Η ζωή και ο λόγος τής Εκκλησίας μέσα στην σύγχρονη ζωή τού κόσμου είναι μια πρόκληση. Μιλά για Θεό αποκεκαλυμμένο, τρισυπόστατο, ο οποίος σε μία υπόστασή Του προσέλαβε την φύση μας και εμφάνισε μέσα στην ιστορία το μόνο καινούργιο κάτω από τον ήλιο, τον Θεάνθρωπο Χριστό. Ο σύγχρονος δυτικός κόσμος, όπως τον διαμόρφωσαν οι κύριοι στοχαστές του, έχει αποβάλει την θεολογία. Δεν τον ενδιαφέρουν όσα βρίσκονται πέρα από τα αισθητά και τις αισθήσεις. Έτσι, όμως, η σύνεσή του δεν βρίσκει στέρεο έδαφος να πατήση, γι’ αυτό και εκφράζεται περίεργα, συγχέει τα ασύγχυτα, σκοτίζεται, και εκπληρώνει τελικά τον αποστολικό λόγο «και εσκοτίσθη η ασύνετος αυτών καρδία».

Σ’ αυτό το περιβάλλον η Εκκλησία μιλά για τον Θεάνθρωπο και τους αγίους Του. Για τον «θαυμαστό Θεό» που «εθαυμάστωσε» τους αγίους Του. Έτσι τα μέλη της έχουν σύνεση με στέρεες βάσεις και προοπτική. Διακρίνουν τα πνεύματα και δεν συγχέουν τα ασύγχυτα. Τολμά μάλιστα η Εκκλησία να μιλά για θαυμαστά πράγματα, που υπερβαίνουν τις φυσικές αντιληπτικές ικανότητες τού ανθρώπου, τα οποία απαιτούν θείο φωτισμό.

Τα παραπάνω σημειώνονται ως σχολιασμοί τών ημερών τού Οκτωβρίου, στον οποίο η ιστορία συμπλέκεται με την θεολογία, είτε την ορθόδοξη, είτε την ετερόδοξη. Στην Ναυμαχία τής Ναυπάκτου (7 Οκτωβρίου) κυριαρχεί η παπική εκδοχή τού χριστιανισμού, ενώ στην 28η Οκτωβρίου εκφράζεται η πίστη τών Ορθοδόξων στρατιωτών, που έβλεπαν αισθητά στο μέτωπο την Σκέπη τής Θεοτόκου να τους προστατεύει και να τους κατευθύνη. Έτσι αντιμετωπίζονται παραδοσιακά οι δυο επέτειοι. Υπάρχουν όμως και αυτοί που βλέπουν τα πράγματα χωρίς να εμπλέκουν πίστη και θεολογία στα ιστορικά γεγονότα, αφού έχουν αποβάλει από την ζωή και την σκέψη τους κάθε έννοια και λόγο για τον Θεό.

Πάντως, ο Οκτώβριος, για τους Έλληνες που είναι μέλη τής Εκκλησίας, είναι μήνας γεμάτος αγιοσύνη και ηρωϊσμό. Πλουτίζουν τις μέρες του μνήμες Αποστόλων (Λουκά και Ιακώβου τού Αδελφοθέου), αποστολικών Πατέρων (Διονυσίου τού Αρεοπαγίτου και Ιεροθέου Επισκόπου Αθηνών), τού μεγάλου εκκλησιαστικού ποιητή Ρωμανού τού Μελωδού, αλλά και μεγάλων μαρτύρων με δεσπόζουσα μορφή τών Μεγαλομάρτυρα Δημήτριο τον Μυροβλήτη, πολιούχο τής Θεσσαλονίκης, αλλά και τής Ναυπάκτου· και φυσικά, στο ιστορικό πεδίο, τον στεφανώνουν οι ηρωϊσμοί τού ελληνικού στρατού στα Αλβανικά βουνά.

Όλα αυτά δεν θα είχαν νόημα αν δεν είχαν αντίκτυπο στην ψυχή τού ανθρώπου. Ένα κριτήριο τής ψυχικής και πνευματικής υγείας τού ανθρώπου είναι η ικανότητά του να θαυμάζη χωρίς φθόνο και ιδιοτέλεια. Ειδικά μέσα στην θεραπευτική τής Εκκλησίας ένα κριτήριο πνευματικής ωρίμανσης και υγείας είναι η ικανότητα να θαυμάζη κανείς τους βίους τών αγίων, τα έργα τού Θεού και τους λόγους τών Αποστόλων και τών θεοπνεύστων Πατέρων, με ύψιστο βαθμό υγείας και ωρίμανσης τον θαυμασμό τού Θεού.

Αυτό τον «θαυμασμό» η Εκκλησία τον διδάσκει μέσα στις ακολουθίες της. Ακούμε συχνά τον ψαλμικό στίχο που προηγείται από τροπάρια, κυρίως αγίων Μαρτύρων: «Θαυμαστός ο Θεός εν τοις αγίοις αυτού» (Ψαλμός 67, 36). Ο στίχος αυτός έχει δύο ερμηνείες. «Θαυμαστός ο Θεός εν τοις αγίοις αυτού» σημαίνει, ότι ο Θεός αποκαλύπτεται ως θαυμαστός στους αγίους Του. Δηλαδή, οι άγιοί Του είναι ικανοί να καταλαβαίνουν την μεγαλοσύνη τού Θεού και αυτοί είναι ικανοί να θαυμάζουν τον Θεό. Στην ερμηνεία τού Ευθ. Ζιγαβηνού, όπως την εξέδωσε ο άγιος Νικόδημος ο αγιορείτης, διαβάζουμε: «Οι άγιοι, λέγει, μόνοι είναι ικανοί να θαυμάζουσι τον Θεόν, επειδή και έχουν δύναμιν να νοούσι τας μεγαλοπρεπείς αυτού οικονομίας, κατά τον θείον Κύριλλον, και θεοπρεπή έργα». Οι άγιοι μπορούν, με τον αθόλωτο νου, την καθαρή καρδιά, την οξυδερκή διάνοια και, κυρίως, με τον φωτισμό τού Αγίου Πνεύματος να νοούν τις μεγαλοπρεπείς οικονομίες και τα θεοπρεπή έργα, δηλαδή το πώς ο Θεός «οικονομεί» την ζωή τού κάθε ανθρώπου, αλλά και την ζωή όλης τής ανθρωπότητας, με την κυβερνητική πρόνοιά Του και πώς συντηρεί «εργαζόμενος έως άρτι» (πρβλ. Ιωαν. 5,17) την σύμπασα κτίση, αλλά και τον παραπαίοντα και αυτοκαταστρεφόμενο κόσμο.

Αυτή η ερμηνεία χρειάζεται αφομοίωση. Γνωρίζουμε από τα θρησκευτικά τού Σχολείου ή την κατήχηση τής Εκκλησίας, αλλά και από την λαϊκή μας παράδοση, ότι «ο Θεός είναι μεγάλος», ότι είναι ο Δημιουργός τού σύμπαντος κόσμου, ότι κυβερνά και συντηρεί στην ύπαρξη όλο τον ορατό και τον αόρατο κόσμο, λογική και άλογη κτίση, αγγέλους και ανθρώπους. Όμως, η ομολογία αυτής τής πίστης είναι συνήθως μια λογική παραδοχή, χωρίς θερμότητα ερευνητική, χωρίς μέριμνα για εμπειρική διακρίβωση τού περιεχομένου της. Ο όσιος Σιλουνός ο Αθωνίτης έλεγε: «Υπάρχει τεράστια διαφορά ανάμεσα στον απλό άνθρωπο που γνώρισε με το Άγιο Πνεύμα τον Κύριο και στον άνθρωπο που παρ’ όλη τη μεγαλωσύνη του δεν γνώρισε τη χάρη τού Αγίου Πνεύματος». Και συμπληρώνει: «Υπάρχει μεγάλη διαφορά στο να πιστεύης απλώς πως ο Θεός υπάρχει και να Τον γνωρίζης από τη φύση και τη Γραφή και το να γνωρίσης τον Κύριο δια τού Αγίου Πνεύματος».

Από την λογική παραδοχή πως ο Θεός υπάρχει δεν μπορεί να προκληθή έκπληξη και θαυμασμός. Θαυμάζω κάτι το οποίο γνωρίζω. Όποιος δεν έχει εμπειρική γνώση τού Θεού, δεν μπορεί να Τον θαυμάση. Οι άγιοι, που γνωρίζουν με το Άγιο Πνεύμα τον Θεό, είναι οι μόνοι ικανοί να Τον θαυμάσουν, γι’ αυτό «εν τοις αγίοις θαυμαστός ο Θεός». Το θαυμαστό είναι ότι οι Άγιοι μέσα στην μεγαλοπρέπεια τού Θεού βλέπουν την μεγάλη ταπείνωση και την αγάπη Του για κάθε κτίσμα. Ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος χαρακτηρίζει την ταπεινοφροσύνη «στολή τής Θεότητος» (Λόγος Κ΄). Όταν, λοιπόν, οι άγιοι φθάνουν σε αυτή την γνώση, αισθάνονται μέσα τους φυσικό αυθόρμητο θαυμασμό ενώπιον τής μεγαλοσύνης τού Θεού, η οποία είναι συγκερασμένη με την αγάπη και την ταπείνωση.

Αλλά έχει και ένα άλλο νόημα αυτός ο στίχος. Ο Θεοδώρητος, για παράδειγμα, λέει ότι είναι «θαυμαστός ο Θεός εν τοις αγίοις αυτού», διότι «άπαντες οι τής αρετής ερασταί τον Θεό δι’ εαυτών ευ βιούντες υμνείσθαι παρασκευάζουσι». Ο βίος τών εραστών τής αρετής, αυτών που αγαπούν και τηρούν τις εντολές τού Χριστού, γίνεται αφορμή να υμνείται ο Θεός. Οι εραστές τής αρετής αποκαλύπτουν με την ζωή τους τον Θεό στον κόσμο· οι αρετές τους, η πολιτεία τους, ο βίος τους δημιουργούν θαυμασμό για τον Θεό τον οποίο πιστεύουν.

Υπάρχει και ένας άλλος ψαλμικός στίχος πολύ σημαντικός που χρησιμοποιείται πάλι στις ακολουθίες τών αγίων μαρτύρων: «Τοις αγίοις τοις εν τη γη αυτού εθαυμάστωσεν ο Κύριος, πάντα τα θελήματα αυτού εν αυτοίς» (ψαλμός 15,3)· ο Μέγας Αθανάσιος ερμηνεύει τον στίχο αυτό ως εξής: «Αγίους ονομάζει [ο Δαυΐδ] όσους αγιάσθηκαν από το Άγιο Πνεύμα, γη δε την Εκκλησία τού Χριστού. Το “εθαυμάστωσεν” τίθεται αντί τού “εδίδαξεν”, το δε “αυτού” αντί τού “Πατρός”. Συνεπώς ολοκληρωμένη η πρόταση έχει ως εξής: “Στους αγιασμένους με την πίστη έκανε γνωστό το θέλημα τού Πατρός”· γι’ αυτό τον λόγο ονομάζεται [ο Χριστός] “Μεγάλης βουλής Άγγελος”.

Ο Ευθ. Ζιγαβηνός γράφει, ότι ο Δαυΐδ με αυτόν τον στίχο εκφράζει την βεβαιότητά του ότι ο Θεός και Πατέρας του θα τον διαφυλάξει, επειδή γνωρίζει «ότι Αυτός έκαμε θαυμαστά και παράδοξα πράγματα εις τους Αγίους Του τους εν τη γη ευρισκομένους. Άγιος είναι εκείνος οπού γνησίως και αληθώς αγαπά τον Θεόν και όλος διόλου ελπίζει εις Αυτόν». Ο στίχος αυτός τού Ψαλμού συμπληρώνεται με ένα ημιστίχιο το οποίο δεν περιλαμβάνεται στις ακολουθίες τής Εκκλησίας, έχει όμως σημαντικό νόημα. Γράφει ο Δαυΐδ για τους αγίους που «εθαυμάστωσεν ο Κύριος»: «πάντα τα θελήματα αυτού εν αυτοίς», δηλαδή γίνονται θαυμαστοί από τον Θεό γιατί μέσα σ’ αυτούς είναι όλα τα θελήματά Του.

Η φράση, ότι «πάντα τα θελήματα αυτού εν αυτοίς», σημαίνει ότι ο λόγος τού Θεού, όπως τον διακηρύττουν οι Προφήτες, (και σε μάς οι Απόστολοι και οι άγιοι Πατέρες), υπάρχει μέσα στο νου τους, είναι ζωντανός στην μνήμη τους και τον έχει προσλάβει η καρδιά τους, δηλαδή τον αγάπησαν και τον έκαναν πράξη. Αυτό σημαίνει ότι «ο Θεός τοις αγίοις τοις εν τη γη αυτού εθαυμάστωσεν», επειδή η ψυχή και το σώμα τους έχουν εμποτισθή από την διδασκαλία Του, όχι παθητικά, αλλά ενεργητικά· έκαναν θέλημά τους τον λόγο τών εντολών Του.

Αυτοί οι ενεργητικοί δέκτες τού θελήματος τού Θεού, σταδιακά αποκτούν την γνώση Του και γίνονται ικανοί να θαυμάζουν Αυτόν και τα θαυμαστά έργα Του.