ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο:Β΄:3.
Οι κατά καιρούς ερμηνείες.
3. Η ερμηνεία τών ΄΄αγγέλων΄΄.
Συμφώνως με μίαν τρίτην άποψιν, την πιο παλαιά εις την ιστορίαν τής εξήγησης, οι ΄΄υιοί τού Θεού΄΄ δεν είναι ανθρώπινα όντα, αλλά θείες, ουράνιες, αγγελικές υπάρξεις. Είναι οι ΄΄άγγελοι τού Θεού΄΄ [μπενέ (χα) ελοϊμ] που ζουν κοντά εις τον Θεόν. Είναι οι ΄΄υιοί τού Θεού΄΄ ή ΄΄τών θεών΄΄ (μπενέ ελίμ), που παροτρύνονται από τον ψαλμωδό να λατρεύσουν τον Θεόν [Ψαλμοί 28/κη΄ (29/κθ΄): 1, 88/πη΄ 7 (89/πθ΄ 6)].
Είναι, τέλος, ο κόσμος τών αγγελικών δυνάμεων που απαρτίζουν τον ουράνιον χορό, υμνούν το μεγαλείο τού Θεού και εκτελούν το θέλημά Του. Εις όλα δε αυτά τα κείμενα είναι εμφανής η ουράνιαν προέλευσις τών υιών τού Θεού που εκ τής φύσεώς των, είναι μεν θεϊκά όντα, κατώτερα όμως τού Θεού.
Ιστορική αναδρομή της ερμηνείας των αγγέλων
Την άποψιν αυτήν, που ξεκινά από μερικά χειρόγραφα τού κειμένου τών Ο΄, τα οποία αντί για ΄΄υιοί τού Θεού΄΄ έχουν την γραφήν ΄΄άγγελοι τού Θεού΄΄, δέχονται μεταξύ άλλων οι ΦΙΛΩΝ: ΄΄Ότι άτρεπτον το θείον΄΄ 1 (΄Εκδοση F.H. Colson), ΙΩΣΗΠΟΣ: ΄΄Ιουδαϊκή αρχαιολογία΄΄ Ι, κεφ. 73 ΄΄πολλοί γαρ άγγελοι Θεού γυναιξί συνιόντες υβριστάς εγέννησαν παίδας και παντός υπερόπτας καλού δια την επί τη δυνάμει πεποίθησιν΄΄, καθώς και ο συγγραφεύς τού ΕΝΩΧ Α΄ κεφ. στ΄ παρ. 1 εξ: ΄΄Και εγένετο ου αν επληθύνθησαν οι υιοί τών ανθρώπων, εν εκείναις ταις ημέραις εγεννήθησαν θυγατέρες ωραίαι και καλαί. Και εθεάσαντο αυτάς οι άγγελοι υιοί ουρανού και επεθύμησαν αυτάς, και είπον προς αλλήλους: "Δεύτε εκλεξώμεθα εαυτοίς γυναίκας από τών ανθρώπων, και γεννήσομεν εαυτοίς τέκνα...". Και έλαβον εαυτοίς γυναίκας· έκαστος αυτών εξελέξαντο εαυτοίς γυναίκας... Αι δε εν γαστρί λαβούσαι ετέκοσαν γίγαντας μεγάλους εκ πηχών τρισχιλίων...΄΄ ( ΣΑΒΒΑ ΑΓΟΥΡΙΔΗ: ΄΄Τα Απόκρυφα τής Παλαιάς Διαθήκης΄΄, τόμ. Α΄ έκδ.1980 σελ. 281-282).
Το απόσπασμα αυτό τού Ενώχ αποτελεί ανεπτυγμένην μορφή τού Γένεσις 6/στ΄ 1-4 και περιέχει πλήθος μυθολογικών στοιχείων, τα οποία πλουτίζουν το απέριττον βιβλικόν κείμενον, αλλά και αλλοιώνουν τον χαρακτήραν τής αφηγήσεως. Εις τα δε ΙΩΒΗΛΑΙΑ κεφ. ε΄ στ. 1 εξ. διαβάζουμε: ΄΄Και εγένετο, ότε τα τέκνα τών ανθρώπων ήρχισαν να αυξάνωνται επί τού προσώπου τής γης και θυγατέρες εγεννήθησαν εις αυτούς, ώστε οι άγγελοι τού Θεού είδον αυτάς εν έτει τινί αυτού τού ιωβηλαίου ότι ήσαν ωραίαι εις την θέαν· και έλαβον εις εαυτούς συζύγους εξ όλων ας εξέλεξαν, και εγέννησαν εις αυτούς υιούς, και ούτοι ήσαν γίγαντες. Και η ανομία επληθύνθη επί τής γης... Και είπεν (ο Θεός) ότι θα κατέστρεφε τον άνθρωπον και πάσαν σάρκα... Και εναντίον τών αγγέλων, τους οποίους είχεν αποστείλει επί τής γης, ωργίσθη σφόδρα, και έδωκεν εντολήν να εκριζώσουν αυτούς από πάσης τής εξουσίας αυτών και διέταξεν ημάς να δέσωμεν αυτούς εις τα βάθη τής γης, και ιδού είναι εκεί εν τω μέσω δεδεμένοι και (φυλάσσονται) μόνοι΄΄ (ΣΑΒΒΑ ΑΓΟΥΡΙΔΗ, ένθ. αν. σελ. 68).
Επίσης και εις την Ιουδαϊκήν παράδοσιν οι ΄΄υιοί τού Θεού΄΄ ταυτίζονται με τους αγγέλους. Αναφέρουμε ενδεικτικά τα εξής συγγράμματα: ΑΠΟΚΑΛΥΨΙΣ ΒΑΡΟΥΧ κεφ. 56 παρ. 12 εξ.: ΄΄Και μερικοί από αυτούς κατέβηκαν εις τη γη δια να αναμιχθούν μετά τών γυναικών. Όσοι όμως έπραξαν έτσι τότε, ετιμωρήθησαν με αλυσίδες τού εαυτού τους. Αλλ’ οι κάτοικοι τής γης χάθηκαν όλοι από τα νερά τού κατακλυσμού΄΄ (ΣΑΒΒΑ ΑΓΟΥΡΙΔΗ: “Τα Απόκρυφα της Παλαιάς Διαθήκης” τόμος Β΄, 1985 σελ. 335). Υπάρχει επίσης και το χωρίον εις την ΔΙΑΘΗΚΗΝ ΝΕΦΘΑΛΕΙΜ κεφ. 3 παρ. 5: ΄΄Ομοίως δε και οι εγρήγοροι ενήλλαξαν τάξιν φύσεως αυτών, ους και κατηράσατο Κύριος επί τού κατακλυσμού, δι’ ους από κατοικησίας, και καρπών τάξας την γην αοίκητον΄΄[η υπογράμμισις δική μας] ( ΣΑΒΒΑ ΑΓΟΥΡΙΔΗ, ένθ. αν. τόμ. Α΄, σελ. 233), που δεν είναι ευκρινές εάν αναφέρεται εις την αφήγησιν τού Γένεσις στ. 1-4. Επίσης και το χωρίο: ΄΄ωσαύτως οι υιοί των (=τών αγγέλων) τών οποίων το ύψος ήτο ως το ύψος τών κέδρων και το σώμα των ως τών ορέων, όταν έπιπτον εκ τού ουρανού΄΄, ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟΝ Α΄, ΙΙ, σελ. 19-20 ( Β. ΒΕΛΛΑ: “Τα Εβραϊκά χειρόγραφα τής Κοινότητος τής Δαμασκού”, έκδ. 1961 σελ.22). Σχολιάζων ο καθηγητής Β. ΒΕΛΛΑΣ το χωρίον σημειώνει: ΄΄οι υιοί ούτοι τών αγγέλων προήλθον εκ τής επιμειξίας τών αγγέλων μετά τών θυγατέρων τών ανθρώπων΄΄ αναφερόμενος προφανώς εις το περιεχόμενον τού Γενέσεως 6/στ΄ 1-4. Εις χειρόγραφον τού Κουμράν αναφέρεται η καταστροφή τών ΄΄αγγέλων΄΄ και τών ΄΄υιών τού σκότους΄΄, χωρίς όμως να υπάρχει άμεσος συσχετισμός με το Γένεσις στ΄ 1-4 (Β. ΒΕΛΛΑ: “Το βιβλίο τού πολέμου τών υιών τού φωτός κατά τών υιών τού σκότους” έκδ. 1965, κεφ ΧΙV, σελ. 15-17).
Μία σύγκρισις τής Καινής Διαθήκης με τα παραπάνω εις τα χωρία Β΄ Πέτρ. 2/β΄ 4-6 και Ιούδ. στ. 6-7 δείχνει, ότι εκ τών αποστόλων, τουλάχιστον ο Πέτρος και ο Ιούδας, μοιάζουν ν’ ακολουθούν εις το σημείον αυτό την Εβραϊκήν παράδοσιν, ότι υπήρξε σαρκική μείξις αγγέλων και ανθρώπων. Τα παρακάτω χωρία που παρατίθενται, δείχνουν να είναι εμφανή αποσπάσματα από τα προαναφερθέντα απόκρυφα:
Β΄ Πέτρου 2/β΄ 4-6: ΄΄Ει γαρ ο Θεός αγγέλων αμαρτησάντων ουκ εφείσατο, αλλά σειραίς ζόφου ταρταρώσας παρέδωκεν εις κρίσιν τετηρημένους, και αρχαίου κόσμου ουκ εφείσατο, αλλά όγδοον Νώε δικαιοσύνης κήρυκα εφύλαξε, κατακλυσμόν κόσμω ΑΣΕΒΩΝ επάξας και πόλεις Σοδόμων...΄΄(η υπογράμμιση δική μας) και:
Ιούδα στ. 6-7: ΄΄…αγγέλους τε τους μη τηρήσαντας την εαυτών αρχήν, αλλά απολιπόντας το ίδιον οικητήριον εις κρίσιν μεγάλης ημέρας δεσμοίς αϊδίοις υπό ζόφον τετήρηκεν, ως Σόδομα...΄΄ (Παράβαλλε με: ΙΩΒΗΛΑΙΑ κεφ. ε΄ στ. 1 εξ, ΑΠΟΚΑΛΥΨΙΣ ΒΑΡΟΥΧ κεφ. 56 παρ. 12 εξ και ΔΙΑΘΗΚΗ ΝΕΦΘΑΛΕΙΜ κεφ. 3 παρ. 5).
Άξιον δε προσοχής είναι το απόσπασμα εκ τού ΕΝΩΧ εις το κεφάλαιο 54 παρ. 3-6: “Και εκεί (εις την πύρινην κοιλάδα) οι οφθαλμοί μου είδον πώς αυτοί κατεσκεύαζον αυτά τα όργανά των, σιδηράς αλύσεις αμετρήτου βάρους. Και ηρώτησα τον άγγελον τής ειρήνης τον όντα μετ’ εμού, λέγων: ΄΄Δια ποίους ετοιμάζονται αυταί αι αλύσεις΄΄; Και αυτός μού είπεν: ΄΄Αυταί ετοιμάζονται δια την στρατιάν τού Αζαζέλ, ώστε να τους συλλάβουν και τους ρίψουν εντός τής αβύσσου τής πλήρους καταδίκης, και θα καλύψουν τας σιαγόνας των με ακατεργάστους λίθους κατά την εντολήν τού Κυρίου τών Πνευμάτων. Ο Μιχαήλ, και ο Γαβριήλ, και ο Ραφαήλ, και ο Φανουήλ θα τους συλλάβουν κατά την μεγάλην εκείνην ημέραν και θα τους ρίψουν κατ’ εκείνην την ημέραν εντός τής καμίνου τού πυρός, ούτως ώστε ο Κύριος τών Πνευμάτων να λάβη επ’ αυτών εκδίκησιν δια την αδικίαν των, όταν υπετάγησαν εις τον Σατανάν και παρεπλάνησαν τους κατοικούντας επί τής γης΄΄” (ΣΑΒΒΑ ΑΓΟΥΡΙΔΗ: “Τα Απόκρυφα τής Παλαιάς Διαθήκης” τόμ. Α΄ 1980, σελ. 320). Εις την πραγματικότηταν, όμως, το απόκρυφον Ενώχ, ίσως δε και τα άλλα που προανεφέραμεν, εγράφησαν ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ από την Επιστολήν τού Ιούδα ή έτυχον χριστιανικής επεξεργασίας. Αυτό σημαίνει, ότι οι αποκρυφιστές ήσαν αυτοί που ΑΝΤΕΓΡΑΨΑΝ και ΠΑΡΗΡΜΗΝΕΥΣΑΝ τούς συγγραφείς τής Καινής Διαθήκης και όχι τo αντίστροφον (Δια εκτενέστερην ανάλυσιν τού θέματος αυτού όρα το “ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι” εις το τέλος τής μελέτης ).
Οι πρώτοι πατέρες τής Αρχαίας Εκκλησίας μέχρι τον Κυπριανό και τον Λακτάντιο, ερμηνεύοντες με την ένωσιν τών αγγέλων την εξάπλωσιν τής αμαρτίας εις τον κόσμον και τον Κατακλυσμόν, ταυτίζουν τούς ΄΄υιούς τού Θεού΄΄ με τούς "αγγέλους", ενώ οι μεταγενέστεροι απορρίπτουν μίαν τέτοιαν άποψιν. Αναφέρομεν ενδεικτικά τούς: ΑΘΗΝΑΓΟΡΑ: ΄΄Πρεσβεία περί Χριστιανών΄΄ Α, 24-25 (Ρ.G. 5, σελ 948 α - 949 α), ΙΟΥΣΤΙΝΟ: ΄΄Απολογία δευτέρα υπέρ Χριστιανών΄΄ κεφ. 5 (Ρ.G. 6, σελ. 452), ΚΛΗΜΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ: ΄΄Παιδαγωγικός΄΄ Λόγος τρίτος, παρ. 2 (P.G. 8, σελ. 576), ΙΟΥΛΙΟ ΑΦΡΙΚΑΝΟ: ΄΄Ex guinigue libris chronographiae΄΄ ΙΙ (Ρ.G. 10, σελ. 65), ΕΙΡΗΝΑΙΟΣ: ΄΄Κατά Αιρέσεων΄΄ Βιβλίο Δ΄, κεφ. 36 παρ. 4, ΚΛΗΜΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ: ΄΄Ομιλίαι΄΄ 7. 12-15, 8. 11-15, “Στρωματείς” V,I,10, ΤΕΡΤΥΛΛΙΑΝΟΣ: ΄΄Περί του καλύμματος τών Παρθένων΄΄ 7, “Kατά Μαρκίωνος” V,18, “Περί ειδωλ.”, κεφ. ΙΧ, ΛΑΚΤΑΝΤΙΟΣ: “Instit.” II, 15, ΙΩΣΗΠΟΣ: “Αρχαιότητες” Ι, 3, 1, ΦΙΛΩΝ: “De Gigantibus”, ΤΑΤΙΑΝΟΣ Α, 12 (P.G. 6, σελ. 832b), ΚΟΜΟΔΙΑΝΟΣ: ΄΄Παιδαγωγική΄΄ Ι, 3.
ΟΙ ΑΠΟΡΡΙΨΑΝΤΕΣ ΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑΝ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ
Οι απορρίψαντες την παραπάνω ερμηνεία περί ΄΄αγγέλων΄΄ είναι οι: ΚΥΡΙΛΛΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ, ο οποίος θεωρεί την ταύτισιν τών ΄΄υιών τού Θεού΄΄ με τούς αγγέλους ως κάτι το ΄΄ΑΤΟΠΩΤΑΤΟ΄΄ (΄΄Γλαφυρών εις την Γένεσιν΄΄ Λόγος Πρώτος, Μigne P.G. 69 σελ. 51 εξ.), ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΣ ΚΥΡΟΥ που σημειώνει ότι οι συνήγοροί της είναι ΄΄εμβρόντητοι και άγαν ηλίθιοι΄΄ (΄΄Τα άπορα της Θείας Γραφής΄΄, Εις την Γένεσιν, Ερώτησις ΜΖ, P.G. 80, σελ. 148), Ιερός XΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ο οποίος εξηγεί “άνθρωποι μεν γαρ εκλήθησαν ΄΄υιοί Θεού΄΄ άγγελοι δε ουδαμώς” (“Λόγος Παραινετικός εις την Είσοδον τής Αγίας Τεσσαρακοστής”, Ομιλία ΚΒ΄, 2, Ρ.G. 53, σελ. 187) και Ιερός ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ (΄΄Πολιτεία Θεού΄΄ κεφ. 15 παρ. 23).
Εις τούς νεωτέρους χρόνους, η κριτική έρευνα εις το σύνολό της δέχεται την ταύτισιν τών ΄΄υιών τού Θεού΄΄ με τούς αγγέλους, τονίζοντας, όχι την ηθικήν πλευράν τού θέματος, αλλά τα καθαρώς φιλολογικά κριτήρια. Παράλληλα επισημαίνει τον αιτιολογικό χαρακτήρα τής αφύσικης ενώσεως τού θείου και τού ανθρώπινου στοιχείου που είχε ως άμεσο αποτέλεσμα την εμφάνιση τών γιγάντων (;) και απώτερη συνέπεια τον αφανισμό τού αμαρτωλού ανθρωπίνου γένους (Κατακλυσμός) και την δημιουργίαν ενός νέου κόσμου.
Αναφέρομεν ενδεικτικώς εκ τής ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας τα εξής ερμηνευτικά υπομνήματα: EDMOND JACOB: ΄΄Theology of the Old Testament΄΄, London σελ. 68, D. GUTHRIE: ΄΄New Testament Theology΄΄, 1981, σελ. 302, C.A. SIMPSON - W.R. BOWIE: ΄΄The Book of Genesis΄΄ (Interpreter’s Bible) σελ. 533, JOHN H. HAYES: ΄΄Introduction to the Bible΄΄ σελ. 143, JOHN SKINNER: ΄΄Critical and Exegetical Commentary on Genesis΄΄ in "International Critical Commentary" σελ. 141 εξ., ROBERT DAVIDSON: ΄΄Genesis΄΄, Cambridge, 1973 σελ. 69, S.R. DRIVER: ΄΄Τhe Book of Genesis΄΄ London, 1904, σελ. 82 εξ., CLAUS WESTERMANΝ: ΄΄A Commentary on Genesis΄΄ σελ. 371 κ.ά. Eκ τών Ελλήνων υπομνηματιστών αναφέρομεν ενδεικτικά τούς: ΑΘ. ΧΑΣΤΟΥΠΗ που ερμηνεύει: ΄΄οι υιοί τού Θεού΄΄ ("οι άγγελοι"), ΒΑΣ. ΣΤΟΓΙΑΝΝΟ που σημειώνει: ΄΄στη Γένεση 6/στ΄ 1-4 γίνεται λόγος για αγγέλους που νυμφεύτηκαν με τις ωραιότερες γυναίκες και γέννησαν τούς γίγαντες, προκαλώντας την οργή τού Θεού΄΄ ("Α΄ επιστ. Πέτρου", 1980 σελ. 354 εξ.). Κατά δε τον ΣΑΒΒΑ ΑΓΟΥΡΙΔΗ ΄΄Οι υιοί τού Θεού΄΄ είναι ΄΄ουράνια όντα΄΄ και ΄΄άγγελοι΄΄ (Μύθος - Ιστορία - Θεολογία, ΄΄Δελτίο Βιβλικών Μελετών΄΄, τόμ. 6, 1987 σελ. 14).