Απάντηση στις συκοφαντίες τού Νεοπαγανισμού

Ορθόδοξη Ομάδα Δογματικής Έρευνας

Κάποιες παρατηρήσεις επί της έκθεσης αυτής έχουν προσφερθεί από ένα γνωστό μας «Ιουστίνο Μάρτυρα», ένα κλασσικό μελετητή ο οποίος κατοικεί στην Αγγλία. Αυτές τις παρατηρήσεις τις έχουμε προσθέσει  με έντονη γραφή, κάτω από τις σχετικές παραγράφους. Ευχαριστούμε τον «Ι. Μ.» για αυτούς τους σχολιασμούς του!

Η Ελληνική θεότητα με το όνομα Διόνυσος (επίσης αποκαλούμενος Βάκχος) είναι γνωστός στον περισσότερο κόσμο ως προστάτης του οίνου, είναι όμως ακόμα περισσότερο γνωστός – για τις ανάγκες της παρούσας σειράς άρθρων – ως εκείνος στον  οποίον υποτίθεται πως χρωστάμε το Ευαγγελικό θαύμα του γάμου της Κανά. Είναι σκόπιμο να σημειωθεί πως το θαύμα του Διόνυσου προέρχεται από κάποια αναφορά μεταγενέστερη του πρώτου αιώνα, ώστε ο οποιοσδήποτε παραλληλισμός (με την Κανά) είναι μάλλον αντίστροφος (αν υπάρχει καν παραλληλισμός δηλαδή).  Αλλά αυτό θα το εξετάσουμε αργότερα… Πάντως, και ο Διόνυσος αλλά και οι θεωρίες περί αντιγραφής είναι πολύ πιο πολύπλοκα από αυτά που αναφέρθηκαν εδώ, ενώ ο Διόνυσος είναι «ο πλέον πολύπλοκος και πολύπλευρος απ’ όλους τους Ελληνικούς θεούς» [Carp.MD,1].  Ο Διόνυσος δεν ήταν απλώς ο θεός του κρασιού, αλλά και ο θεός του παράδοξου. Ήταν ο θεός του πολιτισμένου θεάτρου αλλά επίσης ο θεός της άγριας, οργιαστικής συμπεριφοράς και της μέθης. Ήταν ο θεός της γονιμότητας αλλά εξ’ ίσου ο θεός που παρηγορούσε τους ετοιμοθάνατους.

Παριστάνεται ορισμένες φορές ως μια μανιακή, καταστροφική φιγούρα και άλλες φορές ως ένα αθώο παιδί, άλλοτε δε ως γενειοφόρος άνδρας και άλλοτε ως θηλυπρεπής νεανίας.

Είναι ένας θεός του αισθησιασμού και της εμπειρίας. «Ο Διονυσιασμός επιδίδεται ολόψυχα στον πρωτογονισμό, επιζητώντας να αποκτήσει και να επικοινωνήσει με το υπερφυσικό» [Dan.GLE, 150]. Είναι επίσης «μια έκφραση των αισθησιακών χαρών της ζωής, μη εμποδισμένη από το Κράτος και μη κατευθυνόμενη από πατριαρχική οικογένεια». [Eva.GE, 37]

Για να συνοψίσουμε:  Ο Διονυσιασμός είναι μια θρησκεία που εξυμνεί την κατάρριψη των ορίων και την ασάφεια των κατηγοριών.  Είναι τόσο όμοιος με τον Χριστιανισμό, όσο και ο Βουδισμός. Πώς γίνεται λοιπόν, να επιμένουν ορισμένοι ότι ο Διόνυσος και ο Χριστός είναι δίδυμα αδέλφια;

Ο Διόνυσος γενικά αναγνωρίζεται περισσότερο ως θεός των ανατροπών, του σπασίματος των κατηγοριών και της αντιστροφής των κανόνων. Το γνώρισμά του ως θεού του οίνου κλπ. είναι, πιστεύω, μάλλον μια αντανάκλαση αυτών των στοιχείων - αν και το ζήτημα της γονιμότητας σίγουρα έχει μια δική του ιδιαίτερη σημασία. Προσωπικά, δεν θα χρησιμοποιούσα την φράση «πολιτισμένο θέατρο», δεδομένου ότι το Ελληνικό θέατρο πιθανότατα να είχε τις ρίζες του σε κάποια  προφανώς α-πολίτιστη, τελετουργική λατρεία (του Διονύσου ίσως;).  Επίσης, η σχέση του Διόνυσου με το θέατρο είχε αμφισβητηθεί από τον καθ. Scott Scullion σε ένα άρθρο της τελευταίας έκδοσης του τριμηνιαίου περιοδικού «Classical Quarterly» (φύλλο 52/2002, με τίτλο ‘Καμμία σχέση με τον Διόνυσο;’), αν και αυτό σίγουρα ισχύει για την πόλη των Αθηνών.

Η απάντηση φυσικά είναι πως επιμένουν εσφαλμένα. Οι σύγχρονοι ακαδημαϊκοί που έχουν εμβαθύνει στην μελέτη του Διόνυσου διακρίνουν ένα κοινό στοιχείο στις ιστορίες του Διόνυσου, ήτοι πως επρόκειτο για προσωπικότητα σχετιζόμενη με πηγές παραισθήσεων (θέατρο, αλλαγμένες καταστάσεις συναίσθησης), και με την δυνατότητα να ενσωματώνει αντίθετες ιδιότητες ταυτόχρονα [Hein.HHG, 14ff].  Όμως ελάχιστοι -πέραν της ομάδας των Freke-Gandy-S, και ορισμένων ακαδημαϊκών- βλέπουν στον Διόνυσο οποιαδήποτε παράλληλο με την μορφή του Χριστού. Υπάρχουν όμως και εξαιρέσεις: Ο Evans [Eva.GE] έχει την εντύπωση πως υπάρχει παραλληλισμός: στην γέννηση, στο ανθρώπινο στοιχείο (αν και τον Διόνυσο ποτέ δεν τον ταύτισαν με την ιδέα του «100% Θεός, 100% άνθρωπος»), στο μαρτύριο, στην πίστη σε τελετές μυστηρίων, και στην δόξα του Διόνυσου και του Χριστού, όμως όλα αυτά είναι γενικόλογοι, αόριστοι παγκόσμιοι παραλληλισμοί, ή ούτε καν παραλληλισμοί (όπως θα διαπιστώσουμε πιο κάτω). Ως επί το πλείστον, και όπως συμβαίνει και με τον Μιθραϊσμό, δεν διαπιστώνεται κανένας τέτοιος παραλληλισμός – και οι ελάχιστοι που έχουν εντοπισθεί στο παρελθόν (από τους λιγότερο γνωστούς) αρχίζουν να ατονούν.

Από τις «Βάκχες» στο Μέλλον

Για να διευκολύνουμε τα πράγματα, οφείλουμε να ξεκινήσουμε τοποθετώντας ένα υπόβαθρο - μια σύνοψη της ιστορίας που διηγείται ο Έλληνας θεατρικός συγγραφέας Ευριπίδης, με τίτλο «Οι Βάκχες». Το έργο αυτό εξυπηρετεί σαν πηγή πληροφοριών για τον Διόνυσο/Βάκχο, και για τον μελετητή - αλλά εξ ίσου και για τον οπαδό της θεωρίας που θέλει Χριστο-μυθοποιό -και πρόκειται να αναφερθούμε συχνά σ’ αυτό.

Περιέργως, έχει εντοπισθεί παραλληλισμός από τουλάχιστον ένα μεταγενέστερο Χριστιανό συγγραφέα, ο οποίος είχε γράψει ένα θεατρικό έργο αντλώντας στοιχεία από τις «Βάκχες», με τίτλο «Christus Patiens» (Χριστός Μακρόθυμος). Τα λόγια του Χριστού προς τον Αγ. Παύλο όπως καταγράφονται στις Πράξεις (σκληρόν σε λακτίζειν προς κέντρα) είναι όμοια ή ολόιδια με μια φράση στις «Βάκχες», αν και αυτό μπορεί να είναι σύμπτωση, ή απλώς μια ένδειξη πως η φράση είχε γίνει παροιμιώδης (κάτι διόλου απίθανο, αφού ο Πενθέας θα αποτελούσε ένα υπέροχο και εκλεκτό δείγμα θνητού που αναμετριέται με ένα θεό – όπως έκανε ο διώκτης Απόστολος Παύλος).   Η ιδέα όμως πως κάτι τέτοιο υποδηλώνει  πως ο Χριστιανισμός αντιγράφηκε από την λατρεία του Διονύσου μάλλον αποτελεί φαντασιοπληξία, ειδικά όταν πρόκειται για ένα «σκληροπηρυνικό» Φαρισαίο σαν τον Απόστολο Παύλο.

Το έργο αρχίζει με ένα πρόλογο του Διόνυσου, ο οποίος - μεταμφιεσμένος ως ιερέας της δικής του θρησκείας – παραπονείται για το γεγονός πως η πόλη των Θηβών και ο βασιλιάς της πόλεως Πενθέας αρνούνται να τον τιμήσουν.  Έτσι, σε επίδειξη της δύναμής του, έκανε τις γυναίκες των Θηβών να τρελλαθούν και να φύγουν τρέχοντας προς τις ερημιές σαν μανιασμένες προσκοπίνες (και σκοπεύοντας να κάνει και μερικές ακόμα επιδείξεις, σε περίπτωση που ο Πενθέας θελήσει να τρέξει πίσω από τις γυναίκες). Λοιπόν, πράγματι, ο Πενθέας φουρκίζεται και κανονίζει να συλληφθεί ο Διόνυσος. Μετά από μια σύντομη ανταλλαγή λόγων όπου ο Διόνυσος προκαλεί τον ευέξαπτο βασιλιά, ο Πενθέας ρίχνει τον Διόνυσο στην φυλακή και αρχίζει να σχεδιάζει πώς θα φέρει πίσω τις γυναίκες.  Ο Διόνυσος όμως «βγάζει ένα χαρτί από το μανίκι» που λέγεται σεισμός, αλλά πριν προλάβει ο Πενθέας να καταπιαστεί με το πρόβλημα αυτό, καταφτάνει ένας βοσκός και του περιγράφει πόσο επικίνδυνες έχουν γίνει οι γυναίκες. Ο Διόνυσος κερδίζει τον έλεγχο του Πενθέα με ήπιο τρόπο, και τον πείθει να μεταμφιεσθεί σαν γυναίκα, προκειμένου να φύγει κρυφά και να πάει να κατασκοπεύσει τις γυναίκες στην έρημο. Φυσικά αυτό ήταν μέρος του σχεδίου του Διόνυσου για την ταπείνωση και την εξόντωση του Πενθέα.

Και πράγματι τον εξοντώνει.  Ο Πενθέας καταλήγει νεκρός, κατακομματιασμένος από τις γυναίκες – και μάλιστα με ιδιαίτερες τιμές για την αποτρόπαιη πράξη να αποδίδονται στην μητέρα του, η οποία κρατά το αποκομμένο κεφάλι του νομίζοντας πως είναι κεφάλι ζώου. Το έργο τελειώνει με τον Διόνυσο να επιβάλλει καταδίκες σε όλο τον κόσμο…  (Φυσικά, δεν χρειάζεται να τονίσουμε πως αυτό δεν είναι μυθιστόρημα που συστήνεται για «ελαφρά ψυχαγωγία»!)

Ποιa η σχέση της Κοιλάδας Νάπα* με την Ιερουσαλήμ;

(* Κοιλάδα Νάπα : Φημισμένη περιοχή αμπελώνων και οινοποιείων στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ.)

Τώρα θα ξεκινήσουμε το κυρίως τμήμα της έκθεσής μας, όπου θα αναλύσουμε μια-μια τις υποτιθέμενες ομοιότητες μεταξύ Διόνυσου και Χριστού. Οι ισχυρισμοί περί ομοιοτήτων έχουν ληφθεί από δύο πηγές: το έργο «The Christ Conspiracy» (Η Συνομωσία περί Χριστού) της Acharya S [111-113] και το «The Jesus Mysteries» (τα Μυστήρια περί Χριστού) των Freke και Gandy.

Ας δούμε πρώτα τι έχει να μας πει η Acharya S (με τυχόν αναγκαίες συμπληρώσεις από τους Freke και Gandy).

Ο Διόνυσος ήταν γεννημένος από παρθένο την 25^η Δεκεμβρίου, και, σαν «Άγιο Βρέφος», είχε τοποθετηθεί μέσα σε φάτνη

Οι Freke και Gandy προσθέτουν στην περιγραφή του Διόνυσου «το θαυμαστό βρέφος του Θεού, το Μυστήριο» και την εξής περιγραφή: «ο εκ της θαυματουργικής γέννας».

Έχουμε ήδη αναφέρει στο άρθρο μας για τον Μιθραϊσμό για ποιόν λόγο η ημερομηνία των Χριστιανικών Γενεθλίων δεν έχει καμμία συνάφεια – άλλωστε, δεν έχω κάνει μέχρι στιγμής οποιονδήποτε υπαινιγμό για οποιαδήποτε ημερομηνία γέννησης του Διόνυσου, από οποιοδήποτε έργο που να αναφέρεται σ’ αυτόν, πλην της παρατήρησης των Freke και Gandy πως η γέννηση του Διόνυσου εορταζόταν στις 6 Ιανουαρίου από ορισμένους στην Αλεξάνδρεια. Αλλά και αυτό προέρχεται από μια μεταγενέστερη εκκλησιαστική πηγή – τον Άγιο Επιφάνιο – κάτι που το καθιστά εντελώς άσχετο με τυχόν ισχυρισμούς αντιγραφής. Η Acharya S έχει δηλώσει πρόσφατα πως ο Μακρόβιος είναι η πηγή της ημερομηνίας αυτής, αλλά ακόμα κι αυτός είναι πολύ κατοπινότερος για να ληφθεί υπ’ όψιν η άποψή του.

Ο Μακρόβιος έγραφε συγκεκριμένα για τα Saturnalia (Κρόνεια), οπότε, είχε συγκεκριμένο λόγο να αναφέρει παραδόσεις που συνέδεαν τον Διόνυσο με την 25^η Δεκεμβρίου, ακόμα και αν οι παραδόσεις αυτές δεν είχαν γίνει γενικότερα αποδεκτές.

Γεννηθείς εκ παρθένου;  Όχι δα – αν και εξαρτάται ποια απ’ όλες τις ιστορίες θέλει κανείς να πιστέψει.  Στην πιο δημοφιλή εκδοχή, η μητέρα του Διόνυσου ήταν η Σεμέλη, η οποία έμεινε έγκυος από τον Δία, όταν εκείνος ο παλιόγερος μπερμπάντης θεός έκανε ένα από τα συνήθη κόλπα του, παίρνοντας τη μορφή κεραυνού.  Στη συνέχεια, η ζηλιάρα Ήρα κορόϊδεψε την Σεμέλη, πείθοντάς την να ζητήσει από τον Δία να της φανερώσει όλη του την δόξα (μόνο που κατέληξε να γίνει στάχτη η Σεμέλη, αφήνοντας το πρόωρο έμβρυο Διόνυσο εκτεθειμένο).  Σαν ευσυνείδητος –στην αρχή– πατέρας, πήρε ο Δίας το έμβρυο και το έρραψε μέσα στο μηρό του, μέχρι την στιγμή που θα ήταν έτοιμο να επιβιώσει μόνο του. Με αυτή την έννοια, ήταν όντως «δις γεννηθείς» ο Διόνυσος, και αυτό ήταν το «Μυστήριο» στο οποίο αναφέρεται η πηγή των Freke και Gandy, η Harrison. [Dan.GLE, 65; Harr.PGR, 436] Μια άλλη ιστορία θέλει τον Διόνυσο να είναι γιός του Δία και της Περσεφόνης [Dan.GLE, 93; Eva.GE, 153]. Μια άλλη, Ασιατική εκδοχή, θέλει τον Διόνυσο «αυτογέννητο».  (Μου λένε όμως πως οι δύο τελευταίες εκδοχές είναι πολύ ασαφείς). Πάντως, σύλληψη και γέννηση εκ παρθένου σαφώς ΔΕΝ υπάρχει εδώ. Αυτό που έχουμε είναι μια συνηθισμένη περίπτωση θεϊκής μοιχείας, στην οποία ήταν επιρρεπής ο Δίας, όπως και οι άλλοι Έλληνες θεοί…

Η Harrison,  είναι «εκπρόθεσμη» κατά ένα αιώνα.  Κανένας αξιόπιστος σύγχρονος ακαδημαϊκός δεν θα αναφερόταν σ’ αυτήν ως κατ’ εξοχήν αυθεντία, ή τουλάχιστον χωρίς να αναφερόταν παράλληλα σε ένα πιο πρόσφατο ακαδημαϊκό (ένας προφανής υποψήφιος θα ήταν ο Walter Burkert – ακόμα και δεκαετίες πριν από αυτόν, άνθρωποι σαν τον Jeanmaire έγραφαν για τον Διόνυσο, αλλά ίσως ματαιοπονούμε όταν περιμένουμε από τέτοιους ανθρώπους να γνωρίζουν πως δεν έχουν μεταφρασθεί στα Αγγλικά όλα όσα αξίζει να διαβαστούν…αν και ο Burkert τουλάχιστον έχει μεταφρασθεί).

Δεν έχω βρει την παραμικρή ένδειξη πως ο Διόνυσος είχε ποτέ αναφερθεί ως «το Άγιο Βρέφος» (όχι πως αυτό έχει σημασία,  αφού αυτός είναι ένας τίτλος που δόθηκε στον Ιησού πολύ μετά την εποχή των Αποστόλων) καθώς επίσης ουδεμία ένδειξη πως είχε ποτέ τοποθετηθεί μέσα σε φάτνη. Η Acharya δεν μας παρέχει ούτε τεκμήρια ούτε υποσημειώσεις πάνω στο σημείο αυτό, οπότε, εφ’ όσον δεν προκύψει κάποια νεώτερη ανακάλυψη, αναγκαστικά θα θεωρήσω το στοιχείο αυτό πλαστό.  Οι Freke και Gandy δεν επαναλαμβάνουν αυτόν τον ισχυρισμό, αλλά μάλλον μιλούν για κάποιον «ιερό γάμο» που τελέσθηκε μέσα σε «σταύλο βοδιού» - μια πολύ ισχνή απόπειρα παραλληλισμού. (Κάποιος κλασικός μελετητής που σχολίασε το άρθρο αυτό είπε για την εν λόγω τελετή:  «Η γυναίκα αντιπροσώπευε την γη (=πιθανότατα μια επίγεια θεά), και όχι την θεά της γονιμότητας…Στην πραγματικότητα ήταν σύζυγος ενός ιερέα-πολιτικού ονόματι «Βασιλεύς», ο οποίος αρχικά ήταν βασιλιάς των Αθηνών. Δεν υπήρχε αμφιβολία πως ο γάμος αυτός δεν είχε σκοπό την τεκνογονία, αν και ορισμένοι σύγχρονοι ακαδημαϊκοί έχουν σκεφθεί πως αυτός ήταν όντως ο αρχικός σκοπός... Φαίνεται πως η ΓΥΝΑΙΚΑ ήταν εκείνη που γενικά αντιπροσώπευε την θεά, και όχι ο άνδρας που αντιπροσώπευε τον θεό. Όμως είμαι πρόθυμος να αποδειχθώ λάθος επ’ αυτού, αν και πιστεύω πως ισχύει σαν γενικός κανόνας.  Ο σταύλος του βοδιού δεν ήταν καν τέτοιο πράγμα – ήταν ένα κοινοτικό κτίριο που λεγόταν ‘Βουκόλιον’ (που πρόχειρα μεταφράζεται ως χώρος βοδιού).  Πιθανόν να ήταν (ή να συμβόλιζε) σταύλο βοδιού αρχικά, όμως σίγουρα δεν ήταν κάτι τέτοιο, ούτε καν στους κλασικούς χρόνους.»  Επίσης αναφέρονται στην «ευρέως εξαπλωμένη, πρώιμη Χριστιανική παράδοση» πως ο Ιησούς είχε γεννηθεί μέσα σε σπηλιά, κάτι που δεν έχει σχέση με την Βιβλική αναφορά (αν και ο Danielou γνωρίζει κάποια παράδοση που θέλει τον Διόνυσο να έχει γεννηθεί μέσα σε σπηλιά (Dan.GLE, 127) – υπάρχει μια έντονη παράδοση πως ο Ιησούς είχε γεννηθεί μέσα σε σπήλαιο, όμως δεδομένου ότι τα σπήλαια είναι βολικά καταφύγια για τους άστεγους, ο παραλληλισμός είναι άνευ ουσίας. Επί πλέον, κάνουν το εγκληματικό λάθος να δηλώνουν πως «η λέξη αυτή που συνήθως μεταφράζεται ως ‘σταύλος’ είναι η λέξη ‘κατάλυμα’ των Ευαγγελίων, η οποία σημαίνει ‘προσωρινό καταφύγιο ή σπηλιά» [32]   Δεν είναι σαφές από πού έχουν πάρει αυτόν τον ορισμό.  Η ζητούμενη λέξη είναι εκείνη που έχει ερμηνευθεί ως ‘πανδοχείο’ (κατά το, ‘δεν υπήρχε χώρος στο ….) στο Κατά Λουκά Ευαγγέλιο, όπως επίσης εντοπίζεται και στο Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο 14:14 (άρα, σύμφωνα, με την ιδέα των Freke και Gandy, υποτίθεται πως το κείμενο λέει «και εκεί όπου θα εισέλθετε, πείτε στον πανδοχέα ότι ο Κύριος ρωτά: πού είναι το….προσωρινό καταφύγιο ή σπηλιά, όπου πρόκειται να φάγω το Πάσχα με τους μαθητές μου;;;;»)

Ήταν ένας περιπλανώμενος δάσκαλος ο οποίος έκανε θαύματα

Όπως και με τον Μίθρα, πρόκειται για δύο, παγκόσμιας εμβέλειας χαρακτηριστικά που θα περίμενε κανείς να διαθέτει ο κάθε θρησκευτικός ηγέτης. Οι «Βάκχες» μας λένε για τον Διόνυσο που έκανε περιοδείες στην Ελλάδα, την Περσία και Αραβία, που διέδιδε τις τελετές του παντού και, όποτε προέκυπτε η ανάγκη, επέβαλλε θαυματουργικές τιμωρίες σε όσους τον αψηφούσαν.  Ο Danielou [Dan.GLE, 94] αναφέρει πως υπάρχουν εκδοχές του Διονύσου που τον θέλουν να ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο διαδίδοντας πολιτισμό, συμπεριλαμβανομένης και μιας εκστρατείας στην Ινδία   Ο Detienne [Det.DAL, 4] αναφέρεται στον Διόνυσο ως τον «πλέον επιδημικό των θεών», καθ’ ότι ήταν ο θεός που περνούσε τον περισσότερο χρόνο του ταξιδεύοντας.  Αυτό βέβαια δεν θυμίζει τον Ιησού, ο Οποίος περιόδευε σε μια περιορισμένη περιοχή, παρέχοντας ηθικές διδαχές. Πάντως, δεν γινόταν να διαδώσεις μήνυμα αν δεν ήθελες ο ίδιος να ταξιδέψεις ή να αποστείλεις μαθητές σου (κάτι που έκανε ο Ιησούς, αλλά που ο Διόνυσος δεν φαίνεται να έκανε : εκείνος προτιμούσε να σπρώχνει τους λάτρεις του – κατ’ εξοχήν γυναίκες – στην τρέλλα, και μετά να τις αφήνει πίσω).

Ως προς την δεύτερη πρόταση: Ναι – πρόκειται για διαφορά κρίσιμη. Ο Χριστιανισμός του Ιησού δεν ήταν κατ’ εξοχήν ιεραποστολική θρησκεία – ήταν το πλήρωμα των υποσχέσεων των προφητών του Ισραήλ. Το μήνυμά Του δεν διαδόθηκε στους Εθνικούς παρά μόνο όταν το Εβραϊκό κατεστημένο το είχε απορρίψει σθεναρά.

Eισήλθε στην πόλη "καθισμένος επί πώλου όνου"

Οι Freke και Gandy λένε πως ο Διόνυσος «συχνά απεικονίζεται καβάλα σε γαϊδούρι, το οποίο τον μεταφέρει στο πάθος του» και σημειώνουν πως η σκηνή αυτή αναπαρίσταται με πλήθη να «υμνούν με δυνατές φωνές τον Διόνυσο και να τον χαιρετούν με αγκαλιές από κλαδιά» [44]

Όντως έχουμε απεικονίσεις σε αρχαίες ζωγραφικές, του Διονύσου επάνω σε μουλάρι, μέσα σε πομπή με σάτυρους (=πλήθη;;;) να ανεμίζουν κλωνάρια κισσού [Eva.GE, 149] – με άλλα λόγια, πρόκειται για την τυπική συμπεριφορά που προσφέρεται σε οποιαδήποτε βασιλική, θριαμβευτική φιγούρα, όπως π.χ. ένας κατακτητής βασιλιάς μιας ξένης δύναμης. Πέραν αυτού, τα κλαδιά κισσού είναι τελετουργικά αντικείμενα – κάτι που δεν παραλληλίζεται με την χρήση βαϊων στην Ιερουσαλήμ (διότι οι φοίνικες ήσαν σύμβολα Ισραηλιτικής εθνικότητας).

Δεν ξέρω τι εννοούν οι Freke και Gandy με τις λέξεις «το οποίο τον μεταφέρει στο πάθος του». Ποιο πάθος; Η μοναδική αναφορά που παρέχουν, δεν αναφέρεται στον Διόνυσο καβάλα σε γαϊδούρι, αλλά μάλλον απεικονίζει σκηνή Ορφικής εσχατολογίας, με ένα πλήθος ανθρώπων (όχι τον Διόνυσο) να περιστοιχίζουν ένα γαϊδούρι, με ένα ατρόμητο άτομο να τραβά την ουρά του ζώου παιχνιδιάρικα – λοιπόν, πού ακριβώς ήταν το στοιχείο του πάθους;  Και που στο καλό είναι ο Διόνυσος;  Ο Διόνυσος μπορεί να έχει κάποια φήμη ως κομιστής ειρήνης, αλλά εδώ έχουμε να κάνουμε με την προσκόμιση φεστιβάλ και τεχνών από αυτόν, ως υπόβαθρο για την ειρήνη (μόνο που είναι κομιστής απόγνωσης και απελπισίας επίσης!!)  Υπάρχει επίσης μια ιστορία όπου ο Διόνυσος είναι καβάλα σε μουλάρι, μόνο που αποτελεί τμήμα μυθιστορήματος στο οποίο «το μουλάρι έγινε ένα από τα άστρα στον αστερισμό του Καρκίνου.» [Ott.DMC, 170]  Το μουλάρι επίσης τυγχάνει να είναι ένα από τα πολλά τοτεμικά ζώα του Διόνυσου. Πάντως, στο κεφ.9 του Ζαχαρία βρίσκουμε μια μεγαλύτερη συνάφεια με την πομπή του Ιησού παρά τις οποιεσδήποτε αρχαίες ζωγραφιές των οποίων την ύπαρξη οι Εβραίοι της Παλαιστίνης είναι απίθανο να γνώριζαν. Επίσης ένας άλλος παραλληλισμός που θα μπορούσε να επισημανθεί είναι η θριαμβευτική είσοδος του Σίμωνος του Μακκαβαίου (143-134 π.Χ.), ο οποίος, αφού εξεδίωξε τους Σελευκιδες εχθρούς από την Ιερουσαλήμ, μπήκε στην Ιερουσαλήμ «με επαίνους και με κλαδιά από φοίνικες» (Μακκ.Α’ 13:51).  Λέτε και ο Σίμων να μιμήθηκε τον Διόνυσο;

Ήταν ένας ιερός βασιλιάς που θανατώθηκε και φαγώθηκε σε ευχαριστιακή τελετή για γονιμότητα και εξαγνισμό

Εδώ φαίνεται πως γίνεται προσπάθεια από την Acharya να περιγράψει κάτι απείρως αλλιώτικο από αυτό που στοχεύει, με ορολογία όσο πιο κοντά γίνεται στην Χριστιανική (εφ’ όσον έχουμε κατανοήσει αυτό που προσπαθεί να περιγράψει). Σίγουρα είναι δύσκολο να καταπιαστούμε με τόσο ατεκμηρίωτους και αόριστους ισχυρισμούς σαν αυτόν!

Σύμφωνα με μια αφήγηση του Διόδωρου του Σικελιώτη – «ένας μύθος άγνωστης προέλευσης, αμφισβητούμενης παλαιότητας και αβέβαιου νοήματος» [Hein.HHG, 26] – ο Διόνυσος ως βρέφος είχε τοποθετηθεί επάνω στον θρόνο του Διός (=ιερός βασιλιάς;) για να παίξει το παιχνίδι του Κυρίου του Σύμπαντος. Εκεί που καθόταν, ήρθαν κρυφά μερικοί από τους Τιτάνες (τα κακά παιδιά της Ελληνικής Μυθολογίας) με κάτι παιχνίδια και του απέσπασαν την προσοχή. Καθώς ήταν έτσι αποσπασμένη η προσοχή του Διόνυσου, τον άρπαξαν οι Τιτάνες, τον ξέσχισαν σε πολλά κομμάτια (τον θανάτωσαν) και έβρασαν και έψησαν όλα τα κομμάτια του πλην της καρδιάς, τα οποία έφαγαν (έφαγαν = σε ευχαριστιακή τελετή;!;).  Όταν το πήρε είδηση ο Δίας, εξοργίσθηκε –κατά την συνήθειά του- και τους εξολόθρεψε τους Τιτάνες.  Σε μια μεταγενέστερη εκδοχή της ιστορίας αυτής, από τις στάχτες των Τιτάνων προήλθε η γενιά των θνητών (=γονιμότητα;), ο δε Διόνυσος «εν καιρώ αποκαταστάθηκε σε νέα ζωή» από την καρδιά που είχε περισσέψει [του ιδίου, Eva.GE, 153; Det.DS, 71]

Ο Διόδωρος ήταν προ Χριστού, όμως η ιδέα πως οι Εβραίοι της Παλαιστίνης θα γνώριζαν αυτά τα πράγματα, πολλώ μάλλον να κατασκευάσουν θρησκεία βασιζόμενη σ’ αυτά, είναι εντελώς ασύλληπτη. Θα διακινδύνευα να προτείνω πως αυτός ο θρύλος βασίζεται μάλλον στον διαμελισμό του Όσιρι που θα ήταν κάπως πιο γνωστός σε Εβραϊκούς κύκλους. Από την άλλη, υπάρχουν  παρόμοια στοιχεία (παιδικού) καννιβαλισμού ακόμα και  στους πιο «αγνούς» Ελληνικούς θρύλους – ειδικότερα εκείνον του Ταντάλου.

Και πάλι δεν είμαστε βέβαιοι – εξ αιτίας της αόριστης περιγραφής από την Acharya – πως αυτή είναι η ιστορία στην οποία αναφέρεται. Πιθανόν να είναι αναφορά σε κάποια ιδέα πως ο Διόνυσος τακτικά «θανατωνόταν και τρωγόταν» σε αναμνηστική τελετή παρόμοια με την Θεία Ευχαριστία, και η ιδέα να ήταν σε ανάμνηση της ανωτέρω ιστορίας. Εάν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε δεν είναι σε καλύτερη μοίρα η Acharya. Η γενική αρχή του «είσαι ό,τι τρως» στην περίπτωση θυσίας έχει προέλθει από τις θεωρίες του Frazer (Ο ακαδημαϊκός μας σημειώνει: «Ο Frazer είχε εμμονή με αποθανόντες και αναστάντες θεούς. Για την αναίρεση ολόκληρης της κατηγορίας, δείτε το άρθρο του μη-φιλικού Χριστιανικά ακαδημαϊκού J.Z.Smith περί 'Θανόντων και Αναστάντων θεών' στην Εγκυκλοπαίδεια της Θρησκείας του Mircea Eliade (Νέα Υόρκη, 1987)») – και την ιδέα αυτή την ανέπτυξε κάπως βιαστικά. Αντιθέτως, ένας σύγχρονος ακαδημαϊκός  του Διόνυσου, ο Obbink, μας λέει πως «δεν μπορούμε να είμαστε καν σίγουροι πως οι Έλληνες είχαν ταυτίσει τον Διόνυσο με οποιοδήποτε από τα θυσιαζόμενα ζώα του.» Ο Otto [Ott.DMC, 107] προσθέτει: «...μέσα σε όλα όσα έχουν φτάσει ως εμάς σχετικά με τον Διόνυσο και τις λατρείες του, πουθενά δεν βρίσκουμε νύξη πως η σάρκα του πιθανόν να τρωγόταν από μια κοινωνία που επιθυμούσε να σφετεριστεί την θεϊκή του δύναμη.» Επίσης δεν υπάρχουν αποδείξεις οιασδήποτε πίστης σε τελετές μυστηρίων στην επίσημη αστική λατρεία του Διόνυσου. [Obb.DPO, 67, 76] Υπάρχει όμως μια πιθανή εξαίρεση σ’ αυτό, και θα το εξετάσουμε, μέσα από τα μοναδικά σχόλια των Freke και Gandy.

Ο Διόνυσος αναστήθηκε εκ νεκρών, την 25^η Μαρτίου

Δεν βρήκα την παραμικρή ένδειξη που να υποστηρίζει τον ισχυρισμό της «25^ης Μαρτίου». Σε ό,τι αφορά την ανάσταση εκ νεκρών, έχουν υπάρξει ποικίλες απόψεις: η μία από αυτές ήταν μία μοναδική επιγραφή από την Θάσο η οποία περιγράφει τον Διόνυσο ως «θεό που ανανεώνει τον εαυτό του και επιστρέφει κάθε χρόνο αναζωογονημένος» [Col.VFG, 280] Ότι και αν σημαίνουν αυτά τα λόγια, δεν έχουμε κάποιο συγκεκριμένο πλαίσιο να τα τοποθετήσουμε:  μια ιδέα είναι πως ο Διόνυσος κατέβηκε στον Άδη για να σώσει την μανούλα του, και επέστρεψε ( Ο Frazer λέει πως αυτή η επιστροφή εορταζόταν ετησίως από μια συγκεκριμένη ομάδα, τους Αργίτες, και σημειώνει – χωρίς καν να πιθανολογεί κάποια συγκεκριμένη ημερομηνία - πως «δεν εμφανίζεται πουθενά, αν επρόκειτο για ανοιξιάτικη γιορτή».  Μια άλλη εκδοχή είναι πως ο Διόνυσος κυνηγήθηκε και διώχθηκε από τον Λυκούργο και πως κατέβηκε στα βάθη της Αλκυονίδας Θάλασσας και στην χώρα των νεκρών. [Ott.DMC, 68].  Επίσης, ως προς την προαναφερόμενη αναζωογόνηση της καρδιάς, μια άλλη εκδοχή θέλει την καρδιά τοποθετημένη μέσα σε σώμα φτιαγμένο από γύψο [Harr.PGR, 490]. Ο Frazer [Fraz.GB, 323] έκανε μια προσπάθεια να συναρμολογήσει μια κάποια ιστορία με νεκρανάσταση: το έκανε, επικαλούμενος πρώτα απ’ όλα μια εκδοχή της ιστορίας των Τιτάνων όπου ο Απόλλων (ή η Ρέα) – με την διαταγή του Διός – ξανασυναρμολόγησαν τα κομμάτια και τα έθαψαν. Ο Frazer προχωρεί, λέγοντας πως «η ανάσταση του σφαγμένου θεού δεν αναφέρεται, αλλά κάποιες άλλες εκδοχές του μύθου τις διηγούνται ποικιλοτρόπως»!  (Δηλαδή με ποιό τρόπο;)  Σε μία εκδοχή, που θέλει τον Διόνυσο να είναι γιός της Δήμητρας, η μανούλα ξανασυναρμολογεί τα κομμάτια και ξανακάνει τον Διόνυσο νέο πάλι (ο ακαδημαϊκός μας το χαρακτηρίζει αυτό ως «μια εκκεντρική μειονοτική παραλλαγή». Σε άλλες εκδοχές, «απλώς αναφέρεται πως σύντομα μετά την ταφή του, ανέστη εκ νεκρών (με ποια μορφή άραγε;;;) και πως ανέβηκε στους ουρανούς, ή πως ο Ζεύς τον ξαναζωντάνεψε εκεί που κειτόταν βαριά λαβωμένος, ή πως ο Ζεύς κατάπιε την καρδιά του Διόνυσου και τον γέννησε άλλη μια φορά, μέσω της Σεμέλης… ή πως η καρδιά του, κονιορτοποιημένη, είχε δοθεί στη Σεμέλη μέσα σε ποτό, και στη συνέχεια εκείνη τον συνέλαβε.»  Με μια τέτοια πανοπλία επιλογών, δεν είναι παράξενο τουλάχιστον μία από αυτές τις παραλλαγές να έχει κάποια επιφανειακή ομοιότητα με αυτό που συνέβη με τον Ιησού («αναστάς εκ νεκρών και ανελθών εις τους ουρανούς»), όμως μια τέτοια αόριστη περιγραφή δεν ταιριάζει με την Εβραϊκή έννοια της ανάστασης (την οποία οι παγανιστές θεωρούσαν αποκρουστική, μας λέει ο ακαδημαϊκός μας : «Ακριβώς!  Πού είναι η Διονυσιακή υπόσχεση για την ανάσταση όλων των πιστών;»).

Επίσης υπάρχουν σημειώσεις για κάποιον τάφο του Διόνυσου που βρέθηκε στους Δελφούς, και μιας ημερομηνίας που συνδέεται με το ξύπνημα του βρέφους Διόνυσου - την 8^η Νοεμβρίου – με εξαίρεση ένα νησί, όπου η ημερομηνία τοποθετείται μέσα στον Ιανουάριο [Ott.DMC, 103, 194].

Ήταν ο θεός της αμπέλου, και έκανε το νερό κρασί

Οι Freke και Gandy επισημαίνουν και αυτή την ομοιότητα, προσθέτοντας πως το θαύμα του κρασιού «έλαβε χώρα για πρώτη φορά στον γάμο του Διόνυσου με την Αριάδνη» [38]

Ομολογώ πως αυτή η επισήμανση με κέντρισε ιδιαίτερα, επειδή, όταν έκανα την έρευνά μου για την εργασία μου «Τα Ομηρικά Έπη και το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο», ανακάλυψα μερικά τσουχτερά σχόλια από ένα κοσμικό ακαδημαϊκό, ο οποίος αναρωτήθηκε (επί λέξει) «πού ακριβώς έχουν βάλει τα κεφάλια τους όσοι κάνουν τέτοιους ισχυρισμούς». Ο Bowersock [Bow.FH, 125-8] παρατηρεί – όπως και εμείς νωρίτερα – πως αυτή η ιστορία για τον Διόνυσο είναι γνωστή από αποδείξεις μεταγενέστερες των Ευαγγελίων, αλλά παρατηρεί επίσης πως αυτή η ιστορία «εκμεταλλεύεται από εξηγητές της Καινής Διαθήκης με τρόπο περίεργο», καθ’ ότι η πηγή – ο Tatius – «υποτίθεται πως παραθέτει αξιόπιστες αποδείξεις για ένα κατά τα άλλα άγνωστο τελετουργικό», οι οποίες αποδείξεις στη συνέχεια παρουσιάζονται ως … προγενέστερες του Ιησού!!  Σχολιάζοντας την διαφήμιση της εργασίας αυτής από τον Morton Smith, ο Bowersock την χαρακτηρίζει ως «ένα ριψοκίνδυνο τρόπο να χειρίζεται κανείς αποδείξεις που αναμφίβολα τοποθετούνται τουλάχιστον ένα αιώνα μετά την ζωή του Ιησού.»  Αναρωτιόμαστε αν οι Freke, Gandy, ή η κυρία Acharya θα τολμούσαν ποτέ να αναμετρηθούν με ένα επαγγελματία ιστορικό, σαν τον Bowersock!

Η Acharya σε μια άλλη έκθεσή της αργότερα ισχυρίζεται πως «τα ερείπια του ειδικού υδραγωγείου ‘ύδατος-σε-οίνο’ που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες ιερείς στην Κόρινθο» αποδεικνύει πως αυτό το θαύμα προηγείται χρονολογικά του Χριστιανισμού. Για να σφραγίσουμε λοιπόν το φέρετρο αυτό οριστικά, ας προσθέσουμε και το ακόλουθο υλικό από την «δεξαμενή» πολύτιμων πληροφοριών περί αντιγραφής:

...το μοτίβο της αλλαγής του νερού σε κρασί δεν είναι παρόν μέσα στους θρύλους του Διόνυσου. Τα δοχεία της Ηλιδος επί παραδείγματι ΔΕΝ ήσαν γεμάτα με νερό εξ αρχής αλλά ήσαν άδεια, και η πηγή οίνου στην Άνδρο ΔΕΝ είχε αντικαταστήσει καμμία πηγή νερού…Οι περισσότεροι συγγραφείς αναγνωρίζουν πως την Ιωάννειο αφήγηση υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στο νερό που χρησιμοποιόταν για Εβραϊκές τελετές κάθαρσης και το κρασί που έδωσε ο Ιησούς: το πρώτο είναι χαρακτηριστικό της παλαιάς τάξης, και το δεύτερο, της νέας…Στην αρχαία λογοτεχνία, ο Πλούταρχος λέει πως υπήρχε μια πηγή στην Αλίαρτο με καθαρό, λαμπερό, εύγευστο νερό στο χρώμα του κρασιού, μέσα στην οποία έλουσαν τον νεογέννητο Διόνυσο. Επίσης, ο Πλίνιος αναφέρει πως στην Άνδρο, στην εορτή που ονόμαζαν «Θεοδόσεια», μια πηγή μέσα στον ναό του Βάκχου έρρεε κρασί. Ο Παυσανίας λέει πως Στην Ηλιδα οι ιερείς του Διόνυσου τοποθετούσαν τρεις μεγάλους αδειανούς λέβητες μέσα σε μια σφραγισμένη αίθουσα, τους οποίους έβρισκαν γεμάτους με κρασί όταν επέστρεφαν την επόμενη μέρα. Και ο Οβίδιος λέει πως ο Liber – ο Ιταλός θεός που ταυτιζόταν με τον Βάκχο – είχε δώσει στις θυγατέρες του Δήλιου βασιλέα Ανιου την δύναμη να μεταβάλλουν πράγματα σε κρασί: μια ιστορία που συνδέθηκε με τον Διόνυσο…Πάντως, από τις αναφορές αυτές είναι προφανές ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές ανάμεσα στον θρύλο του Διόνυσου και την αφήγηση στο Κατά Ιωάννη 2, ήτοι, η πηγή στην Αλίαρτο έρρεε με νερό, και η πηγή στην Άνδρο έρρεε με κρασί (και όχι με νερό που κάποτε ήταν κρασί), καθώς επίσης και οι αδειανοί λέβητες στον ναό στην Ηλιδα γέμισαν με κρασί, αντί νερού που  μεταβλήθηκε σε κρασί (στοιχείο-κλειδί στην αφήγηση του Ιωάννη).

Δεν υπήρχε «υδραγωγείο ύδατος-σε-οίνο», αν και είναι πολύ πιθανό να υπήρχε υδραγωγείο στο οποίο να έρρεαν εναλλάξ νερό και κρασί, πάντως όχι κρασί που να προήλθε από νερό.

Τον φώναζαν «Βασιλέα Βασιλέων» και «Θεός Θεών»

Αλήθεια; Αν είναι έτσι, τότε μάλλον επρόκειτο για ένα περίεργο είδος τίτλου λατρείας. Ο μόνος «στάνταρ» βασιλέας βασιλέων ήταν ο Ζευς – «πατήρ ανδρών τε και θεών» όπως τον αποκαλεί ο Όμηρος, αν και ορισμένες Ομηρικές θεές εκαλούντο «δια θεάων» (που *πιθανόν* να σήμαινε θεές εκ θεαινών».  Εκφράσεις όπως «βασιλευύς βασιλέων» κλπ είναι Σημιτικοί ιδιωματισμοί που - είμαι σίγουρος ότι γνωρίζετε – διατυπώνονται εντελώς αλλιώτικα στην Ελληνική γλώσσα.

Τον θεωρούσαν ως «ο Μονογενής», «ο Μονογενής Υιός», «Σωτήρας», «Λυτρωτής», «Ο Φέρων τις Αμαρτίες», «Χριστός-Χρισμένος» και ο «Αλφα και Ωμέγα».  Οι Freke και Gandy προσθέτουν και τον τίτλο «Θεός Κύριος γεννηθείς εκ Θεού» και υποστηρίζουν και τον τίτλο «Σωτήρ», λέγοντας «Οι ακόλουθοί του τον καλούν, με τα λόγια «Ελθέ, Συ, ο Σωτήρ»[28]

Ο τίτλος «Θεός Κύριος γεννηθείς εκ Θεού» έχει παραπομπή στην σελίδα 444 του βιβλίου του Harrison [Harr.PGR] – όμως ΔΕΝ βρέθηκε εκεί μέσα.  Οι «Βάκχες» έχουν τους ακόλουθους του Διόνυσου να λένε «Είμαστε σωσμένοι!» κατά την εμφάνισή του – όμως οι Freke και Gandy δεν μας δίνουν απάντηση στο ζητούμενο ερώτημα, «Σωσμένοι, από ΤΙ;;;»  Μέσα στα πλαίσια του εν λόγω έργου, είναι σωσμένοι από την οργή του Πενθέα. Ο Διόνυσος δεν τους σώζει από προσωπικές αμαρτίες, και πιθανόν ούτε από το πυρ της κολάσεως ή της καταδίκης.  Ο Cole, έχοντας μελετήσει τις επιγραφές που έβαζαν οι λάτρεις του Διόνυσου στους τάφους τους, υποδεικνύει πως ο Διόνυσος «δεν ήταν σωτήρας που υποσχόταν αναγέννηση στους λάτρεις του, παρά, με τις ιστορίες της δικής του αναγέννησης και αναζωογόνησης, εμφανίζεται ως εκείνος που γλυκαίνει κάπως την παρούσα ζωή, και κάνει την επόμενη ζωή κατά τι λιγότερο σκληρή.» [Col.VFG, 295] «Χοντρή κοροϊδία» μου ακούγεται αυτό! (Ο Evans, με λιγότερη λεπτομέρεια, υποθέτει πως υπάρχει μια άλλη ζωή αισθησιακής χαράς [Evan.GE, 127], αλλά ακόμα και αυτό δεν συγκρίνεται με την υπόσχεση της Χριστιανικής σωτηρίας!)  Όπως συνηθίζεται στις μυστικιστικές θρησκείες, η έννοια της «σωτηρίας» ταυτίζεται με κάποιου είδους εμπειρία ευχαρίστησης – και καμμία σχέση με την απαλοιφή αμαρτιών. (Για περισσότερα επί των προσφωνήσεων, δείτε στο τέλος. Ένας κλασικός σχολιαστής προσθέτει πως «Θεός Θεών» δεν έχει Χριστιανική απήχηση στην Ελληνική γλώσσα.)

Τον είχαν ταυτίσει με τον Κριό ή το Αρνίον

Ο θυσιαστικός του τίτλος «Δενδρίτης» ή «Νεαρός του Δένδρου» υπαινίσσεται πως είχε κρεμαστεί σε δέντρο ή πως είχε σταυρωθεί

Έψαξα ψηλά και χαμηλά για τους δύο πρώτους τίτλους, αλλά το μόνο που έχουμε μέχρι στιγμής είναι τα εξής:  Ο Διόνυσος γεννήθηκε με κέρατα σαν του κριού, και κυρίως συσχετιζόταν με την μορφή του Ταύρου (όπως στις «Βάκχες») αν και λιγότερο συχνά έπαιρνε την μορφή τράγου (ως σύμβολο αισθησιασμού) [Fraz.GB, 325-6]. Όσο για τον δεύτερο συσχετισμό, αναρωτιέται κανείς γιατί ο τίτλος αυτός να μην υπαινίσσεται πως ο Διόνυσος… σκαρφάλωνε δέντρα, ή πως φύτευε δέντρα: Ποιος είναι ο λογικός συνειρμός που «υπαινίσσεται» πως είχε σώνει και καλά κρεμαστεί πάνω σε δέντρο; Εδώ που τα λέμε η δική μου υπόθεση είναι πιο κοντά στην αλήθεια, ήτοι, ο Frazer είχε παρατηρήσει πως ο Διόνυσος ήταν «ένας θεός των δέντρων γενικά» [Fraz.GB, 320-1].  Ένας από τους τίτλους του ήταν «ο Διόνυσος του δέντρου» (και όχι «ο νεαρός» - αν και στην Βοιωτία αυτός ο τίτλος αποδιδόταν ως «Διόνυσος μέσα στο δέντρο» - και όχι «καρφωμένος» ή «στερεωμένος» στο δέντρο). Το πεύκο ήταν ιδιαίτερα ιερό για τον Διόνυσο, και σε μια περίπτωση, λατρευόταν το ίδιο με αυτόν. Αγαπούσε επίσης και την μυρτιά. [Ott.DMC, 157].

Μερικοί ακόμα τίτλοι του Διόνυσου που έχω εντοπίσει μέσα σε διάφορε πηγές που καταγράφονται πιο κάτω συμπεριλαμβάνουν τον «Γέννημα Πυρός», «Υιός Νυμφών», «Πρωτότοκος» (κοινός τίτλος πρωτείου), «εύκαρπος», «αυτός των άγουρων καρπών», «ο βρίθων», «ο υπερχειλίζων», διάφοροι τίτλοι που σχετίζονται με τον ταύρο σε ζωική μορφή: «ο βρυχώμενος», «ο κραυγάζων» (τίτλοι που υπονοούν το στοιχείο της τρέλας του Διόνυσου), «ο θεός των πολλών μορφών» (αναφέρεται στην αρέσκεια του Διόνυσου να μεταμορφώνεται σε διάφορες μορφές και ζώα – αν και δεν βρήκα ειδικά τον Κριό ή το αρνί – όμως αυτά που βρήκα να σχετίζονται με αυτόν ήταν: λιοντάρι, λυγξ, πάνθηρας, τίγρης, τράγος, φίδι, ακόμα και δελφίνι!), επίσης «σπαράκτης ανδρών», «ο ευφραινόμενος εν ξίφει και αιματοχυσία», «ο θηλυκός», «ο θηλυκός ξένος» (!!! Αυτά εν όψει της θηλυπρέπειας που απεικονίζει στις «Βάκχες»), «εκείνος του πατητηριού» - πάντως κανένας από τους τίτλους που καταγράφει η Acharya δεν βρέθηκε πουθενά.

Τώρα ας προσθέσουμε και εμείς σε αυτά τα μοναδικά στοιχεία που «επιβεβαιώνουν» οι Freke και Gandy.  Το πρώτο που πρέπει να σημειώσουμε είναι και το πλέον εμφανές, καθ’ ότι κοσμεί το εξώφυλλο του βιβλίου τους:  Βασισμένοι σε «μια μικρή εικόνα καταχωνιασμένη στα παραρτήματα ενός παλιού ακαδημαϊκού βιβλίου» (παρ’ ότι δεν αναφέρουν ποιο ήταν το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου), παραθέτουν μια ζωγραφιά «ενός φυλαχτού του 3^ου μ.Χ. αιώνα», η οποία απεικονίζει μια σταυρωμένη μορφή που την ονομάζει «Ορφεύς Βάκχος» - μια άλλη ονομασία του Διόνυσου.  Σύμφωνα με τους Freke και Gandy, αυτό δείχνει πως «στους μυημένους, και τα δύο ονόματα ήταν ουσιαστικά για την ίδια μορφή.» [12-13]  Σ’ αυτό απαντούμε πως: Αυτό είναι πρόβλημα των μυημένων. Ο άκριτος συγκρητισμός ενός μόνο ατόμου (του κατασκευαστή ή του φέροντος το φυλαχτό) δεν αποτελεί απόδειξη για την θεωρία «αντιγραφής» - προπαντός όταν η απόδειξη χρονολογείται αρκετές εκατοντάδες χρόνια μετά την εποχή του Χριστού (όπως και οι περισσότερες αποδείξεις τους περί της σταύρωσης του Διόνυσου [52]). Επίσης δηλώνουν εσφαλμένα πως δεν υπάρχουν παραστάσεις του Εσταυρωμένου Ιησού προ του 50υ αιώνα. Όπως έχει σημειώσει ο Raymond Brown στο έργο «Death of the Messiah» (Θάνατος του Μεσσία), υπάρχουν περίπου 5-6 απεικονίσεις του Εσταυρωμένου Ιησού που χρονολογούνται μεταξύ 2^ου και 5^ου αιώνα, αλλά ακόμα και να μην υπήρχαν, η γραπτή απεικόνιση μέσα στα Ευαγγέλια ισοδυναμεί με το ίδιο πράγμα. Οι Freke και Gandy επέλεξαν ένα μάλλον ατυχές πρότυπο να προβάλουν στο εξώφυλλό τους.

Ενημέρωση:  Πιο φτωχή απ’ ότι είχαμε αντιληφθεί.  Ο φίλος μας έχει ξεθάψει κάποιες νέες πληροφορίες επί της ζωγραφιάς αυτής που χρησιμοποίησαν οι Freke και Gandy – πληροφοριές, που τους «ξετινάζουν» για τα καλά.  Ο φίλος αυτός μου έδωσε την άδειά του να χρησιμοποιήσω τα ακόλουθα, που υπάρχουν σε ένα από τα blog του. Εμείς απλώς θα τα παραθέσουμε εδώ.

Οι Freke και Gandy δεν παρέχουν καμμία σχετική αναφορά για την ζωγραφιά στο βιβλίου τους, αλλά με ενημέρωσαν ευγενικά μέσω e-mail. Η πρώτη αναφορά ήταν ο R. Eisler, στο «Orpheus the Fisher» (Ορφέας ο Ψαράς), επανατυπώσεις του εκδοτικού οίκου Kessinger Publishing, με πρώτη έκδοση το 1920 όπου δίνεται ως χρονολογία ο 4^ος αιώνας για το φυλαχτό και όπου απεικονίζεται το ίδιο.  Περιέργως, του αποδίδεται η χρονολογία του 4^ου αιώνα μόνο και μόνο χάρη στην απεικόνιση μιας σταύρωσης, οπότε, θα μπορούσε θεωρητικά να είναι και παλαιότερο αλλά και νεότερο.

Η δεύτερη αναφορά τους ήταν ο WKC Guthrie, στο «Orpheus and Greek Religion» (Ορφέας και Ελληνική Θρησκεία), εκδόσεις Princeton University Press, 1952. Πρόκειται για την δεύτερη έκδοση, και αναλύει το φυλαχτό εκτενώς στην σελίδα 265. Αναφέρεται στις απόψεις των Eisler και Otto Kern ο οποίος ήταν ένας εξαιρετικά αναγνωρισμένος Γερμανός ειδικός του Ορφέα. Τον καιρό εκείνο, και οι δυο τους είχαν θεωρήσει πως το πολύτιμο αυτό εύρημα ήταν ένα αρχαίο Ορφικό τεχνούργημα, και ο Eisler πρότεινε πως ήταν δική τους η παράδοση περί εσταυρωμένου Ορφέα. Παραπέμποντας στις αποδείξεις του Ιουστίνου Μάρτυρα, ο οποίος αποκλείει να είχε υπάρξει ποτέ σταυρωμένος παγανιστής, ο Guthrie δικαίως απορρίπτει αυτή την ερμηνεία.

...Αλλά υπάρχει και η «χαριστική βολή» στην υπόθεση αυτή, την οποία ο Freke παρέλειψε να αναφέρει.  Βρήκα μια υποσημείωση στην έκδοση του 1952 της εργασίας του Guthrie (σελίδα 278) η οποία λέει:

«Στην ανασκόπησή του του βιβλίου αυτού [«Orpheus and Greek Religion»]με τίτλο «Gnomon» (Γνώμων) (1935, σελ.476), ο Otto Kern [ένας ανέφικτα αναγνωρισμένος Γερμανός ειδικός του Ορφέα] ανακαλεί, και εκδηλώνεται πλέον ως πεπεισμένος από την έμπειρη γνώμη των Reil και Zahn [πιο αναγνωρισμένοι Γερμανοί] πως το κόσμημα ήταν πλαστογραφία.»

Αναζήτησα την ανασκόπηση στο βιβλίο «Γνώμων», αλλά ήταν στα Γερμανικά, και δεν καταλάβαινα τίποτε εκεί μέσα. Όπως και να’ ναι, το εύρημα έχει στιγματισθεί ως πλαστογραφία από έγκριτους ειδικούς. Ευτυχώς που οι Freke και Gandy δεν θεωρούν το κόσμημα αυτό σημαντικό στοιχείο για την υπόθεσή τους, όμως δεν μπορούμε παρά να αναρωτηθούμε τι δουλειά είχε πάνω στο εξώφυλλο του βιβλίου τους. Και φυσικά μπορεί κανείς να διατηρεί υποψίες για τον λόγο που δεν ανέφεραν από πού προήλθε η εικόνα αυτή.

Στις «Βάκχες», ένα έργο με κεντρικό χαρακτήρα τον Διόνυσο, ο θεός έρχεται στη γη με ανθρώπινη μορφή.  Ο ίδιος λέει πως έχει «καλύψει την Θεότητά του με μια μορφή θνητού», για να την κάνει «ορατή στους θνητούς».  Λέει στους μαθητές του «γι’ αυτό άλλαξα την αθάνατη μορφή μου και προσέλαβα την μορφή ανθρώπου». Αυτό το συγκρίνουν με τα λόγια του Ιωάννη και του Παύλου, οι οποίο περιγράφουν τον Ιησού ως «σαρκωθείς Λόγος» και «καθ’ ομοίωση αμαρτωλής σάρκας».

Εάν ήταν έγκλημα να ξηλώνει κανείς τα νοήματα από την πραγματική συνάφειά τους, τότε οι Freke και Gandy θα άξιζαν την ποινή θανάτου: Ο λόγος που στις «Βάκχες» ο Διόνυσος έχει καλύψει την θεότητά του και έγινε ορατός στους ανθρώπους ήταν ΕΙΔΙΚΑ για να παίξει μια τερατώδη φάρσα στην πόλη των Θηβών και τον βασιλιά Πενθέα, οι οποίοι είχαν αρνηθεί να τον τιμήσουν: «Θα ενωθώ με εκείνη την στρατιά των μαινόμενων γυναικών, και θα τις οδηγήσω εγώ στη μάχη. Αυτός είναι και ο λόγος που άλλαξα την αθάνατη μορφή μου σε θνητή, και εμφανίζομαι με μορφή ανθρώπου.»  Ο Διόνυσος επίσης διευκρινίζει πως καθιερώνει τις τελετές του προκειμένου «να κάνει προφανή την θεότητά του στους θνητούς».  Καμμία από τις δύο αυτές δηλώσεις δεν έχει παρά μια επιδερμική/παγκόσμια ομοιότητα με όσα λένε για τον Ιησού, δεδομένου ότι οι σκοποί μιας τέτοιας «εμφάνισης» είναι εντελώς διαφορετικοί!

Παραπέμποντας στην νουθεσία του Ιωάννη του Βαπτιστή, πως όποιος τον ακολουθήσει θα έπαιρνε στο χέρι ένα λιχνιστήρι για να ξεχωρίζει το στάρι από την ήρα, οι Freke και Gandy μας λένε πως στα Διονυσιακά μυστήρια, «τέτοιο λιχνιστήρι το χρησιμοποιούσαν στο αεροβάπτισμα» και παραπέμπουν σε παραστάσεις αγγείων με μυούμενους «καλυμμένους με πέπλο καθισμένοι, και ένα λιχνιστήρι να ανεμίζεται πάνω από το κεφάλι τους»  Επίσης σημειώνουν πως ο Διόνυσος ήταν γνωστός ως «εκείνος με το λιχνιστήρι» και πως όταν γεννήθηκε «είχε για λίκνο του ένα λιχνιστήρι» [37]

Εδώ υπάρχει ένας βαθμός αλήθειας, αν και η χρήση του λιχνιστηριού ως σύμβολο καθαρισμού είναι τόσο παράδοξο, όσο είναι το κενό αέρος, αφού ήταν ένα κοινό εργαλείο που διαχώριζε το χρήσιμο από το άχρηστο, οπότε, γιατί θα έπρεπε να συμβολίζει κάτι ιδιαίτερο; Τυχαίνει όμως, το «λιχνιστήρι» που σχετίζεται με τον Διόνυσο να είναι ένα κοίλο αντικείμενο με σχήμα φτυαριού που συνδύαζε καλάθι και βεντάλια, το οποίο χρησιμοποιούσαν για το λίχνισμα σταριού, ή για την συγκομιδή καρπών (σαν καλάθι), καθώς και για μεταφορά βρεφών. [Harr.PGR, 401-2]  Από την άλλη, η Παλαιά Διαθήκη δεν αναγνωρίζει την «βεντάλια» ως σύμβολο εξαγνισμού και διαχωρισμού (δες Ησαϊα και Ιερεμία, ειδικά Ιερ. 15:7). Η βεντάλια-λιχνιστήρι όμως – με την χρήση που της αποδίδει ο Ιωάννης ο Βαπτιστής – σχετίζεται με τον εξαγνισμό δια της Κρίσεως, ενώ στην λατρεία του Διονύσου είχε και συνειρμούς γονιμότητας, εκτός από εξαγνισμό/νέα γέννηση [Harr.PGR, 525-6].

Επί πλέον, το βάπτισμα ήταν στην πεμπτουσία του μάλλον Εβραϊκό παρά Διονυσιακό (όχι πως θα είχε κανένα νόημα το Χριστιανικού-τύπου βάπτισμα για τους λάτρεις του Διόνυσου, αφού δεν πίστευαν σε προπατορικό αμάρτημα…)

Άλλη μια αναφορά – η οποία συγκρίνεται με την Μεταμόρφωση του Ιησού - είναι το επεισόδιο με την «ένδοξη μεταμόρφωση» του Διόνυσου στις «Βάκχες». Για μια ακόμη φορά, έχουμε ένα περιστατικό δανεισμού Χριστιανικής ορολογίας για να περιγράψουν ένα αμυδρά όμοιο συμβάν.  Η «μεταμόρφωση» του Διονύσου στο τέλος των «Βάκχων» περιλαμβάνει ένα επεισόδιο όπου εμφανίζεται επάνω από τα τείχη του παλατιού του Πενθέα, «στην δόξα της θεότητάς του» - αν και δεν περιγράφεται πώς ακριβώς έμοιαζε με την μορφή αυτή, και επίσης εμφανίζεται έτσι μονομιάς – δηλαδή, δεν αλλοιώνεται σταδιακά καθώς τον παρακολουθούν οι παριστάμενοι. Είναι δύσκολο να κατανοήσει κανείς τον λόγο που αυτό το περιστατικό πρέπει να ιδωθεί σαν παραλληλισμός, όταν οι Εβραϊκές απεικονίσεις της Σοφίας είναι πολύ πιο κοντινές σε ομοιότητα. (Άσε που δεν υπάρχει και κανένα παράλληλο για την ταυτόχρονη εμφάνιση του Ηλία και του Μωϋσή!)

Στη συνέχεια παρατηρούμε ότι παρατίθεται μια σειρά αλληλογραφίας από την δίκη και την εκτέλεση του Ιησού. [45, 51]  Πάλι μέσα από τις «Βάκχες», οι Freke και Gandy σημειώνουν ότι «όπως ο Ιησούς στην Ιερουσαλήμ, έτσι και ο Διόνυσος είναι ένας ήσυχος ξένος, με μακρυά μαλλιά και γενειάδα, που φέρνει μια καινούργια θρησκεία».  Το «μακρυά μαλλιά και γενειάδα» βέβαια περιγράφει ένα σημαντικό ποσοστό του αρχαίου αρσενικού πληθυσμού (άντε να συλλάβεις ένα κλέφτη πορτοφολά με μια τέτοια περιγραφή!). Συμβαίνει όμως ο Διόνυσος να είναι κάθε άλλο παρά «ήσυχος» ενώπιον του Πενθέα: στην πραγματικότητα εμπλέκεται σε ένα έντονο διάλογο μαζί του σαν «εξυπνάκιας». Όσο για την εμφάνισή του, ο Πενθέας παρατηρεί πως τα μαλλιά του Διόνυσου είναι αρκετά ελκυστικά, «που πέφτουν πάνω στα μάγουλά του πολύ σαγηνευτικά.»  Ο Πενθέας επίσης παρατηρεί την ωχρότητα της επιδερμίδας του Διόνυσου (κάτι που ταυτιζόταν με το γυναικείο φύλο), καθώς και το «ωραίο πρόσωπό του». Ποιος, αλήθεια, είναι ο παραλληλισμός ανάμεσα σ’ αυτή την ομοφυλοφιλική ερωτική περιγραφή και την αυστηρή περιγραφή για τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου;

Επίσης σημειώνεται πως ο βασιλιάς Πενθέας συλλαμβάνει, επιτιμά και καταδικάζει τον Διόνυσο, ο οποίος έχει «επιτρέψει παθητικά να τον συλλάβουν και να τον φυλακίσουν».  Η παθητική αυτή συμπεριφορά του ενώπιον του Πενθέα συγκρίνεται με την στάση του Ιησού ενώπιον του Πιλάτου. Αυτό που οι Freke και Gandy παραλείπουν να αναφέρουν είναι πως ο Διόνυσος αφήνει μεν να τον συλλάβουν, αλλά με ένα κρυφό χαμόγελο – είναι και αυτό μέρος του σχεδίου του να βρεθεί ενώπιον του Πενθέα και να τον ταπεινώσει σταδιακά, μέχρι του σημείου να τον αναστατώσει, να τον καταφέρει να φορέσει γυναικεία ρούχα, και στο τέλος να δολοφονηθεί… Ε, λοιπόν, αυτό το σενάριο δεν θυμίζει επ’ ουδενί εκείνο με τον Πιλάτο!

Ο Ιησούς λέει στον Πιλάτο:  «Δεν έχεις καμμία απολύτως δύναμη επάνω μου, παρά μόνο αν σου είχε δοθεί άνωθεν».  Ο Διόνυσος λέει: «Τίποτε δεν μπορεί να με αγγίξει, που δεν ήταν προορισμένο». (Δεν θα ήταν αναμενόμενο να περιμένουμε κάτι τέτοιο από μια θεϊκή μορφή; Δεν θα ίσχυε για μια οποιαδήποτε μορφή - είτε αληθινή είτε ψεύτικη;) Επίσης ο Διόνυσος λέει ένα σωρό άλλα πράγματα που δεν έχουν όμοιό τους, για παράδειγμα: «Σας προειδοποιώ να μην με δέσετε… εγώ είμαι εχέφρων, εσείς είστε παράφρονες», και επίσης: «(ο Διόνυσος) είναι εδώ, κοντά στους ανθρώπους, και βλέπει τι μου κάνουν»…

Ο Ιησούς είχε πει για τους διώκτες Του: «Δεν γνωρίζουν τι κάνουν» - ο δε Διόνυσος λέει στον Πενθέα: «Δεν ξέρεις τι κάνεις, ούτε τι λες, ούτε ποιος είσαι». Η χρονική στιγμή των δηλώσεων αυτών είναι αρκετά διαφορετική – ο Ιησούς το είπε επάνω στον Σταυρό, προς τον Πατέρα, με αναφορά στους εκτελεστές Του, ενώ ο Διόνυσος το λέει καθώς τον συλλαμβάνουν, και αναφέρεται μόνο στον Πενθέα. Τα λόγια του Διόνυσου έχουν μια μάλλον ευρύτερα φιλοσοφική χροιά ενώ ο Ιησούς ασκεί έμπρακτη συγχώρηση. Ο παραλληλισμός εδώ είναι εντελώς επιφανειακός.

Ο Ιησούς προειδοποιεί για την επικείμενη κρίση της Ιερουσαλήμ. Ο Διόνυσος αποχωρεί από τον Πενθέα, απειλώντας τον με θεϊκή εκδίκηση.  (Και πάλι, τι άλλο να περιμέναμε;) Αλλά και πάλι, ο παραλληλισμός εδώ είναι επιφανειακός. Αυτό που λέει σχετικά ο Διόνυσος συνοψίζεται με δύο φράσεις: «Το όνομα Πενθέας σημαίνει πένθος. Το όνομα αυτό σου ταιριάζει μια χαρά» και «Ο Διόνυσος, που εσύ θεωρείς νεκρό, θα σε κυνηγήσει και θα σε εκδικηθεί για την ιεροσυλία».  Αυτό επ’ ουδενί δεν συγκρίνεται με τον θρήνο που θα έβρισκε την Ιερουσαλήμ, που έχει και αρκετά παράλληλα σημεία στην Παλαιά Διαθήκη.

Στον Ιησού δόθηκε ακάνθινο στεφάνι. Στον Διόνυσο, στεφάνι κισσού.  Μα, το στεφάνι από κισσό ο Διόνυσος το φοράει πάντοτε (όπως ο Απόλλων συνήθως το δάφνινο -- Ott.DMC, 153). Το φοράει συνεχώς κατά την διάρκεια των «Βάκχων», καθώς επίσης και οι λάτρεις του. Επίσης λέγεται πως τυλίχθηκε κισσός γύρω από τον Διόνυσο όταν ο Δίας κατά λάθος «πυρπόλησε» την έγκυο Σεμέλη. Η δροσερή φύση του φυτού εξισορροπεί την πύρινη φύση της κληματαριάς, η οποία επίσης συσχετίζεται με τον Διόνυσο.  Δεν μπορεί να θεωρηθεί παράλληλο της μίας και μοναδικής και αθέλητης χρήσης του ακάνθινου στεφανιού του Ιησού – ο μόνος παραλληλισμός εδώ είναι ο παγκόσμιος συμβολισμός του στέφανου-στέμματος ως ενός σήματος εξουσίας.

Ο Ιησούς ντύθηκε πορφύρα από τους στρατιώτες, «και ο Διόνυσος επίσης φορούσε μανδύες πορφυρένιους». Ως συνήθως, υπάρχουν και εδώ διαφορές:  Ο Ιησούς ήταν ενδεδυμένος την πορφύρα  προσωρινά και χλευαστικά. Ο Διόνυσος φορούσε το χρώμα τακτικά και με δόξα και τιμή. Ο παραλληλισμός είναι και πάλι επιφανειακός και βασίζεται σε μια αρχαία, παγκόσμια σταθερή, ήτοι: το πορφυρό είναι βασιλικό χρώμα.

Στον Ιησού έδωσαν να πιεί κρασί ανακατεμένο με ξύδι.  Οι ακόλουθοι του Διόνυσου είχαν τελετουργικές οινοποσίες.  Αν οι Freke και Gandy έχουν την εντύπωση πως αυτό λέει κάτι, σίγουρα χρειάζεται ρύθμιση η κριτική τους σκέψη!  Για άλλη μια φορά, ισχύει μια παγκόσμια σταθερή:  Ο οίνος ήταν ένα συνηθισμένο ποτό ημέρας, και στην καθημερινή ζωή, αλλά και στις θρησκευτικές τελετές, ίσως λόγω υπερβολικής μόλυνσης του νερού, αλλά έτσι κι’ αλλιώς, δεν υπήρχαν και πολλές άλλες επιλογές την εποχή εκείνη! (Το ίδιο ισχύει και για τον άρτο – ακόμα και οι αρχαίοι Κεντρο-Αμερικανοί το χρησιμοποιούσαν!).  Πάντως, στην Διονυσιακή λατρεία χρησιμοποιούσαν κρασί, εξ αιτίας –μας εξηγεί ο Otto [Ott.DMC, 146, 148]- της πύρινης και συχνά αντιφατικής φύσης του, δια της οποίας αντικατοπτριζόταν ο χαρακτήρας του Διόνυσου (δηλαδή, μπορούσε να προξενήσει λύπη ή γέλιο, ή να σκορπίσει τις έγνοιες ή να προκαλέσει θλίψη…. «απ’ όλα όσα παράγει η γη, το κλήμα καθρεφτίζει πιο καλά τα δύο πρόσωπα του θεού.»)  Κανένα τέτοιο στοιχείο δεν εισχωρεί στην Χριστιανική Ευχαριστία.

Ο Όμηρος αναφέρεται στους ανθρώπους ως «σιτοβόρους» - πιθανόν υποδηλώνοντας πως ο άρτος δεν εθεωρείτο μόνο ένα είδος βασικής διατροφής αλλά σχεδόν ως όρος καθοριστικός της ανθρωπότητας.

Ο Ιησούς σταυρώθηκε, ενώ στις «Βάκχες» ο Πενθέας «υψώνεται πάνω σε ένα δέντρο», και σε ένα μύθο της Σικελίας, σταυρώνεται ένας άλλος εχθρός του Διόνυσου – κάτι που υπονοεί πως σε ορισμένες Μυστηριακές παραδόσεις, ο Διόνυσος σταυρωνόταν ή κρεμιόταν πάνω σε ένα δέντρο.  Τώρα, το πώς αυτός ο συνειρμός τιμά την λογική, ακόμα δεν μπορώ να καταλάβω. Είναι σαν να λέμε ότι εφ’ όσον υπάρχει μια παράδοση πως δολοφονήθηκε ο τάδε πρωθυπουργός, τότε θα πρέπει να υπάρχει κάπου και μια ιστορία όπου δολοφονείται και ο δείνα πρωθυπουργός… Το δε σύνηθες της σταύρωσης σαν μορφή τιμωρίας στον αρχαίο κόσμο είναι αρκετή εξήγηση για την σταύρωση του άλλου εχθρού του Διόνυσου. Όσο για την μοίρα του Πενθέα, ο οποίος «υψώθηκε πάνω σε δέντρο», δεν είναι παρά μια απλοϊκή περιγραφή του συμβάντος.  Αυτό που τελικά συνέβη είναι πως, αφού ξεγέλασε τον Πενθέα να βγει στις ερημιές όπου είχαν πάει οι μαινόμενες γυναίκες, ο Διόνυσος απλώνει το χέρι και αρπάζει την κορυφή ενός δέντρου (σαν τον Τιραμόλα;) και την τραβά μέχρι το έδαφος ώστε να «λυγίσει κυκλικά, σαν λυγισμένο τόξο». Μετά τοποθετεί τον Πενθέα σε ένα από τα ψηλότερα κλαδιά του δέντρου, και αργά και προσεκτικά αφήνει το δέντρο να επανέλθει στην αρχική του θέση. Στη συνέχεια τραβά την προσοχή των γυναικών στον Πενθέα. Εκείνες έρχονται τρέχοντας και αρχικά του πετούν ξύλα και πέτρες, όμως δεν μπορούν να τα πετάξουν αρκετά ψηλά. Εν τέλει ξερριζώνουν το δέντρο, κάνοντας τον Πενθέα να πέσει στο έδαφος, όπου και διαμελίζεται από το μαινόμενο πλήθος.  Κανένας απολύτως παραλληλισμός εδώ με την σταύρωση, όπως θέλουν να μας πείσουν για την έννοια της φράσης «υψώνεται πάνω σε ένα δέντρο»!

Συγκρίνοντας με την Θεία Ευχαριστία, όπου λέγεται πως «ο Ιησούς συμβολικά γίνεται το κρασί που πίνεται από τους μετέχοντες», οι «Βάκχες» του Ευριπίδη φαίνεται να λένε πως «ο Διόνυσος γίνεται το κρασί και ο ίδιος ‘εκχέεται’ ως προσφορά».  Αν και υπάρχει ένα ίχνος αλήθειας σ’ αυτό, όμως, όχι μόνο η φύση του συμβολισμού είναι αλλιώτικη εδώ (άφεση αμαρτιών έναντι συμμετοχής σε αλλοιωμένη κατάσταση συνείδησης), αλλά και το κρασί του Διόνυσου δεν πίνεται, παρά χύνεται σε σπονδή. Το μόνο κοινό σημείο εδώ βρίσκεται ριζωμένο στην χρήση του κρασιού ως βασικού ποτού της αρχαίας εποχής (και πάλι, τότε δεν υπήρχαν εναλλακτικά αναψυκτικά).

Μας λένε πως ο «Διόνυσος-Οσιρις» ήταν ένας «ιερός φαρμακός, ο οποίος ‘πέθανε για την άφεση των αμαρτιών του κόσμου’».  Δεν βρήκα την παραμικρή ένδειξη για κάτι τέτοιο σε σχέση με τον Διόνυσο. Η υποσημείωση των Freke και Gandy περί αυτού είναι επεξήγηση και όχι τεκμήριο, και εκεί μέσα, αποκλείουν επίσης τον παραλληλισμό του αποδιοπομπαίου τράγου της Π.Δ., με το να δηλώνουν απλώς πως μια τέτοια ιδέα ήταν γνωστή σε όλη την Μεσόγειο. Μπορεί να έχουν έτσι τα πράγματα, αλλά μία και μόνο φράση δεν είναι αρκετή για να ακυρώσει το σύμπλεγμα των ιδεών που συνδέονται μεταξύ τους στην ΠΔ και στην ΚΔ, αν τυχόν αυτές δεν έχουν το όμοιό τους σε παγανιστικές τελετές.

Έχω δουλέψει πάνω στην κατηγορία των «φαρμακών», και ο Διόνυσος μου φαίνεται φτωχό παράδειγμα για να δικαιούται μια τέτοια ταμπέλλα. Επίσης, οι «φαρμακοί» στην Ελληνική σκέψη ήταν τυπικά (δεν μπορώ να το ισχυριστώ για τις μυστηριακές θρησκείες) σε μεταφυσικούς όρους εντελώς άλλο πράγμα από εκείνους που συσχετίζονταν με τον Σωτήρα Χριστό.

Η παγανιστική σκέψη συχνά πλησίαζε την Χριστιανική σκέψη εδώ (μια ιδιαίτερα τρομερή καταστροφή απαιτεί έναν ιδιαίτερα ισχυρό θυσιαστήριο μεσάζοντα ή φαρμακό, για να σωθεί ολόκληρη η κοινότητα). Το πρόβλημα είναι πως αυτή ιδέα είναι τόοοοσο διαδεδομένη – σχεδόν κοινός νους δηλαδή – που δεν μπορεί εύλογα να χρησιμοποιηθεί ως θέμα της θεωρίας αντιγραφής (σχετικές αναφορές θα μπορούσαν να είναι Ευριπ. Φοιν., Απολλόδωρος 3.6.7 (θυσία του Μενοικέα), Con. Graal 10.3-6 (ο Sir Lancelot και η φλεγόμενη πόλη); S.Thompson, Motif-Index, M362, P711.9, perh. J221.2).

Συμπέρασμα

Τι περισσότερο χρειάζεται να πούμε; Ο παραλληλισμός  του Χριστού με τον Διόνυσο διαθέτει ελάχιστα που να τον υποστηρίζουν. Ότι λίγα υπάρχουν, είναι παγκόσμιες νόρμες και θέματα. Επί πλέον, για να γίνει πιο πειστικός ο ισχυρισμός περί παραλληλισμού, ο ισχυριζόμενος οφείλει να εξηγήσει πώς και γιατί μια ομάδα Παλαιστινίων Εβραίων δανείστηκε την θεολογία και τις διδασκαλίες μιας ξένης λατρείας και ίδρυσε μια νέα θρησκεία βασισμένη πάνω σε αυτές. Επίσης πρέπει να εξηγήσει γιατί οι παραλληλισμοί ανάμεσα στην διδασκαλία του Ιησού και του σύγχρονου Ιουδαϊσμού ήταν τόσο όμοιοι (πέραν του γιατί οι πρώτοι Χριστιανοί αρχικά διατηρούσαν τα εξωτερικά στοιχεία της Εβραϊκής θρησκευτικότητας (περιτομή, εκκλησιασμός στον Ναό, κλπ).  Μάλιστα, ο μόνος Απόστολος  που θα μπορούσαμε δικαιολογημένα να περιμένουμε να έχει μια λεπτομερή γνώση των παγανιστικών θρησκειών ήταν ο μορφωμένος ραββίνος, Σαούλ-Παύλος, συνεπώς, ξεπερνά κάθε όριο αξιοπιστίας να δεχθούμε πως ένας αναγνωρισμένος και ασκούμενος Φαρισαίος (πόσο μάλλον μαθητής του Γαμαλιήλ) θα έπαιρνε (ή αν θα μπορούσε καν να πάρει) τον έλεγχο μιας ομάδας Παλαιστινίων χωρικών και να τους μεταβάλει σε προσηλυτιστές Μεσσιανικούς… Βάκχο-λάτρεις.

Πηγές

• Bow.FH -- Bowersock, G. W. Fiction as History: From Nero to Julian. University of California, 1994.

• Carp.MD -- Carpenter, Thomas H. and Christopher A. Faraone. Masks of Dionysos. Cornell U. Press, 1993.

• Col.VFG -- Cole, Susan. "Voices from the Grave: Dionysus and the Dead." in Masks.

• Dan.GLE -- Danielou, Alain. Gods of Love and Ecstasy: The Traditions of Shiva and Dionysus. Inner Traditions, 1982.

• Det.DAL -- Detienne, Marcel. Dionysus at Large. Harvard U. Press, 1989.

• Det.DS -- Detienne, Marcel. Dionysus Slain. Baltimore: Johns Hopkins, 1979.

• Eva.GE -- Evans, Arthur. The God of Ecstasy. New York: St. Martins' Press, 1989.

• Fraz.GB -- Frazer, James. The Golden Bough. New York: Avenel Books, 1981.

• Harr.PRG -- Harrison, Jane. Prolegomena to the Study of Greek Religion. Cambridge U. Press, 1922.

• Hein.HHG -- Heinrichs, Albert. "He Has a God in Him": Human and Divine in the Modern Perception of Dionysus." in Carpenter, Masks.

• Obb.DPO -- Obbink, D. "Dionysus Poured Out: Ancient and Modern Theories of Sacrifice and Cultural Formation." in Carpenter, Masks.

• Ott.DMC -- Otto, Walter F. Dionysus: Myth and Cult. Indiana U. Press, 1965.