Στους πρώτους Πατέρες, ανατολικούς και δυτικούς, στην ενιαία Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, δεν υπάρχει διαφορά στην θεολογική έκφραση της αποκαλυπτικής εμπειρίας. Ήξεραν ότι η ουσιώδης πέμψη ή κατ’ ενέργειαν πέμψη που γίνεται από τον Πατέρα, δι' Υιού εν Πνεύματι Αγίω, είναι Ορθόδοξη διδασκαλία, γιατί δείχνει την ταυτότητα της ουσίας μεταξύ Πατρός, Υιού και Αγίου Πνεύματος, ενώ ο τρόπος υπάρξεως του Υιού και του Αγίου Πνεύματος προέρχεται μόνον από τον Πατέρα, αφού ο Πατήρ είναι ο γεννήτωρ του Υιού και ο προβολεύς του Αγίου Πνεύματος. Δεν συγχέεται, δηλαδή, ο τρόπος υπάρξεως των Προσώπων με την ουσιώδη κατ’ ενέργειαν πέμψη.

Οι Άγιοι Πατέρες διδάσκουν ότι το Άγιον Πνεύμα εκπορεύεται εκ μόνου του Πατρός και πέμπεται εκ του Πατρός δια του Υιού. Οι Πατέρες της Εκκλησίας, από την εμπειρία τους, γνώριζαν αυτήν την διαφορά. Επειδή γνώριζαν τι ήξεραν και τι δεν ήξεραν, γι' αυτό δεν φιλοσοφούσαν, δεν στοχάζονταν, όπως το βλέπουμε στην Δύση, κυρίως μετά τον 8° αιώνα.

«Διαβάζοντας τους αρχαίους Ρωμαίους της Δύσεως βλέπουμε ότι υπάρχει μια Ορθοδοξία που δεν διαφέρει σε τίποτα απολύτως από την Ορθοδοξία στην ανατολή. Καμιά διαφορά απολύτως. Την ίδια κάθαρση, τον ίδιο φωτισμό, την ίδια θέωση, τους ίδιους βίους των Αγίων, ίδια θεολογία, καμιά αίσθηση ότι υπάρχει κάποια διαφορά. Επάνω στο θέμα του filioque ποτέ δεν προέκυψε θέμα μεταξύ Ρωμαίων (στους πρώτους αιώνες). Μία φορά μόνον καταγράφεται ιστορικά ότι έγινε μια παρεξήγηση, στην οποία επενέβη ο Μάξιμος ο ομολογητής, και ανέλαβε ο Μάξιμος ο ομολογητής να ερμηνεύσει στους ανατολικούς Ρωμαίους, τι εννοούν οι δυτικοί Ρωμαίοι με το filioque.

Και μάς εξηγεί καθαρά ότι στην λατινική γλώσσα η λέξη "εκπόρευση" έχει δυο σημασίες. Όταν σημαίνει ουσιώδη ενέργεια ή ουσιώδη πέμψη που δείχνει την ταυτότητα της ουσίας μεταξύ του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, τότε το Πνεύμα το Άγιον εκπορεύεται εκ του Πατρός και του Υιού. Είναι στο επίπεδο της ουσίας, δηλαδή, ή ουσιώδους ενεργείας. Μεταφρασμένα στα καππαδοκικά Ελληνικά, των Καππαδοκών Πατέρων, αυτό σημαίνει ότι ο Πατήρ κοινωνεί την ουσία Του με την φυσική ενέργεια στον Υιό και δια του Υιού στο Πνεύμα το Άγιον. Οπότε, το Πνεύμα το Άγιον λαμβάνει την ουσία Του και την ουσιώδη ενέργεια, φυσική ενέργεια της ουσίας, από τον Πατέρα και τον Υιό. Αυτό σημαίνει, δηλαδή, τίποτα άλλο. Εδώ, σ' αυτή την χρήση του ονόματος "εκπόρευση", η εκπόρευση δεν σημαίνει τρόπος υπάρξεως, σημαίνει ουσιώδης πέμψη.

Τώρα, εδώ πρέπει να επέμβω και να σας επιστήσω την προσοχή, αυτό να μού θυμίσετε να το κάμω στο γενικό μάθημα, και πρέπει να σταματήσετε να σκέπτεστε για την πέμψη ως εν χρόνω πέμψη, που λένε μερικοί. Εγώ δεν λέω τέτοια πράγματα, δεν είναι εν χρόνω πέμψη. Διότι, όταν κοινωνεί ο Πατήρ την ουσία Του και στο Πνεύμα, δια του Υιού, δεν είναι καμιά εν χρόνω πέμψη. Εν χρόνω πέμπει την ουσία Του και στο Πνεύμα το Άγιον αυτό είναι κουταμάρα. Δεν είναι η εν χρόνω πέμψη του Αγίου Πνεύματος, είναι η κοινοποίηση, η κοινωνία της ουσίας και της ουσιώδους ενεργείας από τον Πατέρα στο Πνεύμα, δια του Υιού λέμε στα Ελληνικά, στα Λατινικά λένε και εκ του Υιού, αλλά εννοούμε ακριβώς το ίδιο πράγμα. Αλλά δεν σημαίνει τρόπος υπάρξεως.

Λοιπόν, αυτή την ερμηνεία μάς κάνει ο Μάξιμος ο ομολογητής. Και λέει, όταν σημαίνει πέμψη και από τα συμφραζόμενα, σαφώς, σημαίνει ουσιώδης πέμψη, όχι εν χρόνω πέμψη, τότε το Πνεύμα εκπορεύεται από τον Πατέρα και από τον Υιό, και αυτό είναι ορθοδοξότατο. Αλλά, όταν ο όρος "εκπόρευση" χρησιμοποιείται ως τρόπος υπάρξεως, τότε ο Υιός δεν είναι αιτία ή συναιτία της υπάρξεως του Αγίου Πνεύματος. Και το Πνεύμα έχει την ύπαρξή του μόνον από τον Πατέρα. Εδώ δεν μπορεί να υπάρχει filioque.

Στα Λατινικά και τα δυο αποδίδονται με το όνομα "procedere", "εκπόρευση". Οπότε, η λέξη εκπόρευση έχει δύο σημασίες. Στην Ανατολή όμως, η λέξη εκπόρευση έχει την σημασία μόνον του τρόπου υπάρξεως. Αντί της δευτέρας σημασίας της εκπορεύσεως εμείς έχουμε άλλα ονόματα, όπως η κοινωνία, μετάδοση, έκλαμψη και δεν ξέρω πόσες άλλες ορολογίες μπορεί να βρει κανείς διαβάζοντας τους Πατέρες της Εκκλησίας. Η επικρατεστέρα ορολογία, στους Καππαδόκες τουλάχιστον, είναι "κοινωνία"».

Πράγματι, ο άγιος Μάξιμος, αναφερόμενος στην φράση του τότε Πάπα Αγίου Μαρτίνου (645-655) επειδή διαμαρτυρήθηκαν μερικοί από την Κωνσταντινούπολη «εκπορεύεσθαι και εκ του Υιού το Πνεύμα το Άγιον», επεξηγεί ότι δεν εννοούσε την εκπόρευση, αλλά το «προϊέναι». Γράφει ότι οι δυτικοί Ρωμαίοι προσεκόμισαν σύμφωνες μαρτυρίες από Ρωμαίους Πατέρες και από τον Άγιο Κύριλλο Αλεξανδρείας, σύμφωνα με τις οποίες απέδειξαν ότι «ουκ αιτίαν τον Υιόν ποιούντας του Πνεύματος», αφού γνωρίζουν μίαν αιτίαν του Υιού και του Πνεύματος, τον Πατέρα, του μεν Υιού κατά την γέννηση, του δε Αγίου Πνεύματος κατά την εκπόρευση, αλλά το λένε για να δηλώσουν ότι το Άγιον Πνεύμα προΐεται από τον Πατέρα δια του Υιού και για να παραστήσουν «τα συναφές της ουσίας και απαράλλακτον».

Αλλού δε ο άγιος Μάξιμος ο ομολογητής γράφει: «Το γαρ Πνεύμα το Άγιον, ώσπερ φύσει κατ’ ουσίαν εστί του Θεού και Πατρός, ούτως και του Υιού φύσει κατ' ουσίαν υπάρχει, ως εκ τού Πατρός ουσιωδώς δι' Υιού του γεννηθέντος αφράστως εκπορευόμενον».

«Ο άγιος Μάξιμος χρησιμοποιεί τον Ελληνικό όρο "προϊέναι" και ο δυτικορωμαίος και λατινόφωνος Αναστάσιος ο Βιβλιοθηκάριος χρησιμοποιεί τον όρο "missio". Και οι δύο αποδεικνύουν ότι το ρωμαϊκό "procedere" έχει δύο σημασίες, της "αιτίας" και της "αποστολής". Όταν χρησιμοποιείται με την έννοια της "αιτίας", όπως στο Σύμβολο, το Άγιον Πνεύμα εκπορεύεται μόνον εκ του Πατρός. Όταν χρησιμοποιείται με την έννοια της "αποστολής" το Άγιον Πνεύμα εκπορεύεται εκ του Πατρός και του Υιού, εκφράζοντας την ομοουσιότητα του Υιού προς τον Πατέρα. Όλοι οι ανατολικορωμαίοι Πατέρες λέγουν το ίδιο, αλλά χρησιμοποιούν τον όρο "εκπόρευσις" για να το διατυπώσουν. Κανένας δυτικορωμαίος Πατήρ δεν είπε ότι ο Λόγος είναι "συναίτιος" του Αγίου Πνεύματος. Αυτή η άποψη εμφανίζεται στην λατινική αντιρρητική θεολογία και επισημοποιείται ως δόγμα στην Σύνοδο της Φλωρεντίας».

Οι Φράγκοι θεολόγοι χρησιμοποίησαν μερικά χωρία του ιερού Αυγουστίνου για να καταλήξουν στην εισαγωγή του filioque, ότι το Άγιον Πνεύμα εκπορεύεται από τον Πατέρα και τον Υιό, και να θεωρήσουν τον Πατέρα και τον Υιό ως αιτία υπάρξεως του Αγίου Πνεύματος. Αυτήν την αίρεση την επέβαλαν, αφού το 794 κατεδίκασαν την Ζ' Οικουμενική Σύνοδο, το 809 ανεκήρυξαν ως δόγμα την προσθήκη του filioque στο Σύμβολο της Πίστεως και αργότερα (1009) την επέβαλαν και στην Εκκλησία της Ρώμης.

«Ο Αυγουστίνος και όλοι οι Επίσκοποι της αυτοκρατορίας, συμπεριλαμβανομένων των Βρετανών, απεδέχονταν "μίαν ουσίαν τρεις υποστάσεις", σύμφωνα με το Σύμβολο της Β΄ Οικουμενικής Συνόδου. (Μετά την Β΄ Οικουμενική Σύνοδο) έκανε την καλύτερη δυνατή προσπάθεια να διορθώσει το έργο του De Trinitate που κυκλοφορούσε και δημιουργούσε προβλήματα… γι' αυτό βρίσκουμε τέτοια καππαδοκικά διανθίσματα, όπως: "Οι περισσότεροι από εμάς που χρησιμοποιούν την Ελληνική γλώσσα είμαστε συνηθισμένοι να λέμε “μίαν ούσίαν - τρείς υποστάσεις” ή στα Λατινικά “Unam essentiam tres substantias”… Ώστε μπορούμε να απαντήσουμε με μια φράση, όταν ερωτώμεθα τι είναι αυτά τα τρία και να πούμε τρεις υποστάσεις ή τρία πρόσωπα… Ώστε να μην υπάρξει ούτε σύγχυση προσώπων, ούτε… οποιαδήποτε ανισότητα. Και αν αυτό δεν μπορεί να συλληφθεί από την νόησή μας, ας τηρείται δια πίστεως". "Ο Υιός γεννάται εκ της υποστάσεως του Πατρός"».

Έτσι, υπάρχει ένα Ορθόδοξο filioque, που δηλώνει την πέμψη του Αγίου Πνεύματος από τον Πατέρα δια (και) του Υιού, και ένα αιρετικό-κακόδοξο filioque, που δηλώνει όχι την πέμψη, αλλά τον τρόπο υπάρξεως, την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος από τον Πατέρα και τον Υιό, καταργώντας τα υποστατικά ιδιώματα και θεωρώντας και τον Υιό ως αιτία υπάρξεως του Αγίου Πνεύματος.

«Ερχόμαστε στο filioque. Αυτήν την κοινοποίηση της ουσίας ο Θεός Πατήρ την κάνει δια του Υιού. Η κοινοποίηση της ουσίας και ενεργείας είναι δια του Υιού. Και μάλιστα, ο Γρηγόριος ο Παλαμάς λέει, και αν θέλουμε μπορούμε να πούμε "και εκ του Υιού", τι μας πειράζει, εφ' όσον δεν εννοούμε τον τρόπο της υπάρξεως; Υπάρχει και Ορθόδοξο filioque.

Το αιρετικό filioque, είναι αιρετικό, διότι ποιεί τον Λόγο αίτιον της υπάρξεως του Αγίου Πνεύματος. Αυτό είναι η αίρεσις. Ο Λόγος δεν είναι αιτία της υπάρξεως του Αγίου Πνεύματος, μαζί με τον Πατέρα. Αλλά, ο Πατήρ κοινοποιεί την ουσία Του συγχρόνως στον Λόγο και δια του Λόγου στο Πνεύμα.

Αυτό εννοούμε, όταν λέμε "εκ του Πατρός, δια του Υιού, εν Αγίω Πνεύματι"· ενεργούν όλες οι ενέργειες του Θεού. Για την ενέργεια δεν υπάρχει πρόβλημα, διότι έτσι μιλάνε οι Πατέρες, ότι η ενέργεια είναι εκ του Πατρός, δια του Υιού, εν Αγίω Πνεύματι. Δηλαδή είναι εκ του Πατρός, δια Υιού και αναπαύεται εν τω Πνεύματι. Έτσι, και ο Λόγος φανερώνεται εν Πατρί στο Πνεύμα εξ επόψεως της ενεργείας, δηλαδή γίνεται φανέρωση και μετάδοση. Βέβαια, από ό,τι βλέπω είναι ένας τρόπος του ομιλείν, όχι όμως του κατανοείν».

Επομένως, στον Τριαδικό Θεό δεν υπάρχει ταυτότητα προσώπων, αφού κάθε πρόσωπο έχει το ακοινώνητο προσωπικό ιδίωμα, τον τρόπο υπάρξεως (αγέννητο, γεννητό, εκπορευτό), αλλά υπάρχει απόλυτη ταύτιση ουσίας και ενεργείας. Η δογματική διαφορά στο θέμα του filioque δεν προήλθε από τους Πατέρες της Ανατολής και της Δύσεως, αλλά από τους Φράγκους, που χρησιμοποίησαν μερικές φράσεις του ιερού Αυγουστίνου για να καταλήξουν στο αιρετικό filioque και να διαφοροποιηθούν από την Ορθοδοξία.

«Όπου υπάρχει ρωμαϊκή ιεραρχία, ποτέ δεν υπάρχει πρόβλημα filioque, εφόσον υπάρχει ρωμαϊκή ιεραρχία. Γιατί μεταξύ των Ρωμαίων δεν υπάρχει καμιά διάθεση για διαίρεση; Πρώτα - πρώτα, γιατί δογματικά ήσαν ενωμένοι. Δογματικά. Ήταν ένας Χριστιανισμός, μία Εκκλησία. Μία Εκκλησία όλων των Ρωμαίων, με πέντε Πατριαρχεία ρωμαϊκά. Αυτή είναι η ιστορική πραγματικότητα. Εκτός από αυτό, όμως, υπήρχε και άλλος λόγος, γιατί δεν θέλανε την διαίρεση οι Ρωμαίοι μεταξύ τους. Διότι οι Ρωμαίοι της Δύσεως ήσαν σκλαβωμένοι, υπόδουλοι. Και, ως υπόδουλοι, στρέφονται προς την Κωνσταντινούπολη για ανακούφιση».