Hristos Analipsis Kilisesi, Samatya-Kocamustafapaşa istasyonu arkasında, Büyükkule Sokağı ile Akıncı Sokağı arasında yer alır. Yüksek duvarlarla çevrili avlunun güneybatısında bulunan kilisenin doğusunda, apsis çatısının avlu duvarına bağlanması ile elde edilen alanda, aynı adlı bir de ayazma vardır. Avlunun kuzeydoğusundaki zangoç evinin çatısında yer alan çan kulesi, kare kesitli ve baldaken şeklindedir.
Hristos Analipsis Kilisesi, eski İstanbul ve Galata bölgesinde işlevini sürdüren kiliselerden, İsa'ya ithaf edilmiş olan tek yapıdır. Analipsis "İsa'nın göğe yükselişi"ni betimler.
(http://www.oodegr.com/tourkika/eortes/analipsews.htm)
Kilise ile ilgili en eski kayıt, M.Gedeon'un tespitine göre 1566 yılına aittir. Kiliseyi 8 Mayıs 1578'de ziyaret eden ve buradaki dini törene katılan S.Gerlach, aldığı notlarda Analipsis adındaki ayazma ile şifalı suyundan bahseder.
Kilisenin varlığı, İstanbul'daki Rum Ortodoks kiliseleri hakkında çeşitli zamanlarda yapılan araştırmalarda tespit edilmiştir. Rus Çarı İvan Vasiliyeviç'in bağışta bulunacağı Ortodoks kiliselerini saptamak üzere, 1583 yılında İstanbul'a gelen Tryfon Karabeinikov'un çıkardığı listede 14 numaralı yapı olarak belirtilen kilise, 1604 yılında Atinalı A. Paterakis'in hazırladığı listede 28 numara, 1669 yılında Thomas Smith'in listesinde ise 4 numaralı yapı olarak yer almıştır. Gedeon, kilisenin 1782 yılında yandığını belirtirken, bu yapıya ait 1791 tarihli bir kayıttan da bahsetmiştir. Yapının kuzeybatısındaki giriş kapısı üzerinde bulunan, 1 Mart 1832 tarihli mermer kitabenin Yunanca metninde kilisenin, Patrik 1. Konstantios döneminde (1830-1834) yenilendiği ve mimarının Konstantinos olduğu ifade edilmektedir.
Kilisenin Mimarisi
Kilise, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Doğuda eksende dışa çıkıntı yapan apsis beş cephelidir. Kilisenin kuzeybatısında yer alan kareye yakın dikdörtgen planlı giriş mekanı kiliseye sonradan eklenmiştir. Yapı dışta iki yüzlü kırma çatı ile örtülüdür. Apsisin örtüsü yarım konik çatı şeklindedir.
Dışta sıvalı olan yapı, kaba yönü taş ile inşa edilmiş, köşelerde düzgün kesme taş kullanılmıştır. Cephelerde yer yer tuğla sıraları ve devşirme malzeme dikkat çeker. Pencere kemerleri tuğla ile örülmüştür. Yapıyı saçak altında, tuğladan içbükey bir silme sarmaktadır.
Bazilikal plan tipindeki kilisenin ibadet mekânı olan naos üç neflidir. Naos, doğusunda orta nef hizasında içte yarım yuvarlak ve derin apsis ile sınırlanır. Nef ayrımı, altışar ahşap taşıyıcının bulunduğu sıralar ile sağlanmıştır. Naosun batısındaki son taşıyıcılara oturan galeri, nefler üzerinde kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı, yan nefler hizasında yarım daire biçiminde çıkıntılıdır. Galeriye çıkış, naosun güneybatısındaki ahşap merdivenle sağlanmıştır. Nefleri sınırlayan ahşap taşıyıcılar arşitravla bağlanır. Arşitrav, doğuda ve batıda doğrudan duvara bitişir. Kübik ahşap postamentier üzerindeki ahşap taşıyıcıların gövdesi kare kesitli olup, stilize edilmiş İyon tipi başlıklar kartonpiyer tekniğinde yapılmıştır. Kilisenin örtü sistemi ahşaptır. Örtü, orta nefte tekne tonoz, yan neflerde düz tavandır. Apsisin örtüsü içte yarım kubbedir.
Yapının kuzey ve güneyde bulunan iki girişi, eksenden batıya yakın, eş boyutlu ve yuvarlak kemerlidir. Kuzey ve güneyde yer alan yuvarlak kemerli pencereler, eş aralıklı ve karşılıklıdır. Doğu ve batıda, orta nef hizasında üstte karşılıklı üçer pencere bulunur. Biri eksende ve büyük, kişi yanlarda simetrik olan bu pencereler basık kemerlidir. Doğuda apsiste, eksende kare bir pencere daha vardır. Kilisenin apsisinde ve apsisin yanlarında, yarım yuvarlak nişler vardır.
Kilisede naosun doğusunda üç nefi kapsayan ahşap ikonostasis, kuzey sıranın doğudan dördüncü taşıyıcısı önündeki ambon ve güney sıranın ikinci taşıyıcısı önündeki despot koltuğu, oyma ve kabartma tekniğinde bitkisel ve geometrik motiflerle bezelidir. İkonostasiste bulunan tasvirlerden Analipsis ikonası, kabartma tekniğinde gümüş kaplamadır. Galeri korkuluğunda, Tevrat konulu tasvirler dikkat çeker. Pencerelerde renkli camlardan oluşturulmuş haç motitleri yer alır.
