Οι οπαδοί του Γκουρτζίεφ διακηρύσσουν ότι "η γοητεία του μπορούσε να συγκριθεί μόνο με τη σοφία του", γεγονός που επιβεβαιώνεται από τον αριθμό των διανοουμένων των οποίων τα ονόματα συνδέονται με το κίνημα: Κ. Mansfield, A. Huxley, L Pannels, R. Daumal, P. Brook, R. Barjarel, για να αναφέρουμε μόνο μερικούς.

Όμως, διηγήσεις των πρώτων οπαδών διαψεύδουν, άθελα τους, αυτό τον μύθο. Κείμενα που στοχεύουν στην εξύμνηση του "δασκάλου", που πέθανε το 1949, δίνουν την εικόνα ενός ανθρώπου, πολύ πιθανόν αγράμματου, αλλά οξυδερκή και οπορτουνιστή, που η διεστραμμένη ευφυΐα του ήταν ολοκληρωτικά στραμμένη στην χειραγώγηση των άλλων, με αποτέλεσμα όχι μόνο την πλήρη υποταγή των οπαδών, αλλά και τη διαστροφή κάθε στοιχειώδους έννοιας σχετικής με την αντίληψη καλού και κακού.

Ο πονηρός άνθρωπος

Ο Georges Ivanovitch Gurdjieff γεννήθηκε στον Καύκασο -η ημερομηνία παραμένει ακαθόριστη- κι έφτασε στη Γαλλία το 1921, περιτριγυρισμένος από ικανό αριθμό Ρώσων οπαδών.

Το 1922 κατόρθωσε να αποκτήσει μία ιδιοκτησία στην περιοχή του Fontaineblau, με την βοήθεια του Ρώσου δημοσιογράφου, P. D. Ouspensky. Ο Ουσπένσκυ ήταν εγκαταστημένος στην Αγγλία, σε άμεση επαφή με το περιβάλλον της Θεοσοφικής Εταιρείας.

Αργότερα, ο Ουσπένσκυ επρόκειτο να στείλει έναν αριθμό από δικούς του "μαθητές" να μείνουν για λίγο η πολύ στο Fontaineblau, μέχρις ότου ο Γκουρτζίεφ τον ανακήρυξε persona non grata [3], αφού όμως πρώτα δημιούργησε τα πλαίσια, που του επέτρεπαν να "επιτεθεί" στην αμερικανική αγορά.

Η κίνηση Γκουρτζίεφ ήταν διεθνούς εμβέλειας. ο Γκουρτζίεφ είχε μεγάλη στρατηγική ικανότητα, πέρα από το ταλέντο του χειραγωγού. Στρατολογώντας και εκπαιδεύοντας επώνυμους δημοσιογράφους, όπως με τον Ουσπένσκυ κι αργότερα με τον ομόλογό του, τον Άγγλο Orage, προκαλούσε με "δύο πέτρες, χίλια χτυπήματα". Από τη μια, έδινε στο κίνημά του μία εικόνα καλλιεργημένη και διανοουμενίστικη κι από την άλλη αποκτούσε πρόσβαση σε μία πελατεία, η οποία είχε ήδη προετοιμασθεί από τη θεοσοφική Εταιρεία.

-Είχα ανάγκη από ποντίκια για τα πειράματα μου.

-Πώς;

-Ναι, ποντίκια.

-Καθαρίσει την ψυχική του λειτουργία -Ισορροπημένη κακώς, στον σύγχρονο άνθρωπο- συμφωνά με τις διδασκαλίες του Γκουρτζίεφ.

-Να αποδιώξει, χωρίς έλεος, οτιδήποτε είχε σκεφτεί, πιστέψει, ή "πιστέψει ότι ήξερε" μέχρι τότε. Επρόκειτο για τη "διάλυση της ψεύτικης προσωπικότητας", που του είχε δημιουργηθεί από την κοινωνία και τη "συλλογική ύπνωση" στην οποία είχε συνηθίσει να ζει στο παρελθόν.

Κατά τον Γκουρτζίεφ, "ο άνθρωπος είναι μία μηχανή, που αντιδρά στα ερεθίσματα" και μόνο σπάνια όντα, σωστά καθοδηγημένα, είναι ικανά -"εργαζόμενα" στον εαυτό τους- να αποκτούν μία καθαρή θέληση και μία αθάνατη ψυχή. Για να κατακτήσουν αυτό το "ανώτερο επίπεδο συνείδησης", δεν χρειάζεται ένας γκουρού, ένας γιόγκι ή ένας παπάς, έλεγε ο Ουσπένσκυ, "αλλά, είναι απαραίτητος ένας καλός καθηγητής".

"Είναι προφανές, ότι αν θεωρούμε δεδομένο, ότι οι άλλοι άνθρωποι είναι μηχανές κι ότι ο εαυτός μας δεν είναι, τείνει να γεννηθεί μία επικίνδυνη τάση. Αν oι άλλοι είναι μηχανές, γιατί να μην τους χρησιμοποιήσουμε σαν τέτοιες";

Ο διχασμός της προσωπικότητας, λοιπόν, γίνεται ένας τελείως νόμιμος τύπος εκπαίδευσης για μία πιο οξεία συνείδηση του εγώ. Και σ' αυτό το σημείο παρεμβαίνει ένα είδος πνευματικής αντιστροφής, πολύ πιο επικίνδυνης από τον αμοραλισμό.

Ο αληθινός πνευματικός κίνδυνος ξεκινάει τη στιγμή όπου το καλό ονομάζεται κακό, και το κακό, καλό. Η διαστροφή, που δημιουργείται έτσι είναι αθεράπευτη.

Κατά τον Γκουρτζίεφ, αυτή η κατάσταση "Συνείδησης" αναζητήθηκε από τους φακίρηδες -φυσική σκληραγώγηση-, τους μοναχούς -έλεγχος συναισθήματος- και τους γιόγκι -"διανοητική" εργασία-, που ακολούθησαν ο καθένας μία από τις τρεις μεγάλες οδούς πνευματικότητας, αλλά μόνο η "Τετάρτη Οδός" επιτρέπει τη σύνθεση τους, και πολύ πιο γρήγορα, διευκρινίζει, χάρη σε ένα συγκεκριμένο "μικρό χάπι".

Η "Τετάρτη Οδός", η "Οδός του Πονηρού Ανθρώπου", πασπαλίζεται με ψυχοτρόπα.

Η στρατολόγηση

Ο Γκουρτζίεφ φαίνεται ότι κατείχε ένα ορισμένο χάρισμα και μία πρακτική υπνωτισμού, πέρα από το χάρισμα του, της στρατηγικής. Η στρατολόγηση του Ουσπένσκυ το 1915 δεν έγινε καθόλου στην τύχη, αλλά υπήρξε το αποτέλεσμα μιας επιλογής, που πραγματοποιήθηκε υστέρα από μακρά εργασία προσέγγισης κι από σχέσεις συχνά αντικρουόμενες. αν ο Γκουρτζίεφ, με το τριμμένο πανωφόρι, το κολάρο μιας αμφίβολης καθαριότητας και την καυκάσια προφορά του, προσέγγισε απ’ ευθείας τον Ουσπένσκυ, αυτός πέρασε σε χρόνο ρεκόρ από την αποστροφή στην ευλάβεια. Επιβεβαίωσε την πλήρη του υπακοή και πίστη μετά ένα σεμινάριο, όπου απέκτησε "θεωρία" (μυστικιστικό όραμα) και γεύτηκε την αγχώδη εμπειρία των "τηλεπαθητικών δυνάμεων" του Γκουρτζίεφ.

Ακολούθησαν κι άλλοι, που είχαν την ίδια τύχη και η στρατολόγηση συνεχίστηκε από συνάξεις διανοουμένων, που διηύθυναν "εσωτερικές" ομάδες και εξυμνούσαν αυτόν τον νέο "διδάσκαλο" του οποίου η διδασκαλία θα άλλαζε τον κόσμο.

Βήματα οπαδών

Τα βασικά στάδια της "Εργασίας", που πήρε επίσης το όνομα: "4η Οδός", ανέλαβαν προχωρημένοι οπαδοί, ως "καθηγητές". Ο Γκουρτζίεφ μιλούσε με δυσκολία αγγλικά και γαλλικά, αλλά οι οπαδοί απόμεναν άβουλοι στο βλέμμα του, σαν μαριονέτες. Τα λόγια του ακούγονταν συχνά ακατάληπτα. Έτσι, η λέξη "ηλίθιος" σήμαινε γι' αυτούς κάτι όπως "ένα πρόσωπο άνω του μέσου όρου", και δέχονταν χωρίς κατσούφιασμα τα απαραίτητα "τοστ ηλιθίων" που ακολουθούσαν τα γεύματα. Ο καθένας έπρεπε να καθορίσει τι είδους ηλίθιος ήταν, καταπίνοντας με το ζόρι ποτήρια βότκας.

Ο Γκουρτζίεφ χαιρόταν επίσης να γίνεται χυδαίος. Μία συγκεκριμένη βρισιά αποτελούσε την αγαπημένη του έκφραση και του άρεσε να περιτριγυρίζεται από κοπέλες που ονόμαζε: "Δαμάλες μου, που δεν έχετε γίνει ακόμα αγελάδες", χωρίς να περιφρονεί και τις παντρεμένες γυναίκες. Οι σύζυγοι συγκατατίθενταν αν "ήθελαν" να παραμείνουν. Μέγας πότης, καλοφαγάς και ψευδοθεραπευτής, ο Γκουρτζίεφ ανήκε στη ίδια ράτσα με τον Ρασπούτιν.

Σύμφωνα με τους οπαδούς του, ο Γκουρτζίεφ προσπαθούσε σκόπιμα να σοκάρει, προκειμένου να αποκαρδιώνει αυτούς που δεν είχαν την απαραίτητη διεισδυτικότητα για να βλέπουν πέρα από τα φαινόμενα. Έτσι απέφευγε να χάνει το χρόνο του με ανθρώπους που είχαν πολύ ισχυρό κριτικό πνεύμα. Αυτοί που παρέμεναν βρίσκονταν κλεισμένοι σε μία αληθινή παγίδα. Στο έξης το καλό ονομαζόταν κακό και τανάπαλιν.

Συμπόνια, ηθική, συναισθηματικό δέσιμο, με τη συνήθη σημασία των λέξεων, εθεωρείτο διασυρμός.

Στην υποταγή στον "καθηγητή" ερχόταν να προστεθεί και μία "μάχη κατά των αρνητικών συναισθημάτων". Δεν έπρεπε να εκφέρονται κατά των "αρνητικών συναισθημάτων". Δεν έπρεπε να μιλούν για την "Εργασία" σε ανθρώπους εκτός του κινήματος. Σύμφωνα με τον Γκουρτζίεφ, ο μαθητής ριψοκινδύνευε να δώσει άθελα του, λανθασμένη εικόνα. Πολλοί υποψήφιοι κατέληγαν σε ψυχιατρικές κλινικές. Σύμφωνα με άλλους οπαδούς, αυτό συνέβαινε, είτε γιατί ήταν αδύναμοι, είτε γιατί είχαν έρθει στον Γκουρτζίεφ πολύ αργά.

Η 4η Οδός

"Εργαζόμενος μαζί μας", λέει ένας από τους πρώτους του οπαδούς, για τον Γκουρτζίεφ, "έπαιρνε για ένα χρονικό διάστημα τη θέση της ψυχής μας...".

Στα πλαίσια αυτών των ιδεολογιών κινούνται και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, όπως, πρόσφατα, τα ρεσιτάλ με μουσική Γκουρτζίεφ (28/2, 1/3 και 2/3/2005, Αθήνα-Θεσσαλονίκη), η Θεατρική Ομάδα "Ρόδα" κ. ά.

"Διεύρυνση" του κύκλου των οπαδών επιχειρείται και με την ετήσια προβολή της ταινίας "Meetings with Remarkable Men" ("Συναντήσεις με αξιοσημείωτους ανθρώπους"), παραγωγής 1979, με παραγωγό και πρωταγωνιστή τον γνωστό ηθοποιό Peter Brook (Πήτερ Βρουκ), σε ιδιωτικές προβολές, σε ειδικά μισθωμένες κινηματογραφικές αίθουσες.

Οι ομάδες: "Ίδρυμα Γκουρτζίεφ", "Κέντρο Γκουρτζίεφ - Ουσπένσκι" και "Fellowship Of Friends" περιλαμβάνονται στον κατάλογο των ομάδων, που είναι ασυμβίβαστες με την Ορθόδοξη πίστη.