Με αφορμή τη συμπλήρωση διακοσίων ετών από την Επανάσταση του 1821, από το τρέχον τεύχος του περιοδικού Θεολογία αρχίζει ένα εκτενές αφιέρωμα στην ελευθερία. Συμπεριλαμβάνονται άρθρα εγκρίτων καθηγητών και μελετητών, τους οποίους ευχαριστούμε θερμά για τη συμβολή τους στην υλοποίηση αυτού του αφιερώματος.

Οι ειδικοί γνωρίζουν πολύ καλά ότι ο ορισμός της ελευθερίας ποικίλλει. Το περιεχόμενο του όρου ελευθερία δεν νοηματοδοτείται μονοδιάστατα και ομοιοτρόπως. Ανάλογα με την οπτική -φιλοσοφική, ιστορική, κοινωνική, πολιτική, οικονομική, ψυχολογική κ.λπ.- η ελευθερία προσλαμβάνει διαφοροποιημένο περιεχόμενο, είτε περιοριστικό είτε ευρύτερο. Αν κοιτάξουμε στα λεξικά ή παρατηρήσουμε τη χρήση του όρου στις εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής από την αρχαιότητα έως σήμερα, μπορούμε να διαπιστώσουμε την ποικιλία του εννοιολογικού περιεχομένου της ελευθερίας.

Όλα τα λεξικά συμφωνούν τουλάχιστον στο ότι η ελευθερία αποτελεί για τον άνθρωπο τη δυνατότητα του να ενεργεί κατά βούληση· την απουσία ελέγχου, περιορισμών, δεσμεύσεων¹. Η ελευθερία ετυμολογικώς προέρχεται από τον όρο ελεύθερος (Όπως και λατινικά: liber), που συνδέεται με την έλευση (ρίζα *ελευθ-) ή το ρήμα ελαύνω (ρίζα *ελ-)².

Εύκολα διαπιστώνεται η ποικιλία των προσεγγίσεων, οι παραλλαγές, η διαφορετική χρήση του όρου ελευθερία, αν κάποιος ανατρέξει ενδεικτικά στον αρχαίο κόσμο. Η πρωιμώτερη εμφάνιση του όρου ελεύθερος στην αρχαία Ελληνική γραμματεία εντοπίζεται στον Όμηρο («ελεύθερον ήμαρ», σε αντιδιαστολή με το «δούλειον ήμαρ»)³. Σε κοινωνικό επίπεδο χρησιμοποιείται ο όρος ελεύθερος διαζευκτικά με τον δούλο⁴ στο πρώτο γραπτό νομικό κείμενο του ευρωπαϊκού χώρου, την Επιγραφή ή τον Κώδικα της Γόρτυνας του 5ου αι. π.Χ.⁵

Σε πολιτικό επίπεδο προβάλλεται πολλαχού η ελευθερία σε αντιδιαστολή προς τη δουλεία· π.Χ. στην Ιστορία του Ηροδότου, όπου η ελευθερία των πολιτών των ελληνικών πόλεων-κρατών αντιτίθεται στη δουλεία των υπηκόων της Περσικής Αυτοκρατορίας. Ενδεικτικά, όταν ο απεσταλμένος του Δαρείου Υδάρνης ζήτησε την υποταγή των Ελλήνων, να δώσουν δηλαδή γην και ύδωρ στον Μ. Βασιλέα, η απάντηση τους ήταν: «Ύδαρνες, ουκ εξ ίσου γίνεται η συμβουλίη η ες ημέας τείνουσα. Του μεν γαρ πεπειρημένος συμβουλεύεις, του δε άπειρος εών· το μεν γαρ δούλος είναι εξεπίστεαι, ελευθερίης δε ούκω επειρήθης, ουτ' ει έστι γλυκύ ουτ ει μη. Ει γαρ αυτής πειρήσαιο, ουκ αν δόρασι συμβουλεύοις ημίν περί αυτής μάχεσθαι, αλλά και πελέκεσι»⁶.

Ο δε Θουκυδίδης σαφέστερα στον Επιτάφιο του Περικλέους δίνει την πολιτική-κοινωνική διάσταση της έννοιας, όταν επισημαίνει αποφθεγματικά: «το εύδαιμον το ελεύθερον, το δ' ελεύθερον το εύψυχον κρίναντες μη περιοράσθε τους πολεμικούς κινδύνους»⁷, δεικνύοντας έτσι ότι σε συλλογικό επίπεδο η ευδαιμονία της πόλεως συνδέεται με την ελευθερία, που για να αποκτηθεί καλείται ο πολίτης να αγωνισθεί με γενναιότητα.

Ο Πλάτων από την πλευρά του αναζήτησε την ελευθερία στην απελευθέρωση από τα δεσμά της ύλης και του σώματος, μετατοπίζοντας το κέντρο βάρους του είναι του ανθρώπου στην ψυχή, την οποία προσδιορίζει ως άυλη, αιώνια και αθάνατη⁸. Με τη θέση του αυτή ο Πλάτων εισάγει μία φιλοσοφική και θρησκευτική διάσταση στο περιεχόμενο του όρου ελευθερία.

Όταν δε στον ελληνιστικό κόσμο αλλάζει η μορφή των κοινωνιών και γίνεται πλέον επίκεντρο το άτομο, αντικαθιστώντας τη συλλογικότητα της πόλεως, ο στωικός φιλόσοφος Επίκτητος μας προτρέπει ατομικά να «ακυρώσουμε τη λαχτάρα» της εξουσίασης των πραγμάτων που δεν μας ανήκουν -που μας είναι δηλαδή «ξένα»-, προκειμένου να γίνουμε πραγματικά ελεύθεροι. Εδώ η ελευθερία αναζητείται στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου. Ο δε κυνικός φιλόσοφος Διογένης προχωρεί παραπέρα και θεωρεί ότι η αυτάρκεια, η απόλυτη λιτότητα, η καθολική σχεδόν ακτημοσύνη ανάγονται σε προϋπόθεση της πραγματικής ελευθερίας⁹. Πρόκειται για μία άλλη διάσταση της ελευθερίας· κάποιος για να είναι όντως ελεύθερος δεν αρκεί να επιλέγει, αλλά θα πρέπει να θέλει να επιλέγει να μην έχει πράγματα. Οδηγούμαστε εν προκειμένω σε έναν αυτοπεριορισμό, σε ενός είδους ασκητική διάσταση της ελευθερίας.

Συνοψίζοντας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ποικιλία των απαντήσεων δηλώνει τη δυσκολία να ικανοποιηθεί ο άνθρωπος με τη μία ή την άλλη προσέγγιση του περιεχομένου του όρου ελευθερία, αλλά και την ευρύτητα και πολυσημία του όρου. Κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των προσεγγίσεων του αρχαίου κόσμου είναι ότι κινούνται σε φυσιοκρατικό πλαίσιο. Όλα περιορίζονται από την έννοια της Ειμαρμένης, της μοίρας, της ανάγκης,¹⁰ όπου υποτάσσονται ακόμη και οι θεοί. Η προσέγγιση του κόσμου είναι νομοτελειακή και η πορεία του κόσμου είναι κυκλική και όχι ευθύγραμμη. Δεν υπάρχει δυνατότητα εμφιλοχωρήσεως ουδεμιάς εκπλήξεως. Σε αυτό το πλαίσιο είναι κατανοητό να ασφυκτιά ο άνθρωπος και να αναζητεί μία πιο σφαιρική και ολιστική θεώρηση περί ελευθερίας, η οποία θα έδινε λύσεις στις βασικότερες δεσμεύσεις του ανθρώπου, οι οποίες σχετίζονται με το γεγονός ότι δεν αποφασίζει ο ίδιος ο άνθρωπος για να γεννηθεί ή να πεθάνει.

Ο Χριστιανισμός με την εμφάνισή του δίνει από τη δική του πλευρά μία νέα διάσταση στην ελευθερία... Η περί ελευθερίας συζήτηση συνεχίσθηκε αδιάκοπα και κατά τον Μεσαίωνα και κατά τους Νεωτέρους Χρόνους...

Είναι φανερό ότι και στις ημέρες μας, την εποχή της Μετανεωτερικότητας, την κατ' εξοχήν εποχή του αυτοκαθορισμού, το ζήτημα όχι απλώς παραμένει ανοικτό, αλλά συχνά τίθεται με επιτακτικότητα και προκλητικότητα, αφού για κάποιους ελευθερία είναι να κάνουν «ό,τι τους αρέσει» - επιλογή που προσκρούει με σφοδρότητα στην παρουσία του άλλου, ο οποίος βιώνει τον περιορισμό της δικής του ελευθερίας, με αποτέλεσμα να αναπαράγεται ένας φαύλος κύκλος.

Βάσει των παραπάνω προκύπτει ότι το ζήτημα είναι τόσο σύνθετο και πολύπλοκο, ούτως ώστε τα πλείστα όσα ερωτήματα περί ελευθερίας να τίθενται και να επανατίθενται προς έρευνα και προβληματισμό αδιάκοπα.

Τι είναι εν τέλει η ελευθερία; Ποια είναι η θέση της στο σήμερα; Τι κατισχύει στον διαρκώς και ραγδαίως μεταβαλλόμενο κόσμο της Μετανεωτερικότητας, που χαρακτηρίζεται από την τεχνολογική εκρηκτική εξέλιξη; Κατά πόσον ο άνθρωπος και οι κοινωνίες έχουν ελευθερία και τι είδους (ελευθερία του άτομου, των κοινωνικών ομάδων, πολιτική, εθνική, ηθική, πνευματική, ψυχολογική, εσωτερική ελευθερία κ.τ.τ.); Πόσο ελεύθεροι είμαστε μέσα σε έναν κόσμο που όλα καταγράφονται και παρακολουθούνται από κάμερες και υπολογιστές; Πώς ορίζεται η ελευθερία της έκφρασης, του λόγου/των ιδεών, της σκέψεως, του πνεύματος, της συνείδησης; Έχει όρια η ελευθερία; Πόσο ελεύθεροι είμαστε μέσα στη φύση; Σχετίζεται η ελευθερία με τη γνώση; Πόσο ελεύθερες είναι οι επιλογές μας, όταν π.χ. η ψυχολογία επισημαίνει ότι πολλές από αυτές υπαγορεύονται από το ασυνείδητο;

Ποια είναι η σχέση θρησκείας και ελευθερίας; Κατά πόσον οι θρησκείες επηρεάζουν εν γένει περιοριστικά ή και απελευθερωτικά τον ανθρώπινο βίο;

Τα παραπάνω ερωτήματα και άλλα σχετικά είναι μία πρόκληση-πρόκληση για το πώς τοποθετείται και η Ορθόδοξη θεολογία σε αυτά. Η απάντησή της προϋποθέτει την επικαιροποίηση της δικής της αντιλήψεως περί ελευθερίας, μία αντίληψη η οποία φανερώνεται μέσα από τις απαντήσεις στα παρακάτω ερωτήματα: Ποια είναι για την Ορθόδοξη θεολογία η όντως ελευθερία; Ποια η σχέση του Τριαδικού Θεού με την ελευθερία; Υπάρχει ελευθερία στο κτιστό, στη Δημιουργία; Είναι ο άνθρωπος ελεύθερος ή δεσμεύεται από την κτιστότητά του; Κατά πόσον ο άνθρωπος είναι ελεύθερος, αφού η ύπαρξή του δεν εξαρτήθηκε από αυτόν τον ίδιο αλλά από τον Θεό, εν αντιθέσει προς τον Θεό, που θέλει και υπάρχει; Πώς κατανοείται η πτώση και η απολύτρωση χωρίς την ελευθερία; Το αυτεξούσιον ταυτίζεται με την ελευθερία; Έχει η ελευθερία σωτηριολογικές διαστάσεις; Σχετίζεται η ελευθερία με τα γεγονότα της θείας Οικονομίας, με το πρόσωπο του Υιού και Λόγου του Θεού, του Θεανθρώπου; Υφίσταται σήμερα η ελευθερία του ανθρωπίνου προσώπου; Ποια η σχέση ελευθερίας και αγάπης; Πώς σχετίζεται η ελευθερία του ανθρώπου με την αλήθεια, τη λογική, τη γνώση, την ηθική, την πολιτική, την καθημερινότητα του βίου;

Θα πρέπει να έχουμε υπ' όψιν μας ότι οι απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα έχουν τη σημασία των οδοδεικτών, καθ' ότι βασική Ορθόδοξη θέση είναι ότι ο κόσμος βρίσκεται μετά από το προπατορικό αμάρτημα σε μία διαρκή ένταση και πάλη, καθώς πορεύεται προς τη Βασιλεία του Τριαδικού Θεού. Η είσοδος του Υιού και Λόγου του Θεού στην Ιστορία σαφώς και έχει μετατοπίσει το κέντρο βάρους στο πρόσωπο Του. Αλλά αυτό επ' ουδενί σημαίνει την κατάργηση, την παράκαμψη ή τον περιορισμό της ανθρώπινης ελευθερίας, υπ' όψιν της οποίας τίθενται και θα τίθενται όλα. Εξ αιτίας της ιδίας της ανθρώπινης ελευθερίας, που αποτελεί ίσως ένα μυστήριο, τα ερωτήματα αυτά, ακόμη κι αν έχουν απαντηθεί, δύνανται να προσβάλλονται, να προσλαμβάνονται ως αναπάντητα, να επανέρχονται και να επαναλαμβάνονται.

Σημειώσεις

*. Ο Αλέξανδρος Κατσιάρας είναι Διευθυντής συντάξεως του περιοδικού "Θεολογία".

1. Βλέπε Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής γλώσσας επιμ. Χρ. Χαραλαμπάκης, εκδ. Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 2014, σχετ. λήμμα.

2. Για την ετυμολογία του όρου ελεύθερος βλέπε αναλυτικά το σχόλιο του Γ. Μπαμπινιώτη, Ετυμολογικό λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, εκδ. Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 2009, σσ. 430-1.

3. Ομ. Ιλιάδος Π 831, Υ 193 κ.ά.

4. Η επιγραφή της Γόρτυνας ξεκινά ως εξής: «Θιοί. / ος κ' ελευθέρω ή δώλω μέλλη αν- / πιμωλην. Προ δίκας μη άγεν» (Μετάφρ: «Θεοί! Όποιος σκοπεύει να κάνει δίκη σε ελεύθερο ή δούλο, να μην τον συλλαμβάνει πριν από την εκδίκαση).

5. Imcriptiones Creticae IV 72 col. I 1: Μ. Ν. Tod, A Selection of Greek Historical Inscriptions 12, αρ. 36.

6. Ηροδ. Iστ. 7, 135, 3· μετάφρ. Η. Σπυρόπουλος (Ηροδότου Ιστορίαι. Ουρανία-Καλλιόπη, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα 1995): «Υδάρνη, η συμβουλή που μας απευθύνεις στηρίζεται σε μονόπλευρη εμπειρία· γιατί μας συμβουλεύεις για δύο πράγματα, που το ένα τους το δοκίμασες, το άλλο όμως όχι· δηλαδή γνωρίζεις πολύ καλά πως ζουν οι δούλοι, όμως δε δοκίμασες ως σήμερα την ελευθερία, τι άραγε να 'ναι, γλυκό ή όχι. Γιατί αν κάποτε τη δοκίμαζες, θα μας συμβούλευες ν' αγωνιζόμαστε γι' αυτήν όχι μονάχα με δόρατα, άλλα και με τσεκούρια».

7. Θουκ. Ιστοριών, 2, 43, 4· μετάφραση: «Γνωρίζοντας ότι η ευτυχία είναι η ελευθερία και ελευθερία η ευψυχία, μη φοβάστε τους πολεμικούς κινδύνους».

8. Η περί αθανασίας της ψυχής θεωρία του Πλάτωνα αναπτύσσεται ενδελεχώς στα έργα του, Φαίδων και Πολιτεία.

9. Βλέπε Eπίκτητος, Η Ελευθερία και άλλα κείμενα, μετάφρ. Θάνος Σαμαρτζής, εκδ. Δώμα, Αθήνα 2017, σ. 52.

10. Βλέπε π.χ. Πινδάρου Πυθιονίκαις, 12, 30: «το δε μόρσιμον ου παρφυκτόν» (μετάφραση: ουδείς μπορεί να ξεφύγει από τη μοίρα του).