική … διαφοροποιεί σαφώς την ψυχή και το σώμα … Η εβραϊκή παράδοση θέλει το πρόσωπο ένσαρκο, υλικό: Δεν έχω σώμα, είμαι το σώμα μου – είμαι «έμψυχη σάρκα» … Η πλατωνική άποψη περί προσώπου εκφράζεται με αυτόνομες κατηγορίες. «Η ψυχή είναι άνθρωπος», δηλώνει ένα πλατωνικό κείμενο και εντός της ψυχής μόνον η ανώτερη από τις τρεις πτυχές της, το λογιστικό ή ο νους, κατέχει την αθανασία … Το σώμα είναι σήμα (= τάφος)¹².

Την προσέγγιση του σώματος ως αναπόσπαστου μέρους του όλου ανθρώπου που συμμετέχει στην προσευχή –και ιδιαίτερα στη νοερά προσευχή– εκφράζει με τα λόγια του Γρηγορίου Παλαμά: «Στον μέλλοντα αιώνα το σώμα θα μοιραστεί με την ψυχή άρρητες ευλογίες. Πρέπει ασφαλώς να τις μοιραστεί όσο είναι δυνατόν ήδη από εδώ και τώρα»¹³.

Θέματα που μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισαν να απασχολούν την ερευνητική κοινότητα, όπως η σωματικότητα ή η υλικότητα της λατρείας, το τελετουργικό, η θέση του σώματος στο δόγμα αλλά και στη ζωή της Εκκλησίας, απαντούν σε μελέτες του που έχουν δημοσιευθεί από τη δεκαετία του 1960 μέχρι σήμερα.

Μέσα σε έναν κόσμο όπου το σώμα και η έννοια της ομορφιάς έχουν αλλάξει απρόσμενα και ριζικά τις τελευταίες δεκαετίες, ο Κάλλιστος Ware επαναφέρει το θέμα στην οντολογική του ρίζα. «Μέσα στον καθένα μας υπάρχει μία νοσταλγία για την ομορφιά, ένας πόθος για κάτι κρυμμένο στο βάθος της καρδιάς μας, ήδη οικείο κι όμως ακόμη κάπως άπιαστο». Ο πόθος και η δίψα για την ομορφιά απηχεί τη νοσταλγία του ανθρώπου για τον Θεό. Άμεση είναι η σχέση της ομορφιάς με την αγάπη. Ο τίτλος «Φιλοκαλία» που δόθηκε στην ανθολογία έργων των Πατέρων της Εκκλησίας από τον Νικόδημο τον Αγιορείτη και τον Μακάριο Κορίνθου, σίγουρα ήταν εσκεμμένος και παρέπεμπε στο νόημα του κάλλους, γράφει ο πατήρ Κάλλιστος αναφερόμενος στην ομορφιά. Η ομορφιά έχει τη δύναμη να σώσει και να μεταμορφώσει. Η θεία ομορφιά, το θείο κάλλος, όπως αντανακλάται στον κτιστό κόσμο, καθιστά τα πρόσωπα και τα πράγματα διαφανή. Για την ακρίβεια, τα καθιστά διαφανή και θεοφανή (diaphanic and theophanic), με την έννοια πως προκαλεί τη διακριτή αλήθεια του κάθε πράγματος, το ουσιαστικό του νόημα να λάμψει εκ των έσω. Τα πράγματα μεταμορφώνονται και φωτίζονται από την ομορφιά. Γίνονται η αποκάλυψη του ίδιου του συγκεκριμένου και μοναδικού νοήματός τους. Ο τρόπος με τον οποίο μιλά για το σώμα και την ομορφιά έχει ως σημείο εκκίνησης έναν προβληματισμό σύγχρονο αλλά μας μεταφέρει στην αφετηρία της βιβλικής και πατερικής παράδοσης, όπως συχνά συμβαίνει στα γραπτά του.

Στο ίδιο αυτό άρθρο, ο πατήρ Κάλλιστος αναφέρεται στον Ρώσο Αγιορείτη ερημίτη, τον πατέρα Νίκωνα από τα Καρούλια, που συνήθιζε να λέει: «Εδώ η κάθε πέτρα ανασαίνει προσευχές». Και δεν είναι μόνο στο Άγιον Όρος που η κάθε πέτρα ανασαίνει προσευχές, γράφει ο Κάλλιστος Ware. Στις τέσσερις άκρες της γης, οι πηγές, τα λουλούδια και τα δέντρα μαρτυρούν εύγλωττα τη μαρτυρία του ζώντος Θεού.

Το περιβάλλον συχνά τον απασχολεί στις ομιλίες και τα γραπτά του. Στη μελέτη του, Αρχή Ημέρας. Η Ορθόδοξη Προσέγγιση της Δημιουργίας¹⁴, αλλά και αλλού, αναφέρεται στη διδαχή του γέροντα της Μονής Αγίου Ιωάννου Θεολόγου στην Πάτμο, του πατρός Αμφιλόχιου, ο οποίος αγαπούσε ιδιαίτερα τη φύση και τα δέντρα κι έβλεπε σε αυτά μία έκφανση της αγάπης και της δημιουργίας. Ο πατήρ Αμφιλόχιος έβαζε επιτίμιο σε εκείνους που εξομολογούνταν να φυτέψουν ένα δέντρο, αναφέρει ο πατήρ Κάλλιστος και, με το χιούμορ που τον διακρίνει πάντα, συμπληρώνει ότι το τοπίο της Νήσου ύστερα από μερικά χρόνια αυτής της πρακτικής του πατρός Αμφιλόχιου είχε αλλάξει εντελώς, είχε γίνει καταπράσινο! Στην πρόσφατη επίσκεψή μας στον τόπο όπου μαζί με τον Φίλιππο Sherrard εργάστηκαν πάνω στη μετάφραση της Φιλοκαλίας των Ιερών Νηπτικών, στη Λίμνη Ευβοίας, θαυμάζοντας τη φύση είπε πως, αν δεν λάτρευε τον Θεό, θα λάτρευε τα δέντρα. «Αγαπάτε τα δέντρα!» Με αυτή τη φράση «Aimez les arbres!» ξεκινά και το βιβλίο του, που στη γαλλική του μετάφραση δημοσιεύθηκε με τον τίτλο Tout ce qui vit est saint¹⁵. Είναι η επιγραφή που βλέπει κανείς τοποθετημένη από μοναχούς στα μονοπάτια του Αγίου Όρους για τα οποία έγραψε άλλωστε και ο φίλος και συνοδοιπόρος του πατρός Κάλλιστου, Φίλιππος Sherrard.

Η ανάλυσή του συνεχίζει με μια αναφορά στον πανθεϊσμό και τον πανενθεϊσμό και συνεχίζει με μία βαθύγνωμη διάκριση μεταξύ των δύο. Βλέπει τον πανενθεϊσμό, δηλαδή την παρουσία του Θεού μέσα σε όλα, αποτυπωμένη στη σκέψη του Γρηγορίου Παλαμά. Ο Θεός αποκαλύπτεται μέσα από τις ενέργειές του αλλά παραμένει κρυμμένος στην ουσία του. Γίνεται αντιληπτός από τον άνθρωπο μέσα από την αντινομία της ταυτόχρονης αποκάλυψής του και της κρυμμένης του ύπαρξης. Είναι η αντίστοιχη έκφραση της διάκρισης που απαντά στον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή μεταξύ Λόγου και λόγων. Οι λόγοι, που εξισώνονται με τις ενέργειες, παρομοιάζονται με πουλιά στα κλαδιά ενός δέντρου, όπου το δέντρο είναι ο κοσμικός Λόγος¹⁶. Η ποιητικότητα γίνεται για τον Μητροπολίτη Κάλλιστο μέσον έκφρασης του άρρητου, ιδίωμα συγγενές αν όχι εγγενές της θεολογίας.

Η σκέψη του Κάλλιστου Ware είναι ριζωμένη στους Πατέρες ιδιαίτερα της μυστικής παράδοσης, αλλά το εύρος της εκτείνεται πολύ πέρα από την πατερική γραμματεία. Οι αναφορές του στην Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, ακολουθούνται από άλλα βιβλικά κείμενα, Πατερικές πηγές· Ωριγένης, Φίλων, Καππαδόκες, Μάξιμος Ομολογητής και βέβαια ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος, ο Γρηγόριος ο Παλαμάς, ανάμεσα σε πολλούς άλλους. Κείμενα εβραϊκά, ινδουϊστικά, κείμενα φιλοσοφικά διασταυρώνονται με αναφορές σε στοχαστές της Δύσης και της Ανατολής και με αναφορές σε ποιητές. Κι ακόμη, Ιγνάτιος Λογιόλα, Jules Monchanin, ο Ηγούμενος Χαρίτων (του οποίου τα έργα δημοσιεύθηκαν από το Αββαείο της Bellefontaine), ο μελετητής των Στωικών J. M. Rist, και τόσοι άλλοι. Ανάμεσα στις πηγές του ξεχωριστή θέση κατέχουν οι θεολόγοι και συγγραφείς της ρωσικής Διασποράς και οι συνεχιστές τους· ο Λόσκυ, ο Φλωρόφσκυ, ο Μπερντιάγιεφ, ο Ευδοκίμωφ, ο Lev Gillet και τόσοι άλλοι.

Σε ό,τι αφορά στη θεολογική του σκέψη, η πρόσληψη της πατερικής θεολογίας μπορεί σίγουρα να χρησιμοποιηθεί ως οδηγός της προσέγγισής του, καθώς πάντα συνδέεται με ερωτήματα που απασχολούν την εποχή του. Πέρα όμως από αυτό, εξαιρετικά ενδιαφέρων είναι ο τρόπος με τον οποίο γεγονότα σύγχρονα ανάγονται σε ιστορικά και βιβλικά πρότυπα. Μία έκφραση που μου έχει κάνει βαθιά εντύπωση είναι η αναφορά του στη ρωσική Διασπορά ως Έξοδο του 20ού αιώνα.

Το γεωπολιτικό αυτό φαινόμενο που είχε τεράστια επίδραση στην εξέλιξη και διαμόρφωση της Ορθοδοξίας αλλά και το οποίο παράλληλα επηρέασε τις εξελίξεις στη Χριστιανοσύνη της Δύσης, παραλληλίζεται με την Έξοδο από την Αίγυπτο προς τη Γη της Επαγγελίας. Όπου και όποτε αναφέρεται στη Διασπορά τονίζει ότι η συνάντηση αυτή των πολιτισμών είχε αμοιβαία οφέλη και ότι επηρέασε και τις δύο πλευρές.

Συνειδητός σε ό,τι αφορά στην καταγωγή και στο θέμα των εθνικών Εκκλησιών, ο Κάλλιστος Ware στάθηκε σε όλη τη διάρκεια της πορείας του μέχρι σήμερα ένας κρίκος επικοινωνίας και διασύνδεσης των εθνικών και τοπικών παραδόσεων, θέτοντας τη μεγάλη και ουσιαστική παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας πέρα και πάνω από οτιδήποτε άλλο.

Όταν μιλά για παράδοση, την εννοεί ως παράδοση ζώσα, όπως ο Ζήσιμος Λορεντζάτος: σαν ένα κάρβουνο που, αν δεν το φυσήξει, η κάθε γενιά θα χαθεί στη λησμοσύνη¹⁷. Για κείνον, ακόμη και η επώδυνη μετακίνηση εκατομμυρίων από τη Ρωσία και τα Βαλκάνια προς τη Δυτική Ευρώπη είναι απόδειξη της κυριαρχίας του Αναστημένου Χριστού πάνω στην ιστορία. Όταν ρωτήθηκε για τις πρόσφατες τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι (Νοέμβριος 2015), τον ακούσαμε να λέει πως το πνεύμα και η πνευματικότητα της Φιλοκαλίας θα πρέπει να γίνει οδηγός μας στην αντιμετώπιση τέτοιων ακραίων καταστάσεων. Με νηφαλιότητα να αντιμετωπίσουμε αυτό που συμβαίνει στον κόσμο μας που αλλάζει.

Όμως είναι σοβαρό, είπε, να κρατήσει ο κόσμος τον ρυθμό του και την πίστη του στον Θεό.

Από το πλούσιο έργο του, παρουσίασα εδώ μερικά μόνο παραδείγματα που δείχνουν εναργέστερα τον τρόπο με τον οποίο ο πατήρ Κάλλιστος μέσα από την παρουσία του στην εκκλησία, το διδακτικό και το συγγραφικό του έργο, κατεργάζεται και εργάζεται για το άνοιγμα της προοπτικής του ανθρώπου στη θεωρία.

Μία γέφυρα ανάμεσα στο χρόνο και την παγχρονία, μία γέφυρα ανάμεσα στην ιστορία και τη θεολογία, ο Μητροπολίτης Διοκλείας Κάλλιστος Ware πλουτίζει την ιστορία με τη Βασιλεία του Θεού, προσλαμβάνοντας τα σημεία των καιρών και συνδέοντάς τα με την πηγή της παράδοσης της Εκκλησίας.

Σημειώσεις

1. Ο όρος «παγχρονία», συνώνυμος της διαχρονίας, αφορά στη γλωσσολογική προσέγγιση που διαχωρίζει το νόημα των λέξεων ανάλογα με τη χρήση. Βλ. σχετικά τη συζήτηση της θεωρίας του Saussure από την Beata Stawarska, Saussure’s Philosophy of Language as Phenomenology: Undoing the Doctrine of the Course in General Linguistics, Oxford University Press, Oxford 2015, σποράδην και ιδιαίτ. Ι 3.

2. Βλ. μεταξύ άλλων τα άρθρα των Stephen Platt, Marcus Plested, Ephrem Lash και Andrew Louth, που εστιάζουν στις διαφορετικές πτυχές της ζωής και του έργου του στον τόμο Andreas Andreopoulos και Graham Speake (επιμ.), Rightly Dividing the Word of Truth. Studies in Honour of Metropolitan Kallistos of Diokleia, εκδ. Peter Lang, New York 2016, σσ. 19-22, 23-26, 27-32 και 32-40 αντίστοιχα.

3. Βλ. ενδεικτικά George Kennedy, Greek Rhetoric under Christian Emperors, Wipf and Stock Publishers, Eugene – Oregon, 1983.

4. Η μελέτη αυτή πυροδοτήθηκε από την ανακοίνωση του Επισκόπου Κάλλιστου με τίτλο «A Liturgical Lament for the Dead Christ: The Encomia of Holy Saturday», που δημοσιεύεται στον υπό έκδοση τόμο N. Tsironis σε συνεργασία με την Th. Kampianaki, Lament as Performance, εκδ. Routledge, London.

5. Kallistos Ware, Το ανθρώπινο πρόσωπο ως εικόνα της Αγίας Τριάδος, εκδ. Παρρησία, Αθήνα, 2013.

6. Όπ.π., σ. 7.

7. Όπ.π., σ. 15.

8. «Saints in the Image of the Trinity», στο έργο The Reckless Saints: Sermons from All Saints Margaret Street Festival 1990, London 1991, σσ. 1-5.

9. «“In the Image and Likeness”: The Uniqueness of the Human Person», στο έργο John T. Chirban (επιμ.), Personhood: Orthodox Christianity and the Connection between Body, Mind, and Soul, εκδ. Bergin & Garvey, Westport, CA, 1996, σσ. 1-13.

10. Carl Gustav Jung, Modern Man in Search of a Soul, London, 1984, σ. 253.

11. Timothy Ware, «The Transfiguration of the body», Sobornost 4.3 (1963), σσ. 420-434. Δεύτερη έκδοση αναθεωρημένη: Α. M. Allchin (επιμ.), Sacrament and Image, εκδ. Fellowship of St. Alban and St. Sergius, Oxford, 1967, σσ. 17-32.

12. Κάλλιστου Ware, Εχθροί ή Φίλοι. Το σώμα, η ψυχή και τα πάθη του ανθρώπου, εκδ. Εν Πλω, Αθήνα, 2014, σσ. 109-110.

13. Όπ. π., σ. 150.

14. Κάλλιστου Ware, Αρχή Ημέρας. Η Ορθόδοξη Προσέγγιση της Δημιουργίας, εκδ. Ιερό Προσκύνημα Αγίου Γεωργίου του εν Ιωαννίνοις, Ιωάννινα, 2007.

15. Kallistos Ware, Tout ce qui vit est saint, Éditions du Cerf & Le Sel de la Terre, Paris & Pully, 2003.

16. Ware, Tout ce qui vit est saint, όπ.π., σ. 17.

17. Ζήσιμου Λορεντζάτου, Ρωμιές (ο altra cosa), εκδ. Δόμος, Αθήνα, 1979, σ. 32.