Taksiyarhis Kilisesi, Ayvalık merkezde İsmet Paşa Mahallesinde yer almaktadır. Kilise duvarında yer alan bir kitabeden 1844 yılında yapıldığı anlaşılmaktadır.
Eğimli bir tepenin düzleştirilip dolgu yapılması ile yola göre biraz daha yüksek bir alan üzerine inşa edilmiştir. Kilisenin toplam alanı 1200 m², olmasına karşın kilise 500 m²’lik alan üzerine inşa edilmiştir. Kilisenin yüksekliği 16m. çan kulesinin yüksekliği ise 30 metredir. Kilisenin dışarıdan boyu 22.00 m, eni ise 12.75m.’dir.
Kilise avlusuna iki sütunla taşınan yedi basamaklı kemerli bir giriş kapısından girilmektedir. Kapı üzerinde çan kulesi bulunmaktaydı. Fakat çan kulesi günümüzde mevcut değildir. Ana kapıdan (batı yönündeki ) başka avluya girişi sağlayan iki kapı daha bulunmaktadır. İkici kapı içten basamakla avluya girişi sağlarken üçüncü kapı duvarla örülerek tamamen kapatılmıştır. Kapı sütunları ve merdiven basamaklarında sarımsak taşı kullanılmıştır. Bahçe giriş kapıları demirden olup orijinal kapılardır. Kiliseye giriş kapıları daha sonradan değiştirilmiştir.
Dış cephesi diğer kiliselere nazaran çok sade ve mütevazı olan kilisenin dış cephesi dikkatlice incelendiğinde zaman içerisinde orijinalini anımsatmayacak kadar değişime uğradığı görülmektedir.
Bazilika şeklindeki kilise, dikdörtgen planlı uzun bir yapıdır Kilisenin batı ve doğu cepheleri diğer cephelere nazaran daha geniştir. Kilisede üç nefli naos ve nefler hizasında üç apsis bulunmaktadır. Kilisenin ana mekânı altışar taşıyıcı sütunla üç nefe ayrılmıştır.
Kemerlerle birbirine bağlı olan sütunların başlıkları Korint düzendedir. Orta nefin üzerine yerleştirilen yüksek kasnak beşik tonozla, yan nefler ise çapraz tonozla örtülüdür. Doğu-batı yönünde uzanan iç mekânda yan neflerden dışarı taşan yarım yuvarlak daire şeklinde apsislerle sonuçlanmaktadır. Kilisenin üç nefli naos (ana mekân) planı batı yönündeki “narteks” ile sınırlandırılmıştır. Kilisenin galerisi narteksin üzerinde yer alır. Galeriye çıkış kuzey ve güney yönlerinde yer alan merdivenlerle sağlanır.
Kilisenin alt ve üst duvarları kesme taştan yığma tekniği ile inşa edilmiştir. Tonoz, kubbe ve kemerler bağdadi tekniği ile yapılmıştır. Merdiven- ler ve pencere kemerleri ve söveleri de geleneksel sarımsak taşıdır. Kapı ve pencere şebekeleri demirdendir. İç mekândaki taşıyıcı sütunlar ve yıkılmış olan çan kulesi tuğladan yapılmıştır.
Tonoz, kubbe ve kemerlerde de kısmen tuğla kullanımına rastlanmaktadır. Kilisenin dış duvarlarında ise bölgede bu tür yapı duvarlarında sıkça kullanılan sarımsak taşı kullanılmıştır. Orta nefin üst bölümlerinde kısmen ahşap malzeme kullanılmıştır. Kilisenin üstü kırma çatıdır.
Beşik tonoz merkezinde Hz İsa ikonası yer alırken, sütunların üst kısmında Azizlerin ikonaları yer almaktadır. Alınlıklarda ise Meryem’e müjde ve Hz Adem ile Havva’nın yasak elmayı yemeleri resmedilmiştir.
Ambon (vaaz kürsüsü) ise naosun solundaki üçüncü sütündadır ve yönü naosa doğrudur. Ambonun üzerinde ince işçilik ürünü İsa ve İncil yazarlarına ait (Matta, Markos, Luka veYuhanna) resimler bulunmaktadır.
Despot koltuğu naosun sağındaki dördüncü sütunda yer almaktadır. Koltuğun kenarlarında mermerden kuğu biçiminde süslemeler bulunmaktadır. Koltuğun iç kısmında ve üst kısmında birer ikona bulunmaktadır.
Naostan doğudaki en son sütunlar üzerindeki ikonostasis, apsisle naosu bir duvarla ayırmaktadır. Duvarın yapımında tuğla kullanılmış olup üzeri alçı sıva yapılmıştır. Üç nefide kapsayan bu duvar üzerindeki plasterlerin arasındaki kemerlere ikonalar yerleştirilmiştir Bu ikonalar Hz. İsa’nın çarmıha gerilişi, kutsal yemek, Hz. İsa’nın gökyüzüne yükselişi, vaftizi, ölümden sonra dirilişi, gibi Hıristiyanlığa ait birçok dinsel konularla ilgilidir. Tahribatlara rağmen ikonostasis mevcudiyetini korumuştur.
Bemaya geçilen orta kapının üzerinde kabartma iki melek figürü yer alır.Taksiyarhis kilisesi uzun yıllar Tekel deposu olarak kullanılmış olup daha sonra Anıtlar Yüksek Kurulu kararı ile boşaltılarak koruma altına alınmıştır. Her ne kadar doğal ve insani tahribata uğramış olsa da ilçede en iyi korunmuş kilise Taksiyarhis kilisesidir.
