15 (πρόλογος)

«Είναι πράγματι ευχάριστο να παρατηρούμε ότι ο Frank Clover και ο Stephen Humphreys, στις εισαγωγικές παρατηρήσεις του σε μια πρόσφατη συλλογή σημαντικών άρθρων για την ύστερη αρχαιότητα, εμφανίζονται να προϋποθέτουν την άποψη αυτή όταν γράφουν: "Υπό την αιγίδα της Κωνσταντινούπολης, ο αυτοκρατορικός ελληνισμός, σαφώς ελληνικός στη μορφή και την άποψή του, αντικατέστησε τον παλιό ελληνορωμαϊκό πολιτισμό, που υπήρξε ο κυρίαρχος τρόπος ζωής στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία (Tradition and Innovation in Late Antiquity, Madison, Wis. 1989, σ. 10)»

 

25

«Στους τρεις αιώνες που μεσολαβούν από τη μεταστροφή του Κωνσταντίνου ως την ισλαμική κατάκτηση, μόνον ο αυτοκράτορας Ιουλιανός θεώρησε την ειδωλολατρία αντίθετη προς τον χριστιανισμό. Κι ο λόγος γι’ αυτό είναι φανερός, αν και σπανίως διατυπώνεται: ο Ιουλιανός είχε χριστιανική ανατροφή. Στράφηκε στην ειδωλολατρία με το ζήλο του νεοφωτίστου και οι απόψεις του για την ειδωλολατρία καθορίστηκαν από τη χριστιανική ανατροφή του. Ήταν το είδος του ειδωλολάτρη που έπλασαν οι ίδιοι οι χριστιανοί. Αυτός, και μόνον αυτός, από όλους τους επιφανείς ειδωλολάτρες της ύστερης αρχαιότητας ήθελε να μετατρέψει την ειδωλολατρία σ’ εκείνο ακριβώς που οι χριστιανοί φοβούνταν και μάχονταν περισσότερο. Θα ήταν εξαιρετικά απίθανο να είχε νιώσει αυτή την επιθυμία αν είχε γεννηθεί ειδωλολάτρης»

 

32

«Φαίνεται μάλιστα πως οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν τη λέξη "ελληνικός" με τη θρησκευτική της σημασία ήταν οι ίδιοι οι ειδωλολάτρες. Οι παλαιότερες σαφείς μαρτυρίες προέρχονται από επιστολές που απευθύνονται στον νεοπλατωνικό φιλόσοφο Ιάμβλιχο στις αρχές του 4^ου αιώνα»

 

33

«Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς ποια λέξη χρησιμοποιούσαν οι χριστιανοί για τους ειδωλολάτρες πριν η λέξη "ελληνικός" αναδειχτεί σε πάγιο όρο, δηλαδή συγκεκριμένα πώς αποκαλούνταν οι ειδωλολάτρες στα κείμενα των χριστιανών συγγραφέων πριν από τον 4^ο αιώνα μ.Χ. Τα λεξικά είναι σαφή και στο σημείο αυτό, αν και η σημασία του δεν εκτιμήθηκε δεόντως. Στον Ποιμένα του Ερμά, στον Ιππόλυτο, στον Κλήμεντα, στον Ωριγένη και σε άλλους, η λέξη που χρησιμοποιείται πάγια για τον "ειδωλολάτρη" είναι "εθνικός", και το αντίστοιχο της λέξης "ελληνισμός" στην ύστερη αρχαιότητα είναι "έθνος" σ’ αυτή την πρώιμη περίοδο»

 

52

«Οι παλαιότεροι Άραβες λάτρευαν τις παγανιστικές τους θεότητες με τη μορφή ανεικονικών ειδώλων, δηλαδή λίθων με κάπως πυραμιδωτό σχήμα».

 

61

«Είναι πολύ σημαντικό να θυμηθούμε εδώ ότι ο χριστιανισμός άσκησε ισχυρή επίδραση στον παγανισμό που ανθούσε στον κόσμο της ύστερης αρχαιότητας, επίδραση – θα έλεγα – όχι λιγότερο σημαντική από εκείνη που άσκησε ο παγανισμός στον χριστιανισμό, η οποία παρατηρείται πολύ συχνότερα. Θα θυμάστε ότι ο Ιουλιανός ο Αποστάτης αποτελεί ένα εξαίρετο δείγμα αυτής της επίδρασης. Χριστιανός στην καταγωγή και την ανατροφή του, χρησιμοποίησε όσα διδάχτηκε ως παιδί για να αναδείξει τον παγανισμό σε πιο υπολογίσιμο αντίπαλο του χριστιανισμού. Εισήγαγε την ιδέα της φιλανθρωπίας και της ελεημοσύνης στις παγανιστικές λατρείες που επιχείρησε να αναβιώσει. Η παγανιστική εικονογραφία, αντίστοιχα, φανερώνει την επίδραση της χριστιανικής αγιογραφίας (ιδιαίτερα στην απεικόνιση της Παρθένου με το βρέφος), όπως και η χριστιανική αγιογραφία μαρτυρεί την επίδραση της παγανιστικής εικονογραφίας. Στο ξόανο του Αιώνα, το σημάδι του σταυρού στο μέτωπο, τα χέρια και τα γόνατα μπορεί πολύ φυσικά να ερμηνευθεί ως εισαγωγή χριστιανικών στιγμάτων στον ψευδο-Χριστό βρέφος, είτε είναι ο Αιών είτε ο Όσιρις αυτός που εμφανίζεται στην τελετουργία της Αλεξάνδρειας».

 

81

«Στη γειτονική Έδεσσα μέχρι το τέλος του 6^ου αιώνα πραγματοποιούνταν θυσίες στο ναό του Διός. Η επιβίωση τέτοιων τελετών στο πιο σημαντικό κέντρο της συριακής Εκκλησίας είναι αποκαλυπτική. Μια τόσο όψιμη χρονολογία για δημόσιες τελετές της ελληνικής ειδωλολατρίας είναι ένα μόνον ανάμεσα στα πολυάριθμα δείγματα που φανερώνουν ότι η αυτοκρατορική νομοθεσία απέτυχε να περιορίσει την επίδραση του παγανισμού.

 

100

«Είναι γνωστό ότι ο χριστιανισμός δανείστηκε άφθονα στοιχεία από τη γλώσσα και την εικονογραφία του παγανισμού, αλλά πρέπει ξανά να δοθεί έμφαση στο γεγονός ότι η διαδικασία αυτή ήταν στην πραγματικότητα αμφίδρομη. Ο ύστερος παγανισμός ανταποκρίθηκε εξίσου στο χριστιανικό περιβάλλον μέσα στο οποίο άνθισε. Ο νεοπλατωνισμός, ιδίως οι θεωρίες του περί θεουργίας, ήταν σαφώς πιο κοντά στη θρησκεία παρά στη φιλοσοφία. Ίσως θα πρέπει, κατά συνέπεια, να αναγνωρίσουμε ότι τουλάχιστον ένας στίχος των Διονυσιακών, από το 12^ο βιβλίο, δεν θα μπορούσε ποτέ να έχει γραφτεί σε ελληνικό ειδωλολατρικό ποίημα της προχριστιανικής εποχής: "Ο κύριός μας, ο Βάκχος, έχυσε δάκρυα, για να δώσει τέλος στα δάκρυα των θνητών"».

 

112

«Η έμμεση ανταπόκριση στον χριστιανισμό που συναντάμε στα παγανιστικά μοτίβα είναι κι εδώ εμφανής στην παράσταση του Διονύσου βρέφους που κάθεται στα γόνατα του Ερμή, όπως το βρέφος στην αγκαλιά της Παρθένου. Παραπλεύρως βρίσκεται η αλληγορική μορφή της Θεογονίας, της «Γεννήσεως του Θεού», δηλαδή η παγανιστική Θεοτοκία (για να δώσουμε τον αντίστοιχο όρο των χριστιανικών κειμένων). Τον Διόνυσο βρέφος, που κάθεται στα γόνατα του Ερμή, τον πλησιάζουν πρόσωπα με τα χέρια απλωμένα σε προσκύνηση, τα οποία παίζουν ίσως ρόλο παρόμοιο με των Δωροφόρων στο ψηφιδωτό της Σεπφωρίδας. Εδώ όμως θυμίζουν ακόμα πιο έντονα την εικόνα των Μάγων που πλησιάζουν τον Χριστό βρέφος».

 

123

Για την Αίγυπτο «Είναι σαφές σήμερα ότι, και με τις πιο συντηρητικές εκτιμήσεις, πάνω από τα τρία τέταρτα της χώρας είχαν εκχριστιανιστεί ως τον 5^ο αιώνα».

 

134 - 5

«Σε αρκετές λαμπρές παρατηρήσεις του ο Cameron έδειξε μια πολύ λεπτή και ευαίσθητη αντίληψη της σχέσης παγανισμού και χριστιανισμού. "Δεν είναι ανάγκη, σημειώνει, να βλέπουμε “σύγκρουση” ή “ένταση” ανάμεσα στους δύο κόσμους". Και λίγο παρακάτω πετυχαίνει θαυμάσια το στόχο του όταν αναφέρεται στη "συχνή υπεραπλούστευση να ταυτίζουμε τη συμπάθειά μας για τον κλασικό πολιτισμό με τη συμπάθειά μας για τον παγανισμό". "Σε τελευταία ανάλυση, δηλώνει, το ουσιαστικό χαρακτηριστικό και η ραχοκοκαλιά του βυζαντινού πολιτισμού είναι ακριβώς η σύζευξη αυτή του χριστιανισμού με τον κλασικό πολιτισμό". Εκείνοι που πρώτοι αποσχίστηκαν από τη μεροληπτική ιστοριογραφική παράδοση σχετικά με τον αγώνα ζωής και θανάτου ανάμεσα στον χριστιανισμό και τον παγανισμό ήταν, πολύ πριν από τους μελετητές της πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας, οι ιστορικοί της τέχνης. Ο Kurt Weitzmann, γράφοντας το 1951 το βιβλίο του Η ελληνική μυθολογία στη βυζαντινή τέχνη, πιστοποιεί την "παρείσφρηση κλασικών τυπικών μορφών, προσωποποιήσεων και άλλων συναφών, σε χριστιανικές παραστάσεις". "Η διείσδυση τέτοιων στοιχείων, παρατήρησε, δείχνει ότι ο καλλιτέχνης έχει αυξημένη επίγνωση της αξίας της κλασικής πολιτισμικής κληρονομιάς. Φανερώνει την πεποίθησή του ότι η τελευταία αυτή μπορεί να εναρμονιστεί με τη χριστιανική παράδοση και ότι και οι δυο μπορούν να συγχωνευτούν σε ένα ενοποιημένο ύφος"».

 

138

Ο Διόσκορος της Αφροδιτόπολης, τον 6^ο αι., χριστιανός «διαψεύδει κατηγορηματικά και με αξιόπιστο τρόπο κάθε ισχυρισμό ότι το τέλος του υπαρκτού παγανισμού συνεπέφερε και το τέλος της μανίας των Αιγυπτίων για την ελληνική ποίηση»

 

152

«Και οι χριστιανοί της υπαίθρου, όπως οι ειδωλολάτρες, χρησιμοποίησαν τις παραστάσεις της ελληνικής μυθολογίας για να στολίσουν τόσο τους ναούς όσο και τα σπίτια τους με ψηφιδωτά που θύμιζαν, μ’ έναν καθησυχαστικό αλλά και αποκαλυπτικό τρόπο τις παλιές τοπικές λατρείες της περιοχής. Για παράδειγμα, στο ναό της Παρθένου στην πόλη Μάνταμα της Ιορδανίας συναντούμε μια κομψή αναπαράσταση της Αφροδίτης, που ήταν η ελληνική μορφή της αρχαίας αραβικής θεάς Αλούτζας, και στο ναό των Αποστόλων βλέπουμε την εικόνα της θεάς Τηθύος, που συμβόλιζε τη θάλασσα, με το δεξί της χέρι υψωμένο στη χαρακτηριστική εκείνη χειρονομία που συνδέεται με μια σημιτική ειδωλολατρική θεότητα».