1. Η εναλλαγή των όρων

    Στα κείμενα της Αγίας Γραφής και των αγίων Πατέρων γίνεται μια σύγχυση αλλά και διάκριση μεταξύ των όρων ψυχής, νοός, καρδίας και διανοίας. Όποιος εντρυφά στα συγγράμματα των αγίων Πατέρων και την Καινή Διαθήκη το πρώτο πρόβλημα που αντιμετωπίζει είναι αυτή η σύγχυση μεταξύ αυτών των εννοιών και όρων. Οι όροι αυτοί εναλλάσσονται. Το θέμα με απασχολούσε από πολλά έτη και προσπαθούσα να βρω μια λύση. Διαβάζοντας την σχετική βιβλιογραφία διαπίστωνα την αδυναμία των ερμηνευτών, εκτός εξαιρέσεων, να καθορίσουν την σχέση και την διάκριση αυτών των όρων. Γι’ αυτό στην παράγραφο αυτή θα προσπαθήσουμε να ξεχωρίσουμε τους όρους και να διαγράψουμε τα πλαίσια μέσα στα οποία κινείται κάθε όρος.

    Έχουμε έως τώρα αναπτύξει ότι η ψυχή του ανθρώπου είναι το κατ’ εικόνα, και επειδή η ψυχή ζωοποιεί συνημμένο σώμα, γι’ αυτό το κατ’ εικόνα του ανθρώπου είναι ισχυρότερο από το κατ’ εικόνα των αγγέλων. Επειδή η ψυχή βρίσκεται μέσα σε όλο του σώμα, «πανταχού του σώματος», γι’ αυτό μπορεί να θεωρηθή κατ’ εικόνα και όλος ο άνθρωπος και αυτό ακόμη το σώμα. Είναι χαρακτηριστικό το τροπάριο του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού που ψάλλεται στην εξόδιο ακολουθία. «Θρηνώ και οδύρομαι όταν εννοήσω τον θάνατον και ίδω εν τοις τάφοις κειμένην την κατ’ εικόνα Θεού, πλασθείσαν ημίν ωραιότητα, άμορφον, άδοξον μη έχουσαν είδος». Είναι φανερό ότι στο τροπάριο αυτό το κατ’ εικόνα αναφέρεται στο σώμα που βρίσκεται στον τάφο.

 

2. Νους και ψυχή

            Στα κείμενα της Καινής Διαθήκης και των αγίων Πατέρων η ψυχή ταυτίζεται με τον νου. Οι όροι νους και ψυχή εναλλάσσονται. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, βέβαια, γράφει ότι ο νους είναι το καθαρότερο μέρος της ψυχής, είναι ο οφθαλμός της ψυχής: «...ουχ έτερον παρ’ εαυτήν τον νουν, αλλά μέρος αυτής το καθαρώτατον (ώσπερ γαρ οφθαλμός εν σώματι, ούτως εν ψυχή νους)...». Όπως στο σώμα υπάρχει οφθαλμός έτσι, κατά τον άγιο, και ο νους είναι ο οφθαλμός της ψυχής [71].

            Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς χρησιμοποιεί τον όρο νου με δυο σημασίες. Νους είναι και ολόκληρη η ψυχή, το κατ’ εικόνα, νους είναι και μια δύναμη της ψυχής, όπως εξηγήσαμε σε άλλη παράγραφο, γιατί όπως ο Τριαδικός Θεός είναι Νους, Λόγος και Πνεύμα, έτσι και η ψυχή έχει νου, λόγο και πνεύμα. Κατά τον αγιορείτη άγιο, ο νους ταυτίζεται με την ψυχή, αλλά είναι και μια δύναμη της ψυχής. Ένα χαρακτηριστικό χωρίο θα αναφέρω στο οποίο υπάρχουν αυτές οι έννοιες. Μετά την δημιουργία του ανθρώπου οι άγγελοι, γράφει ο αγιορείτης άγιος, έβλεπαν με τους οφθαλμούς τους «την αισθήσει και σαρκί συνημμένην του ανθρώπου ψυχήν και θεόν άλλον εώρων, μη γεγενημένον μόνον επί γης δι’ αγαθότητα θείαν, νουν τε και σάρκα τον αυτόν, αλλά δι’ υπερβολήν ταύτης και κατά Θεού χάριν μεμορφωμένον, ως είναι τον αυτόν σάρκα και νουν και πνεύμα και το κατ’ εικόνα και ομοίωσιν θείαν την ψυχήν έχειν εντελώς ως ενιαίαν ούσαν  εν νω και λόγω και πνεύματι» [72].

            Στο κείμενο αυτό φαίνονται τα ακόλουθα. Στην αρχή γίνεται λόγος για την ψυχή που συνδέεται με την σάρκα και τις αισθήσεις. Λίγο πιο κάτω εναλλάσσονται οι όροι ψυχή και νους. Αντί της ψυχής χρησιμοποιεί τον νουν, «νουν τε και σάρκα τον αυτόν». Στην συνέχεια χρησιμοποιεί την διαίρεση σάρκα, νουν και πνεύμα, το οποίο  πνεύμα είναι η Χάρη του Αγίου Πνεύματος, αφού ο Θεός δεν έπλασε τον άνθρωπο μόνον από ψυχή και σώμα, αλλά τον έκανε και κεχαριτωμένο, «και ου τούτο μόνον, αλλά και κεχαριτωμένην θείως. Τοιαύτη γαρ η όντως ζώσα ψυχή»[73]. Ύστερα από αυτά γράφει ότι η ψυχή είναι κατ’ εικόνα και ομοίωσιν Θεού «έχειν εντελώς ως ενιαίαν  ούσαν εν νω και λόγω και πνεύματι». Φαίνεται λοιπόν καθαρά  στο κείμενο αυτό ότι η ψυχή είναι κατ’ εικόνα Θεού, ότι ο νους άλλοτε  ταυτίζεται με την ψυχή και άλλοτε θεωρείται μία δύναμη της ψυχής, είναι ο οφθαλμός της ψυχής, όπως λέγει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός.

            Η ταύτιση νου και ψυχής φαίνεται καθαρά και σε άλλο χωρίο του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Γράφει σε ένα κεφάλαιό του: «Το γαρ κατ’ εικόνα τούτο, ουχ η του σώματος έχει θέσις, αλλ’ η του νου πάντως φύσις, ου μηδέν κατά φύσιν κρείττον»[74].

            Η ψυχή του ανθρώπου, ως κατ’ εικόνα Θεού, είναι τριαδική. Είναι νους, λόγος και πνεύμα. Αφού ο νους με την γενική έννοια ταυτίζεται με την ψυχή σημαίνει πως και ο νους έχει τρεις δυνάμεις. Ενώ ο νους είναι μια από τις δυνάμεις της ψυχής, συγχρόνως είναι και όλη η ψυχή. Ένα χαρακτηριστικό χωρίο του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά θα αναφέρουμε. «Όταν το ενιαίον του νου γένηται τρισσόν, μένον ενιαίον, τότε συνάπτεται τη Θεαρχική Τριάδι Μονάδι... Γίνεται δε το ενιαίον του νου τρισσόν, μένον ενιαίον, εν τη προς εαυτόν στροφή και τη δι’ εαυτού προς Θεόν ανόδω»[75]. Έτσι η ψυχή «εν εστι πολυδύναμον πράγμα»[76] της οποίας μία δύναμις είναι ο νους, αλλά παρά ταύτα και όλη η ψυχή με τις τρεις δυνάμεις της είναι και λέγεται νους.

            Είχαμε δει προηγουμένως ότι το κατ’ εικόνα αναφέρεται από τους Πατέρας στην ψυχή. Αλλά ταυτόχρονα λέγεται ότι το κατ’ εικόνα αναφέρεται και στον νου: «Το κατ’ εικόνα τούτο, ουχ η του σώματος έχει θέσις, αλλ’ η του νου πάντως φύσις»[77].

            Εφ’ όσον ο Θεός έχει ουσία και ενέργεια, και η ψυχή, που είναι κατ’ εικόνα του Θεού, έχει ουσία και ενέργεια. Αλλά επειδή, όπως είδαμε, και ο νους ταυτίζεται με την ψυχή, αφού νους και ψυχή είναι όροι που εναλλάσσονται, γι’ αυτό και ο νους έχει ουσία και ενέργεια.

            Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς με όλη του τη σοφία και την διάκριση αναλύει αυτήν την πραγματικότητα. Ουσία της ψυχής είναι η καρδία και ενέργεια της ψυχής είναι η «εν λογισμοίς συνισταμένη και νοήμασι». Επομένως και ο νους έχει ουσία και ενέργεια. Γι’ αυτό τον λόγο με τον όρο νου άλλοτε εννοούμε την ουσία και άλλοτε εννοούμε την ενέργεια. Γράφει χαρακτηριστικά ο άγιος. «Νους λέγεται και η του νου ενέργεια εν λογισμοίς συνισταμένη και νοήμασι. Νους εστι και η ενεργούσα ταύτα δύναμις, ήτις και καρδία καλείται παρά της Γραφής»[78]. Επειδή την εποχή του αγίου Γρηγορίου οι σύγχρονοί του τον κατηγορούσαν, όταν ομιλούσε για επιστροφή του νου στην καρδιά, ο άγιος γράφει «αγνοούσι γαρ, ως έοικεν, ότι άλλο μεν ουσία νου, άλλο δε ενέργεια...»[79].

 

3. Νους και καρδιά

            Νους λέγεται και η ουσία της ψυχής, δηλαδή η καρδιά. Σε πολλά χωρία της Αγίας Γραφής και των αγίων Πατέρων υπάρχει αυτή η ταύτιση μεταξύ νου και καρδιάς, αφού εναλλάσσονται οι όροι καρδιά και νους. Ο Κύριος μακαρίζει τους καθαρούς στην καρδιά: «μακάριοι οι καθαροί τη καρδία, ότι αυτοί τον Θεόν όψονται» (Ματθ. ε’, 8). Στην καρδιά αποκαλύπτεται ο Θεός και εκεί Τον γνωρίζω ο άνθρωπος. Ο Απόστολος Παύλος γράφει ότι εκεί γίνεται ο φωτισμός του Θεού: «ος έλαμψεν εν ταις καρδίαις ημών προς φωτισμόν της γνώσεως της δόξης του Θεού εν προσώπω Ιησού Χριστού» (Β’ Κορ. δ’, 6). Ο ίδιος ο Απόστολος εύχεται «ίνα ο Θεός του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, ο πατήρ της δόξης, δώη υμίν πνεύμα σοφίας και αποκαλύψεως εν επιγνώσει αυτού, πεφωτισμένους τους οφθαλμούς της καρδίας υμών, εις το ειδέναι υμάς...» (Εφεσ. α’, 17-18). Η καρδιά δέχεται την αποκάλυψη της επιγνώσεως του Θεού. Αλλού αυτή η καρδιά αντικαθίσταται με τον νου. Ο Κύριος μετά την Ανάστασή Του, ευρεθείς μεταξύ των Μαθητών Του, «διήνοιξεν αυτών τον νουν του συνιέναι τας γραφάς» (Λουκ. κδ’, 45). Επειδή ο άνθρωπος με την διάνοιξη των οφθαλμών της καρδίας και με την κάθαρση της καρδιάς γνωρίζει τον Θεό, γι’ αυτό το «διήνοιξεν τον νουν» ταυτίζεται με το «διήνοιξεν την καρδίαν». Επίσης το «μακάριοι οι καθαροί τη καρδία ότι αυτοί τον Θεόν όψονται» πιστεύω πως συνδέεται με το αποστολικό χωρίο «...μεταμορφούσθαι τη ανακαινώσει του νοός υμών...» (Ρωμ. ιβ’, 2).

            Άρα στο σημείο αυτό ο νους λέγεται και καρδιά και οι δυο όροι νους – καρδιά εναλλάσσονται. Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής ερμηνεύοντας τον λόγο του Χριστού «τα ενόντα δότε ελεημοσύνην, και ιδού άπαντα καθαρά υμίν έσται» (Λουκ. ια’, 41), λέγει «ως μηκέτι τοις περί το σώμα σχολαζόντων πραγμάσιν, αλλά τον νουν καθαίρειν σπευδόντων από μίσους και ακρασίας, ον καρδίαν ονομάζει ο Κύριος∙ ταύτα γαρ τον νουν ρυπούντα, ουκ εώσι βλέπειν τον εν αυτώ κατοικούντα Χριστόν δια της χάριτος του Αγίου Βαπτίσματος»[80]. Νους λοιπόν λέγεται και η ουσία της ψυχής, δηλαδή η καρδιά. Με αυτήν την έννοια νους και καρδιά ταυτίζονται, αφού στον νου κατοικεί ο Χριστός.

           

4. Νους και διάνοια

            Νους όμως λέγεται και η ενέργεια του, «η εν λογισμοίς συνισταμένη και νοήμασι». Ο Απόστολος Παύλος στην προς Κορινθίους επιστολή του γράφει: «εάν γαρ προσεύχωμαι γλώσση, το πνεύμα μου προσεύχεται, ο δε νους μου άκαρπός εστι, τι ουν εστι; Προσεύξομαι τω πνεύματι, προσεύξομαι δε και τω νοΐ∙ ψαλώ τω πνεύματι, ψαλώ δε και τω νοΐ» (Α’ Κορ. ιδ’, 14-15). Στο χωρίο αυτό το πνεύμα είναι το χάρισμα της γλωσσολαλιάς, ο νους είναι η διάνοια. Ο νους λοιπόν εδώ ταυτίζεται με την διάνοια, την λογική. Με την έννοια αυτήν υπάρχουν πολλά χωρία μέσα στην Αγία Γραφή.

            Πέρα από αυτά ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής, χαρακτηρίζοντας την λογική λόγο και την καρδιά, που είναι το κέντρο της υπάρξεώς μας με το οποίο αποκτούμε την γνώση του Θεού, νου, παρουσιάζει την διαφορά και την ενέργεια κάθε λειτουργίας. «Νους μεν καθαρός, ορθά βλέπει τα πράγματα. Λόγος δε γεγυμνασμένος, υπ’ όψιν άγει τα οραθέντα»[81]. Ο νους (καρδιά) είναι εκείνος που βλέπει καθαρά τα πράγματα και γι’ αυτό πρέπει να καθαρίζεται, και ο λόγος, η λογική, είναι εκείνη που διατυπώνει και εκφράζει τα οραθέντα. Με αυτό το χωρίο φθάνουμε στο σημείο να ισχυρισθούμε ότι για να είναι κανείς Πατήρ της Εκκλησίας δεν πρέπει να έχη μόνο νου καθαρό, αλλά και έκφραση, δηλαδή γεγυμνασμένο λόγο για να εκφράζη αυτές τις υπέρ φύσιν πραγματικότητες κατά το δυνατόν.

 

5. Νους και προσοχή

            Άλλοι Πατέρες με το νουν ορίζουν την προσοχή, που είναι λεπτοτέρα της διανοίας[82]. Ο Θεόληπτος Φιλαδελφείας συνδέει τον νου με την προσοχή, τον λόγο με την επίκληση, το πνεύμα με την κατάνυξη και την αγάπη. Όταν κατ’ αυτόν τον τρόπο λειτουργούν οι δυνάμεις της ψυχής, τότε «όλος ο ένδον άνθρωπος λειτουργεί τω Κυρίω». Είναι όμως δυνατόν η διάνοια να προφέρη τα ρήματα της ευχής, αλλά ο νους (η λεπτομέρεια προσοχή) να μη συνοδεύη, να εκτρέπεται με διάφορες έννοιες και να διολισθαίνη από την γνώση του Θεού. «Πολλάκις γαρ αυτής (της διανοίας) διερχομένης τα ρήματα της ευχής, ο νους ου συνοδεύει, ουκ ενατενίζει τω Θεώ, προς ον και η κατά την προσευχήν διαλογή γίνεται∙ εκτρέπεται δε υπό τινων εννοιών λεληθότως. Και η μεν διάνοια λέγει συνήθως τα ρήματα∙ ο δε νους της του Θεού γνώσεως διολισθαίνει. Όθεν και τότε η ψυχή ακατανόητος και αδιάθετος φαίνεται, ως του νου σκορπιζομένου εις τινας φαντασίας και μετεωριζομένου, ή προς α κλέπτεται ή βούλεται»[83].

            Ο νους λοιπόν αυτός, που είναι όχι απλώς οι λογισμοί, αλλά η λεπτοτέρα προσοχή, πρέπει να επιστρέψη στην καρδιά, στην ουσία της ψυχής, που βρίσκεται, ως εν οργάνω, μέσα στο σαρκικό όργανο της καρδιάς, αφού το σαρκικό όργανο της καρδιάς είναι «το του λογιστικού ταμείον και πρώτον σαρκικόν όργανον λογιστικόν». Έτσι τον νου, που διαχέεται δια των αισθήσεων προς τα έξω, πρέπει να τον συγκεντρώσουμε και να τον επαναφέρουμε «προς αυτήν ταύτην την καρδίαν, το των λογισμών ταμείον»[84].

            Το θέμα του νου δεν το εξαντλήσαμε, απλώς στην παράγραφο αυτή θελήσαμε να ξεχωρίσουμε κάπως τους όρους νου, καρδιά, ψυχή και να εντοπίσουμε την σχέση τους και την διαφορά τους. Θα επανέλθουμε σ’ αυτές τις έννοιες, όταν γίνη εκτενέστερος λόγος για τον νου, την καρδιά και τους λογισμούς.

            Συνοπτικά στην παράγραφο αυτή θέλουμε να υπογραμμίσουμε ότι ο όρος νους είναι πολυσήμαντος μέσα στην βιβλικοπατερική παράδοση. Ο νους ταυτίζεται με την ψυχή, αλλά συγχρόνως είναι και μία ενέργεια της ψυχής. Όπως η ψυχή έτσι και ο νους είναι το κατ’ εικόνα Θεού. Και όπως η ψυχή διαιρείται σε ουσία και ενέργεια, έτσι και ο νους διαιρείται σε ουσία και ενέργεια. Και όπως στον Θεό η ουσία και η ενέργεια διαιρούνται αδιαιρέτως, το ίδιο γίνεται και στον νου. Γι’ αυτό τον λόγο σε άλλα σημεία οι Πατέρες νου χαρακτηρίζουν την ουσία, δηλαδή την καρδιά, οπότε ο νους στην περίπτωση αυτή ταυτίζεται με την καρδιά και σε άλλα σημεία νου χαρακτηρίζουν και την ενέργεια, τα νοήματα και τους λογισμούς και την λεπτοτέρα προσοχή που διαχέεται έξω δια των αισθήσεων, οπότε χρειάζεται να επανέλθη στην καρδιά. Κυρίως οι άγιοι Πατέρες νου χαρακτηρίζουν την καρδιά και την ψυχή γενικότερα, χωρίς να αποκλείουν και την άλλη ονομασία που αναφέραμε προηγουμένως.

            Χάσαμε την παράδοσή μας γι’ αυτό και πολλοί από μας ταυτίζουμε τον νου με την λογική. Δεν υποπτευόμαστε καθόλου ότι εκτός από την λογική υπάρχει και άλλη δύναμη που έχει μεγαλύτερη αξία, δηλαδή ο νους, η καρδιά. Όλος ο πολιτισμός είναι πολιτισμός απωλείας της καρδιάς. Και κάτι που δεν έχει ο άνθρωπος μέσα του δεν μπορεί να το αντιληφθή. Η καρδιά νεκρώθηκε, ο νους σκοτίσθηκε και δεν μπορούμε να αντιληφθούμε την παρουσία τους. Γι’ αυτό και χρειάσθηκε να γίνη αυτό το ξεκαθάρισμα. Για τον άνθρωπο που έχει μέσα του το Άγιο Πνεύμα, γι’ αυτόν που βρίσκεται «εν τη αποκαλύψει» δεν χρειάζονται πολλές διασαφήσεις, γιατί αυτός γνωρίζει από την πείρα του την παρουσία και την ύπαρξη του νοός, της καρδιάς.

 

Ιεροθέου Βλάχου: "Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία" σελίδες 111-115. (Ι.Μ. Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας) 3η Έκδοση Λεβαδία 1989).