Το Άγιον Πνεύμα ενεργούσε, βεβαίως, και στην Παλαιά Διαθήκη. Αυτό είναι μεμαρτυρημένη αλήθεια σε όλη την Αγία Γραφή. Άλλωστε, στο Σύμβολο τής Πίστεως ομολογούμε: "Το λαλήσαν διά τών προφητών", δηλαδή οι Προφήτες μιλούσαν με την ενέργεια τού Αγίου Πνεύματος. Πρέπει να σημειωθεί ότι η ενέργεια τού Αγίου Πνεύματος δεν είναι ανεξάρτητη από την ενέργεια τού Πατρός και τού Υιού, αφού κοινή είναι η ενέργεια τού Αγίου Τριαδικού Θεού.

Όλες οι εμφανίσεις τού Θεού στην Παλαιά Διαθήκη είναι εμφανίσεις τού ασάρκου Λόγου, τού Δευτέρου Προσώπου τής Αγίας Τριάδος. Όπως διδάσκουν οι άγιοι Πατέρες, για τον Χριστό δεν ομιλεί μόνον η Καινή Διαθήκη, αλλά και η Παλαιά Διαθήκη, αφού ο Γιαχβέ είναι ο Χριστός. Αν μελετήσουμε προσεκτικά τα χριστολογικά χωρία τής Καινής Διαθήκης, στις επιστολές τού Αποστόλου Παύλου και στις ομιλίες τών Αποστόλων, τα οποία αναφέρονται στην Παλαιά Διαθήκη, θα διαπιστώσουμε ότι γίνεται λόγος για τον Γιαχβέ. Όμως κανείς δεν μπορεί να έλθη σε σχέση και κοινωνία με τον Χριστό, χωρίς το Άγιο Πνεύμα, αφού ο Χριστός αποστέλλει το Άγιον Πνεύμα και το Άγιον Πνεύμα μορφώνει τον Χριστό στις καρδιές τών ανθρώπων. Και γι' αυτό λέμε ότι και στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχει η ενέργεια τού Αγίου Πνεύματος. Κάθε αληθινή όραση τού μυστηρίου τής Αγίας Τριάδος γίνεται με την ενέργεια τού Αγίου Πνεύματος και φυσικά ο άνθρωπος γίνεται δεκτικός τής δόξης τού Τριαδικού Θεού με την ανάκρασή του με τη Χάρη τού Αγίου Πνεύματος.

Υπάρχουν πολλά χωρία στα οποία φαίνεται η ενέργεια τού Αγίου Πνεύματος στην Παλαιά Διαθήκη, αλλά δεν θα ήθελα να κάνω καταχώρηση όλων αυτών. Ο αναγνώστης μπορεί να βρει τέτοιες αναφορές σε άλλα έργα μου, στα οποία αναπτύσσεται αυτό το θέμα. Πάντως εδώ πρέπει να λεχθεί ότι η διαφορά μεταξύ Παλαιάς και Καινής Διαθήκης βρίσκεται στο θέμα τής Ενσαρκώσεως τού Χριστού. Ενώ στην Παλαιά Διαθήκη έχουμε εμφάνιση τού Λόγου ασάρκως, στην Καινή Διαθήκη έχουμε εμφάνιση τού Λόγου εν σαρκί. Αυτό έχει σχέση και με την ενέργεια τού Αγίου Πνεύματος, διότι δια τού Αγίου Πνεύματος στην Παλαιά Διαθήκη οι Προφήτες έβλεπαν τον Χριστό και δια τού Αγίου Πνεύματος στην Καινή Διαθήκη οι Μαθητές είδαν την δόξα τού σεσαρκωμένου Χριστού, κυρίως όμως δια τού Αγίου Πνεύματος έγιναν μέλη τού Σώματος τού Χριστού. Επομένως στην Καινή Διαθήκη έχουμε μέθεξη τού σεσαρκωμένου Λόγου δια τής ενεργείας τού Αγίου Πνεύματος. Πέρα απ' αυτό με την ενέργεια τού Παναγίου Πνεύματος, και γενικά με την ενέργεια τού Τριαδικού Θεού στην Καινή Διαθήκη καταργείται ο θάνατος και ο άνθρωπος αποκτά την εν Χριστώ ζωή.

Θα ήθελα να αναφέρω εδώ δύο χωρία τών αγίων Πατέρων που εκθέτουν αυτήν την αλήθεια. Νομίζω θα μάς βοηθήσει να κατανοήσουμε κάπως καλύτερα το κρίσιμο θέμα που θίγουμε στο σημείο αυτό. Και είναι κρίσιμο γιατί θα φανεί η πνευματική συγγένεια μεταξύ Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, αλλά και η κοινή Παράδοση.

Ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, μιλώντας για τις ενέργειες τού Αγίου Πνεύματος, λέγει ότι το Άγιον Πνεύμα ενεργούσε τόσο στην Παλαιά όσο και στην Καινή Διαθήκη. Ενεργούσε, λέγει ο άγιος, κατ' αρχάς στις ουράνιες αγγελικές δυνάμεις, αφού δεν μπορεί διαφορετικά να πραγματοποιηθεί η τελείωση, η έλλαμψη και το ακίνητο ή δυσκίνητο προς την κακία παρά μόνον δια τού Αγίου Πνεύματος.

Έπειτα ενεργούσε στους Πατέρες και στους Προφήτες τής Παλαιάς Διαθήκης, αφού γνώρισαν και είδαν τον Θεό και προγνώρισαν τα μέλλοντα "τυπούμενοι τω Πνεύματι το ηγεμονικόν", δηλαδή δεχόμενοι την ενέργεια τού Αγίου Πνεύματος στο ηγεμονικό τους, που είναι ο νους. Αυτό σημαίνει ότι είχε προηγηθεί η κάθαρση τού νου και στη συνέχεια δέχθηκαν την έλλαμψη.

Έπειτα το Άγιον Πνεύμα ενεργούσε στους Μαθητές κατά τρεις τρόπους.

Πρώτον, ενεργούσε "πριν δοξασθήναι Χριστόν τω Πάθει", πριν δηλαδή τα Πάθη τού Χριστού, αφού δεν θα μπορούσαν να κάνουν θαύματα και θεραπείες χωρίς την ενέργεια τού Αγίου Πνεύματος.

Δεύτερον, "μετά το δοξασθήναι τη Αναστάσει", αφού μετά την Ανάσταση τούς είπε: "λάβετε πνεύμα άγιον...".

Τρίτον, μετά την Ανάληψή Του στους ουρανούς, κατά την ημέρα τής Πεντηκοστής.

Λέγει όμως ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος; "το μεν πρώτον αμυδρώς, το δε δεύτερον εκτυπώτερον, το δε νυν τελεώτερον, ουκ έτι ενεργεία παρόν, ως πρότερον, ουσιωδώς δε, ως αν είποι τις, συγγινόμενόν τε και συμπολιτευόμενον".

Λέγοντας ότι τώρα έχουμε μέθεξη "ουσιωδώς" τού Παναγίου Πνεύματος, δεν εννοεί ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος ότι μετέχουμε τής ουσίας τού Αγίου Πνεύματος, γιατί αυτό γίνεται μόνον στα πρόσωπα τής Αγίας Τριάδος, αλλά ότι μετέχουμε τού Αγίου Πνεύματος ως μέλη τού Σώματος τού Χριστού.

Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής αναφερόμενος στην ενέργεια τού Αγίου Πνεύματος λέγει ότι σε όλους τούς ανθρώπους ενεργεί, και μάλιστα δια τού Αγίου Πνεύματος και οι βάρβαροι αποβάλλουν τούς σκληρούς και θηριώδεις νόμους και γίνονται καλοκάγαθοι.

Κατ' αρχάς υπάρχει η ενέργεια τού Αγίου Πνεύματος σε όλα τα όντα, αφού "πάντων εστί συνεκτικόν και τών φυσικών σπερμάτων ανακινητικόν". Έπειτα ενεργεί σ' αυτούς που βρίσκονται στον Νόμο τού Μωυσέως, αφού είναι υποδεικτικό τής παραβάσεως και φωτιστικό τής ελεύσεως τού Χριστού.

Στους Χριστιανούς εκτός τού ότι είναι συνεκτικό και ανακινητικό τών φυσικών σπερμάτων, και υποδεικτικό τής παραβάσεως, καθώς επίσης και φωτιστικό τής παρουσίας τού Χριστού, επί πλέον είναι και υιοθετικό, που σημαίνει ότι γίνονται υιοί Θεού και φυσικά, όπως λέγαμε και πιο πάνω, γίνονται μέλη τού Σώματος τού Χριστού.

Όμως στους αγίους που καθάρισαν την καρδιά και δια τής ενθέου πολιτείας έγιναν άξιοι τής θεϊκής ενοικήσεως, το Άγιον Πνεύμα γίνεται ποιητικό σοφίας. Αυτό σημαίνει ότι ανάλογα με την πνευματική κατάσταση τού ανθρώπου ενεργεί και το Άγιον Πνεύμα.