Büyük ve Kutsal Hafta, oruç devresinin Lazar Cumartesisinde sona ermesiyle başlayan ve Paskalya kutlamasına kadar süren haftadır.TARİHSEL GELİŞİM
Kilisenin erken dönemindeki Kutsal Hafta kutlamaları hakkında çok az bilgi kaydedilmiş olsa da, bu törenlerin çok köklü bir geçmişinin bulunduğu kesindir. Kutsal Hafta kutlamalarının 4. yüzyıl itibariyle belirlenmiş olduğu ve günümüzdeki kutlamalarla büyük benzerlikler içerdiği görülmektedir. Egeris isimli bir Hristiyan, dördüncü yüzyılın ikinci yarısında Yeruşalim kentine dinsel bir ziyaret amacıyla gittiğinde Lazar Cumartesisi sonrasındaki haftada yapılan kutlamaları “Buradakilerin Kutsal Hafta ismini verdikleri Paskalya haftası başladı” sözleriyle tasvir etmiş ve haftanın ilk günü Mesih’in Yeruşalim kentine görkemli girişinin bir geçit töreni ile hatırlandığını belirtmiştir. İşte bu büyük ve kutsal haftada Mesih’in çektiği acıları ve çarmıha gerilişini anıyoruz.
KUTSAL HAFTA
Lazar Cumartesisi, büyük oruç devresini sona erdirir. Bu özel cumartesi gününde Mesih’in, Lazar isimli dostunu ölümden diriltmesi ve herkese evrensel diriliş vaadini vermesi kutlanır. Lazar Cumartesisi, Mesih’in acılar çekip çarmıha gerilmesinden ve dirilmesinden önceki son haftanın hatırlandığı kutsal haftaya köprü niteliğindedir. Bu hafta süresince bir güne ait sabah duaları bir önceki akşam okunur ve akşam duasının töreni de sabahları yapılır. Kilise törenlerinin sırasındaki bu değişiklik, Rabbimizin bizim kurtuluşumuz için çektiği acılardan ve ölümünden dolayı dünyanın acı çektiğini ve her şeyin tepe taklak geldiğini imanlılara öğretmeye yöneliktir. Bu tür bir uygulama sıra dışı olsa da, yeni bir günün gün batımıyla başlayıp sona erdiğini söyleyen geleneksel tanımla uyum içindedir.
Kutsal haftanın ilk günü, Rabbin Yeruşalim (Kudüs) kentine görkemli girilişinin anılacağı Pazar günü kutlamalarına ait sabah duasının cumartesi akşamı okunmasıyla başlar. Batı geleneğinde bu güne genelde Hurma Dallarının Pazarı denir. Mesih, Yeruşalim kentine görkemli bir şekilde giriş yaparken O’nun göksel krallığı yeryüzünde hurma dalları ile ilan edilir.
Kutsal Pazartesi
Kutsal ve Büyük Haftanın ilk üç günü bize Mesih’in, ölümünden önce öğrencileriyle yaptığı son konuşmayı ve onlara verdiği son buyrukları hatırlatır. Bu öğretiler, kutsal hafta boyunca yapılan Büyük Dua, Sabah Duası, Kraliyet Saatleri ve Kutsal Ayin aracılığıyla anılır. Bu üç günde kutlanan Önceden Kutsanmış Sunuların Ayini ise; Çıkış, Eyüp ve Matta’ya göre İncil’den okumalar içerir.
Bir sonraki günde anılacaklara hazırlık kapsamında olan ve Dalların Pazarı, Kutsal Pazartesi ve Kutsal Salı günlerinin akşamında icra edilen Sabah Dualarının ortak bir konusu vardır. Mesih, kendisini Güvey olarak nitelendirmiş ve Kiliseyi de gelini olarak görmüştür:
Yuhanna'nın öğrencileriyle Ferisiler oruç tutarken, bazı kişiler İsa'ya gelip, «Yuhanna'nın ve Ferisilerin öğrencileri oruç tutuyor da, senin öğrencilerin niçin tutmuyor?» diye sordular. İsa şöyle karşılık verdi: «Güvey aralarında olduğu sürece davetliler oruç tutar mı hiç? Güvey aralarında oldukça oruç tutamazlar! Ama güveyin aralarından alınacağı günler gelecek, onlar işte o zaman, o gün oruç tutacaklar. (Markos 2: 18-20)
İsa söz alıp onlara yine benzetmelerle şöyle seslendi: «Göklerin Egemenliği, oğlu için düğün şöleni hazırlayan bir krala benzer. (Matta 22:1-2)
«O zaman Göklerin Egemenliği, kandillerini alıp güveyi karşılamaya çıkmış olan on kıza benzeyecek. .» (Matta 25:1)
Bu sebeple bu üç günün akşamında Güvey Töreni yapılır ve bu tören için Matta İncili 25:1-13’de yer alan ve Mesih’in ikinci gelişinde ayık ve hazırlıklı olunması gerektiğini anlatan On Kız Benzetmesinden yararlanılmıştır.
Kutsal Çarşamba
Geçen iki asırda gelişen Bizans tören uygulamaları sonucunda Kutsal Çarşamba günü kutlanan ve Mesih’in kokulu hoş bir yağ (mira) ile meshedilmesinin anıldığı törene Hastaların Yağlanması Gizemi de dahil edilmiştir. Bu tören, papazın inanlılara kutsal yağ sürmesiyle sona erer. Bizans geleneğinin etki alanı dışında kalan bazı Ortodoks bölgelerde bile bu uygulama yaygın hale gelmiştir.
Kutsal Çarşamba akşamında yapılması Typikon tarafından belirlenmiş olan törenlerde Yahuda İskariyot isimli öğrencinin Rab Mesih’e Çarşamba günü ihanet ettiği hatırlanır; zaten bu olay havariler döneminden beri Kilise takviminde Çarşamba günleri oruç tutmanın gelenek haline gelmesine yol açmıştır. Kutsal Çarşamba akşamı yapılan tapınmada ayrıca bir sonraki gün ayin şeklinde kutlanacak olan gizemsel akşam yemeğine odaklanılır.
Kutsal Perşembe
Kutsal Perşembe, akşam duasının okunmasıyla ve Mesih’in Son Akşam Yemeğinde gerçekleşen dünyevî varlığını temsile yönelik yedek efharistiyayı içeren kutsal ayin ( Aziz Basil tören düzeni) ile başlar. Akşam ise Cuma sabahının duasıyla bağlantılı olan ve 12 İncil okuması olarak adlandırılan Mesih’in Acılarının Töreni icra edilir. Bu 12 okumada Mesih’in yakalanıp öldürülmesinden önce öğrencilerine verdiği son buyruklar ile çarmıh acılarının ön bildirisi, Mesih’in duası ve yeni emri sunulur. 12 İncil Töreninde şu bölümler yer alır:
Yuhanna 13:31-18:1
Yuhanna 18:1-29
Matta 26:57-75
Yuhanna 18:28-19:16
Matta 27:3-32
Beşinci okumanın ardından Kilisenin ışıkları söndürülür ve inanlılar mum yakarak Mesih’in çarmıha gerildiği anda yaşanan büyük karanlığı anarlar. İlahiler eşliğinde çarmıha gerilmiş Mesih’e saygıda bulunulur.
Markos 15:16-32
Matta 27:33-54
Luka 23:32-49
Yuhanna 19:19-37
Markos 15:43-47
Yuhanna 19:38-42
Matta 27:62-66
Kutsal Cuma
Kutsal ve Büyük Cuma, Mesih’in vücudunun çarmıhtan indirilişinin anıldığı akşamüstü okumalarına kadar sürecek olan Kraliyet Saatlerinin okunmasıyla başlar. Kraliyet saatlerinde 1., 3., 6. ve 9. saatler ile103. ve 146. Mezmur okunur. Kraliyet Saatleri denen tören, Noel ve Teofani (Mesih’in Vaftizi) yortularının arifesinde ve Kutsal Cuma günü icra edilir. Bu törende güne özel Mezmurlar, ilahiler, Eski Antlaşma ile İncil ve Elçisel Mektup okumaları yer alır. Tarihsel açıdan, Bizans krallarının bu törenin tamamına katılması bir gelenek halini almıştı; işte Kraliyet Saatleri tanımlaması da bu geleneksel uygulamadan kaynaklanmıştır.
Kutsal Cumanın akşamüstü gerçekleştirilen töreninde Mesih’in çarmıhtan indirilmiş halinin ikonasını içeren işlemeli örtü (epitafios) papaz ve diyakoz tarafından sunak masasına taşınır. Bu sırada papaz, epitafios’u güzel kokulu yağ ile de meshedebilir. Kadehin üstüne kapatılan örtü ve İncil kitabı epitafios’un üzerine yerleştirilir. Bu kitap, ayindeki İncil okumaları için kullanılan büyük kitap veya daha küçük bir kitap olabilir. Dört İncil metninden seçilmiş olan ve Mesih’in ölümünü anlatan okumalar sırasında Mesih’in bedenini tasvir eden bir ikona Kilisenin ortasına yerleştirilmiş haçtan indirilerek beyaz bir örtüye sarılır ve Kilisenin iç bölmesine taşınır. Törenin sonuna doğru papaz ve diyakoz, mum ve buhur taşıyan görevlilerle birlikte resmi geçit eşliğinde epitafios’u kutsal sunak masasından alıp Kilisenin ortasına getirerek özel olarak süslenip hazırlanmış bir masanın üzerine koyarlar. Epitafios’un üzerine İncil konur. Bazı Grek Kiliselerinde epitafios, özenle yontulmuş olan ve Mesih’in mezarını temsil eden katafalk benzeri bir saçağın altında durur. Mumlarla süslenmiş olan ve saygı gereği törenle tütsülenen Mesih’in temsilî mezarına çiçek yaprakları ve gül suyu serpilir. Kilisenin çanları çalar ve Ortodoksların çoğunlukta olduğu ülkelerde bayraklar yarıya indirilir. Sonrasında papazlar ve inanlılar, koronun söylediği ilahiler eşliğinde epitafios’a saygı gösterisinde bulunur. Slav kökenli Kiliselerde ise akşam duası sonrasında okunan büyük duanın okumasına geçilir ve bu sırada Tanrı-doğuran Meryem’in acısını ve yasını hatırlatan bir kanon okunur.
İnanlılar, Kutsal Cumartesi gününe ait sabah töreninin yapılacağı akşam ibadetine kadar epitafios’a saygı gösterisini sürdürürler. Bu saygı gösterisinin biçimi etnik kökene göre değişebilir. Bazıları üç kez yere kapanıp sonra epitafios üzerinde Mesih’in resmini ve İncil’i öperler ve son olarak üç kez yere kapanmayı tekrarlarlar. Bazıları da epitafios’un bulunduğu masanın altına doğru eğilerek Mesih ile birlikte ölümü sembolize ederler. Kimileri ise mum yakıp başlarını eğerek kısa bir dua söylemekle yetinirler. Papaz, günah itiraflarını epitafios yanında dinleyebilir ve daha önce kutsal yağ sürme törenine katılamamış kişileri yine epitafios yanında meshedebilir.
Kutsal ve Büyük Cuma akşamında ise Mezarda Ağıt Töreni gerçekleştirilir. Yanan mumlar eşliğinde inanlılar, Mesih’in mezarı önünde papaz tarafından söylenen yas dualarına katılırlar. Ağıtlar, Ortodoks cenaze töreninde çok önemli bir yere sahip 118. Mezmurun ayetleri arasına yerleştirilmiş olup “stasis” denen üç bölümden oluşur. Her stasis öncesinde papaz veya diyakoz, mezarı tütsüler. Üçüncü ve son stasis sırasında ise papaz, epitafios ve inanlılar üzerine gül suyu serper; bu ise Mesih’in bedeninin baharatlarla meshedildiğini sembolize etmektedir. Aşağıda ilk stasis esnasında söylenen ağıtlara örnekler mevcuttur:
Kutsalsın Sen, ey Rab, bana kurallarını öğret
Ne mutlu Rabbin yasasına göre yürüyüp kusursuz olanlara
Mezara yatırdılar Seni,
Yaşamın ta kendisi olan Seni, ey Mesih
Şaşkınlık içindeki melekler ordusu, Sana şarkılar yükseltiyor
Senin kendini alçaltmanı överek, ey Mesih.
Ne mutlu O’nun tanıklığını arayanlara, tüm kalpleriyle O’nun peşinden gidecekler
Yaşam, sen nasıl ölebilirsin?
Veya mezarda nasıl durabilirsin?
Yine de şimdi ölümün krallık salonunu ortadan kaldırıyorsun,
Ve Hades’in egemenliğinden ölüleri diriltip çıkarıyorsun.
Çünkü kötülük yapanlar O’nun istediği yolda yürümediler.
Şimdi Seni yüceltiyoruz,
Ey Rab İsa, kralımız.
Senin acılarını ve gömülüşünü onurlandırıyoruz,
Çünkü onlar aracılığıyla kurtardın bizi çürümekten.
Buyruklarına tamamen uyulmasını emrettin.
Herkesin kralı, ey İsa,
Sen ki dünyanın sınırlarını çizdin.
Bugünse küçük bir mezarı evin olarak benimsedin,
Asırlardır ölü olanları mezarlarından kaldırarak.
--------------------------------
Ağıt Töreninin bitmesine yakın, Büyük Övgü Duası (En Yücelerdekine övgüler, yeryüzünde O’nun isteğini yerine getirenlere esenlik olsun…..) söylenirken Kilise çanları cenaze töreni düzeninde çalar ve Mesih’in gömülme sürecinin ve Hades’e inişinin anılması için epitafios ile görkemli bir geçit düzenlenir. Slav geleneğinde epitafios sadece mumlar ve tütsü eşliğinde taşınır. Buna rağmen pek çok Grek Kilisesinde epitafios üzerinde saçak görevi gören temsilî katafalk da taşınır. Ortodoks Hristiyanların çoğunlukta olduğu ülkelerde resmi geçit için uzun rotalar belirlenir ve sokaklara çıkan farklı Kilise cemaatleri merkezî bir noktada bir araya gelirler. Bunun mümkün olmadığı durumlarda, Kilise binasının dışında üç kez dolanılır. Bu geçit esnasında Trisagion ilahisi (Kutsal Tanrı, Kutsal erkli, kutsal ölümsüz, bize acı) cenaze törenlerinde okunduğu tonda ve tarzda okunur. Kilisedeki törene katılamayanlar ise ellerinde mumlarla balkona çıkarak epitafios’un geçişini beklerler.
Resmi geçidin sonunda epitafios yeniden Kiliseye getirilir. Bazen epitafios’u taşıyan papazlar Kiliseye giriş kapısında durup onu kapının hizasında havaya kaldırırlar; böylece inanlılar epitafios’un veya temsilî mezarın altından geçip sembolik olarak Mesih ile birlikte mezara girmiş olurlar ve sonrasında da kutsal İncil’i öperler.
Kutsal Cumartesi
Büyük ve Kutsal Cumartesi gününe ait akşam duaları okunur ve Aziz Basil’in düzeninde kutsal ayin kutlanır. Bu törenler Adem’in “ilk dirilişi” ve ölümün yenilmesi olarak kutlanan Mesih’in ölüler ülkesine inişinin, Mezmurlar ve diriliş ilahileri aracılığıyla anlatılması üzerine kuruludur. Geleneksel olarak akşamüstü kutlanması gerekse de bu tören pek çok Kilisede sabah saatlerinde icra edilir. Bu kutlama aslında Konstantinopolis Kilisesinin ilk Paskalya kutlaması olup onun köklü törensel geleneğinden doğmuştur. Şimdi söylenen “Mesih dirildi” şeklindeki Paskalya ilahisi yerine o zamanlar Mezmurlardan alınan “Kalk, ey Tanrı” ayeti okunurdu. Bu tarihsel öneminden dolayı Kutsal Cumartesi akşam duaları görkemli ve dirilişe özgü bir nitelik kazanmıştır.
