Λεξικογραφική έρευνα της λέξης "Φιλοσοφία"

Έννοιές της και διαφορές της με την επιστήμη

Το Μέγα Λεξικό Όλης της Ελληνικής Γλώσσης, Δ. Δημητράκου, αποδίδει τη λέξη «Φιλοσοφία», ως εξής:

1. «Το φιλείν, αγαπών την σοφίαν ήτοι την γνώσιν, την μόρφωσιν, η προς το ειδέναι, επίστασθαι, εννοείν επιθυμία και η προσπάθεια και επίδοσις».

2. «Ο κατ’ επιστήμην, κατά μέθοδον τρόπος ερεύνης και διευκρινήσεως πράγματος τινος, η κατά σύστημα θεωρητική σπουδή και μάθησις».

3. «Έρευνα, ζήτησις προς εύρεσιν της αληθείας αναφορικώς προς τα επιστητά ή και προς τα κατά θεωρίαν μόνον ληπτά, υποθετά».

4. «Η κατά θεωρίαν δια των δεδομένων της επιστήμης και εμπειρίας, άμα δε και δια των αξιωμάτων, κανόνων και θεωρημάτων της καθαράς λογικής ήτοι της μαθηματικής επιστήμης εξερεύνησις, διευκρίνησις, συσχέτισις του συνόλου των όντων και φαινομένων και η ούτω διαμόρφωσις κοσμοθεωρίας, ης πόρισμα ηθικοί κανόνες απορρέοντες εκ της συστηματικής αντιλήψεως περί του σύμπαντος και περί της εν τω σύμπαντι, ιδίως δε εν τω ημετέρω κόσμω ιδιαζούσης θέσεως, αξίας του ανθρώπου.

Σημειωτέον ότι από της ελληνικής αρχαιότητος και μέχρι του νυν διάφοροι διετυπώθησαν ορισμοί της φιλοσοφίας, με τάσιν προσαρμογής του όρου προς την καθολικήν θεωρίαν ήν ο δίδων τον ορισμόν αυτός έπλασεν ή απεδέχετο. Ούτως ο Πλάτων ώρισεν ότι φιλοσοφία είναι η γνώσις του αεί όντως όντος, ο Αριστοτέλης ότι είναι η έρευνα περί των αιτίων και των αρχών των όντων, οι Στωϊκοί ότι αντικείμενον, σκοπός, και λόγος της φιλοσοφίας είναι η θεωρητική και πρακτική αρετή, οι Επικούρειοι δε ότι αφετηρία άμα και τέλος αυτής είναι η δια της λογικής πρόσκτησις της ικανότητας προς ευδαιμονίαν. Εκ των νεοτέρων φιλοσόφων ο Καρτέσιος ορίζει την φιλοσοφίαν ως το εν συστηματική κατά λόγον διατυπώσει διαμεμορφωμένον σύνολον της γνώσεως, ο Καντ θεωρεί αυτήν ως έλλογον συσχέτισιν και συναρμογήν πάσης γνώσεως προς τους σκοπούς του ανθρωπίνου λόγου, ο Έγελος χαρακτηρίζει ταύτην ως επιστήμην του εαυτόν νοούντος λόγου, ο Αύγουστος Κομτ διχάζων το περιεχόμενον αυτής προσδιορίζει ως θετικήν μεν φιλοσοφίαν την εκ των όντων και των φαινομένων κατ’ επιστημονικήν μέθοδον  προκύπτουσαν, ω ς μεταφυσικήν δε την εξ αφετηρίας υποθετικών γενικών θεωριών πλασσομένην, οι δε εμπειρικοί νεώτ. Φιλόσοφοι την φιλοσοφίαν λογίζουσιν ως την καθολικήν επιστήμην την συνάπτουσαν και συναρμόζουσαν τας εκ των επί μέρους επιστημών γνώσεις εις ενιαίον σύστημα. Αλλ’ επί τη βάσει του ανωτέρω αρχικώς δοθέντος ορισμού, παρίσταται αμέσως αντιληπτή η σημασία του όρου φιλοσοφία εν ή χρήσει εύρηται παρά αρχαίων και νυν προς διάκρισιν και διαστολήν των διαφόρων φιλοσοφικών θεωριών και συστημάτων.

5.  «φιλοσοφία η Χριστιανική Θεολογία». (Γρηγ. Νύσσης 3, 433: «ίνα μη προδώ την ιεράν φιλοσοφίαν», Ισιδ. Πηλ. Επιστ. 4, 134: «τα νομικά και προφητικά μαθήματα προπαιδεύματά εισι της νέας και ευαγγελικής φιλοσοφίας».

6. «ο θεωρητικός βίος» («την των μοναχών φιλοσοφίαν ζηλεύσαι» - Ι. Χρυσοστ. Ομιλ. 55. «Πολλούς χρόνους εχαρίσω τη ηδονή, δος και τη φιλοσοφία σχολήν», -Γρηγ. Νύσσης 2, 217).

7. (Δημοτική) Προσεκτική διερεύνηση.

8. Η απάθεια, το ασυγκίνητον ιδιαιτέρως σε δεινά.

Η Εγκυκλοπαίδεια Γιοβάνη (έκδ. 1980), σε εκτενέστατη πολυσέλιδη αναφορά της στη Φιλοσοφία, γράφει μεταξύ άλλων τα εξής:

"Ο όρος φιλοσοφία χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Πλάτωνα, για να δηλωθεί η έρευνα στις γενικές αρχές. Τη λέξη φιλόσοφος την αναφέρει πρώτος ο Ηρόδοτος για να σημάνει αυτόν που ερευνά τη φύση των όντων…

…Εκτός από τον Πλατωνικό ορισμό της φιλοσοφίας, υπάρχουν και άλλοι πολλοί που οφείλονται στην περιεκτικότητα της έννοιας της φιλοσοφίας, αλλά και στην άποψη κάθε φιλοσόφου. Κανένας ορισμός δεν μπορεί να εξαντλήσει το νόημά της, και γι’ αυτό κανένας δεν αποδεικνύεται μοναδικός.

Το κύριο χαρακτηριστικό της φιλοσοφικής σκέψης είναι, ασφαλώς «η ζήτηση της αλήθειας και όχι η κατοχή της, γιατί κατά τον Πλάτωνα, η σοφία είναι χαρακτηριστικό των θεών». «Φιλοσοφί», λέει ο Καρλ Γιάσπερς, «σημαίνει το να βρίσκεσαι καθ’ οδόν» παρά τους δογματισμούς που διατυπώθηκαν κατά καιρούς, γιατί κάθε απάντηση στο βάθος της είναι ένα περισσότερο πολύπλοκο και αδυσώπητο ερώτημα… Σύμφωνα με τον Χ. Ανδρούτσο, «ο επιστημονικός ορισμός της φιλοσοφίας είναι αδύνατος, γιατί οι φιλόσοφοι ως σήμερα την παραδέχονται άλλοι διαφορετικά, αποδίδοντας λίγη σημασία σε αυτό, και άλλοι σε άλλο, από τα μέρη που την αποτελούν».

Παρά την ποικιλία των ορισμών της έννοιάς της, η φιλοσοφία χαρακτηρίζεται από όλους τους φιλοσόφους ως έρευνα και αναζήτηση όχι μόνο της γνώσης, αλλά κυρίως των αρχών της γνώσης, του πνεύματος του ανθρώπου, της ουσίας των όντων και των φαινομένων. Σε αντίθεση με την επιστήμη που διαιρεί τα φαινόμενα και διασπά την ενότητά τους, για να μελετήσει τις σχέσεις μεταξύ τους, και τους νόμους που τα διέπουν. Η επιστήμη περιγράφει, ενώ η φιλοσοφία τείνει προς την εξήγηση. Το «αυθύπαρκτον πράγμα», σύμφωνα με την έκφραση του Δαμασκηνού, την ουσία, τις αρχές που καθορίζουν το ανθρώπινο πνεύμα και τις σχέσεις του προς τον κόσμο, αναζητεί η φιλοσοφία με το στοχασμό. Αντικείμενο της φιλοσοφικής έρευνας είναι ο πνευματικός, ο καλλιτεχνικός, ο επιστημονικός και ο ηθικός κόσμος του ανθρώπου, που μέσα της επιστρέφει στον εαυτό του.

Κάθε επιστήμη ασχολείται με ένα τμήμα του επιστητού, και δεν είναι δυνατό να παρουσιάσει την πραγματικότητα καθολικά. Εκεί αγνοείται ο άνθρωπος ως υπόσταση, γιατί δεν εξετάζεται σε συνάρτηση με τη γνώση της φύσης. Από την ανάγκη του καθορισμού της θέσης του ανθρώπου μέσα στο πραγματικό γεννιέται η φιλοσοφία, που γι’ αυτό αναζητεί τις πρώτες αιτίες των όντων, είναι επιστήμη αρχών. Η αρχή δεν είναι «το λογικό θεμέλιο», ο όρος, η προϋπόθεση της γνώσης. Ο Αριστοτέλης, που καθορίζει την έννοια της αρχής, λέγει ότι αποτελεί το «όθεν ή έστιν ή γίγνεται ή γιγνώσκεταί τι». [1013α 18].

Η επιστήμη αναφέρεται σε ορισμένα αντικείμενα ή φαινόμενα. Η φιλοσοφία αναφέρεται στην ολότητα του είναι που αφορά τον άνθρωπο, που βρίσκεται πέρα από κάθε νοητή αντικειμενικότητα, ακριβώς γιατί είναι άνθρωπος.

Η επιστήμη έχει επίσης χρησιμοθηρικό χαρακτήρα, και συνήθως η δικαίωση γι’ αυτή προέρχεται από την ωφέλεια που δίνει μια πετυχημένη εφαρμογή της. Η φιλοσοφία, που επικαλείται τις εσωτερικές δυνάμεις του ανθρώπου, που τον ωθούν στον καθαρό στοχασμό, είναι μια ανιδιοτελής επιδίωξη, που δεν αξιολογείται με τα κριτήρια της χρησιμότητας.

Η επιστήμη εργάζεται αποδεικτικά και πολλές φορές καταφεύγει στην αναπαραγωγή των φαινομένων με το πείραμα. Η φιλοσοφία είναι τρόπος γνώσης διαστοχαστικός, και κάθε φιλοσόφημα παραμένει ανεπανάληπτο.

Η επιστήμη δεν δέχεται καμιά αμφισβήτηση. Στηρίζεται στην αρχή του χρόνου και της αιτιότητας, ενώ για τη φιλοσοφία δεν υπάρχει καμιά γνώση ακαταμάχητη για την αλήθειά της…»

Στη συνέχεια η εγκυκλοπαίδεια προχωράει σε διάφορες αναλύσεις, και μεταξύ άλλων, συμπεριλαμβάνει στις φιλοσοφικές θέσεις, τόσο τον θεϊσμό, όσο και τον αθεϊσμό. Σχεδόν προς το τέλος του αφιερώματος στη φιλοσοφία, η εγκυκλοπαίδεια γράφει:

«…Στα μέσα του 20ού αιώνα, ο φιλοσοφικός στοχασμός βρίσκεται σε μια κρίσιμη ώρα της ιστορίας του. Δυο δρόμοι ανοίγονται μπροστά του. Ο ένας οδηγεί στα πιο μακρινά όρια της αποσύνθεσης, δηλαδή σε ένα αυθαίρετο δογματισμό, σε έναν περισσότερο ανόμοιο συγκριτισμό, ή αθεράπευτο σκεπτικισμό. Ο άλλος οδηγεί στην ανασύνθεση, δηλαδή σε μια αποφασιστική ανατοποθέτηση στων ζητημάτων και την αυστηρότερη ως σήμερα κριτική επεξεργασία εννοιών και μεθόδων. Για την ακρίβεια, οδηγεί σε σε μια ανανέωση της κριτικής φιλοσοφίας, η οποία, εμφανίζοντας και πάλι το θέμα των ορίων του Λόγου, θα εμποδίσει το δογματισμό να λύσει με το σπαθί του τους κόμπους των προβλημάτων, καταστρέφοντας και πνίγοντας μέσα σε αφαιρέσεις και σχήματα τον άνθρωπο μαζί με οτιδήποτε «τιμιότερο» αποτελεί την ουσία του».

Επιλογή στοιχείων: Ν. Μ.