Αν και η ιδέα της προόδου χρησιμοποιείται τόσο συχνά, έχει πάρα πολύ λίγο διευκρινιστεί. Όλοι μιλάμε στις μέρες μας για την πρόοδο, χωρίς να ξέρουμε πάντα σε τι συνίσταται κι ως ποιο σημείο μπορεί να φτάσει.

Οι άνθρωποι σκέφτονται συνήθως πως η πρόοδος συνίσταται στην εγκατάλειψη ορισμένων κατώτερων αντιλήψεων για τον κόσμο και τη ζωή, στην παραίτηση από ορισμένες κατώτερες χρήσεις του κόσμου. Κατώτερες με την έννοια ότι δεν έχουν τη δυνατότητα ν' αποκαλύπτουν και να ενεργοποιούν, με τρόπο αρκετά ωφέλιμο για τους ανθρώπους, τις κρυμμένες μέσα στη φύση και μέσα στη διάνοια του ανθρώπου δυνατότητες. Η παραίτηση αυτή γίνεται για χάρη άλλων ανώτερων αντιλήψεων που από το ένα μέρος έχουν θεμελιωθεί πάνω στις γνώσεις που επιτευχθήκανε σε προγενέστερες περιόδους, κι από το άλλο μέρος βρίσκονται σε αντίθεση μαζί τους. Η πρόοδος λοιπόν γίνεται αντιληπτή από το ένα μέρος σα μια εξέλιξη, από το άλλο σα μια επανάσταση. Πότε σα μια ενεργοποίηση στο παρόν των κρυμμένων και ανεκδήλωτων μέσα στο παλιό δυνάμεων και πότε σα μια κατάφαση του καινούργιου που αντιτίθεται στο παλιό.

Στην πραγματικότητα μήτε η πρόοδος στην επαναστατική της έννοια είναι εντελώς στερημένη από το παλιό. Χωρίς τις προγενέστερες γνώσεις και τις προηγούμενες αξιοποιήσεις δεν θα μπορούσαμε να φθάσουμε στις καινούργιες κατανοήσεις και στις νέες αντιλήψεις. Η σύνδεση όμως του καινούργιου με το παλιό γίνεται δεκτή στην επαναστατική αυτή αντίληψη αντιθετικά, σα μια σύνδεση διαλεκτική. Το παλιό περιέχει το καινούργιο, αλλά σα μια αντίθεση που περιέχεται δυναμικά μέσα του. Και στην εξελικτική αντίληψη όμως η εξέλιξη δεν φέρει σε ενεργοποίηση ένα καινούργιο, που να μη βρίσκεται κατά κάποιο βαθμό σε αντίθεση με το παλιό. Η διαφορά ανάμεσα στην εξελικτική και στην επαναστατική αντίληψη της προόδου βρίσκεται περισσότερο στον τρόπο με τον οποίο δέχονται οι άνθρωποι να συνεργαστούν στη δημιουργία των διαφόρων φάσεων της προόδου. Γι' αυτό, το επαναστατικό νόημα της προόδου θεμελιώθηκε κι αυτό πάνω στην αντίληψη του Εγέλου για την εξέλιξη, που εμπεριέχεται στα σπλάχνα της πραγματικότητας, που βρίσκεται εν κινήσει μέσα στο σχήμα: θέση, αντίθεση, σύνθεση. Και οι δυο αντιλήψεις, η εξελικτική και η επαναστατική, στηρίζονται στην ιδέα πως το νέο είναι στην πράξη αντίθετο με το παλιό, αν και εμπεριέχεται στο παλιό.

Η πρόοδος όμως που γίνεται αντιληπτή μ' αυτό τον τρόπο είναι αληθινή πρόοδος; Εγκαταλείποντας ένα παλιό τρόπο κατανοήσεως και χρήσεως του κόσμου για έναν άλλο καινούργιο, δεν εμμένουμε το ίδιο σε μια μονομέρεια; Η ιδέα της προόδου θεωρεί πως το νέο νόημα της πραγματικότητας και η καινούργια χρήση της είναι ανώτερες από τις παλιές, επειδή είναι πιο πλούσιες και πιο σωστές. Αλλά πώς θα 'ταν πιο πλούσιες, αν δεν φανερωνότανε μέσα τους μία περίσσεια αυτού που υπήρχε προηγούμενα; Μια ζωή πιο πλούσια σε περιεχόμενο δεν επιτυγχάνεται απλώς με την άρνηση του παλιού περιεχομένου. Κι αυτό που είναι πιο σωστό δεν μπορεί να φανεί διαφορετικά παρά με τη διεύρυνση, με την εμβάθυνση, με μια τροποποίηση εκείνου που ήταν λιγότερο σωστό. Ποτέ με την ολοκληρωτική απόρριψη εκείνου που στην προγενέστερη κατάσταση ήταν λιγότερο σωστό. Ένας καινούργιος βαθμός προόδου σε ολοκληρωτική αντίθεση με το συνολικό περιεχόμενο του παλιού, σημαίνει στην πραγματικότητα την εγκατάσταση σε μια άλλη μονομέρεια που, στο δικό της επίπεδο, είναι το ίδιο μονοδιάστατη και φτωχή.

Στην περίπτωση αυτή δεν μπορεί να μας παρηγορεί παρά μονάχα η αντίληψη ότι το νέο, που διαλέξαμε τώρα, περιέχει εν τούτοις μέσα του το παλιό, αλλά σα μια θέση αντιθετική, κρυμμένη, που δεν πρέπει να φανερωθεί. Μας μένει παρηγοριά πως κάθε βαθμός προόδου τα περιλαμβάνει όλα, αλλά πάντα κάτω από τη μορφή μιας μονομέρειας. Αλλά προς τι αυτή η καθαρά πλατωνική παρηγοριά; Ποιο όφελος μου προσφέρει η βεβαιότητα του εξελικτικού φιλοσόφου πως έχω στο βάθος σε κάθε βαθμό το όλο, όταν στην πράξη δεν επωφελούμαι παρά από μια μονομερή άποψη της πραγματικότητας; Όταν η παρουσία του όλου στο νέο βαθμό μου έχει προσφερθεί κάτω από τη μορφή μιας άλλης εμπειρικής μονομέρειας; Όταν το όλο παραμένει μονάχα φιλοσοφική βεβαιότητα, χωρίς πρακτική θεμελίωση μέσα στη δική μου εμπειρία; Θα με ικανοποιούσε πραγματικά η πρόοδος εκείνη που, σε κάθε στιγμή της προσωπικής και κοινωνικής ζωής, διατηρεί ζωντανό ένα προγενέστερο περιεχόμενο, το οποίο εμπλουτίζεται πάντα κάτω από τη γνώση και τη χρήση της νέας πραγματικότητας. Κάθε νέος βαθμός της προόδου αυτής μας φανερώνει το όλο, σ' όσο μέτρο μπορούμε να το εννοήσουμε στο βαθμό που βρισκόμαστε. Στην αρχή βέβαια θα θεωρήσουμε ευχαριστημένους τους εαυτούς μας, αλλά θα δούμε γρήγορα τον ορίζοντα ενός καινούργιου εμπλουτισμού και θα τείνουμε προς αυτόν.

Έτσι η πρόοδος παίρνει την έννοια του εμπλουτισμού, του πλατέματος και της εμβάθυνσης. Δεν περιορίζεται στην έννοια της εκλογής πότε της μιας και πότε της άλλης στενής και μονόπλευρης εναλλακτικής κατανόησης και χρήσεως του κόσμου. Στην πραγματικότητα, αυτός ο εμπλουτισμός κι αυτή η εμβάθυνση είναι η αληθινή πρόοδος. Αυτή η πρόοδος δημιουργεί την ανάπτυξη του ατόμου και σ' αυτή την πρόοδο θα έπρεπε να μένει ανοιχτή η ζωή της ανθρωπότητας. Ισχύει για την κοινωνία, όταν αφήνεται στην ελεύθερη ανάπτυξή της, ό,τι για το παιδί στο οποίο δεν βλέπουμε ποτέ να φανερώνονται οι καινούργιες στιγμές σα μονόπλευρες και αντιθετικές εναλλαγές.

Ακόμη και στην τόσο αμείλικτα προγραμματισμένη και κατευθυνόμενη εποχή μας, οι μηχανές δεν αποδείχτηκαν ικανές να ικανοποιήσουν όλες τις ανθρώπινες ανάγκες, χωρίς τα χέρια του ανθρώπου- συμπληρώνουν και προεκτείνουν μονάχα σ' ορισμένες πλευρές, αλλά όχι σ' όλες, τη δραστηριότητα του ανθρώπου. Η εγκαταβίωση σε τσιμεντένια τετράγωνα δεν αποδεικνύεται ικανή να υποκαταστήσει την κατοικία, που τριγυρίζεται από αυλή και κήπο, όπως όλοι το καταλαβαίνουμε. Τα κονσερβοποιημένα τρόφιμα δεν μπορούν να υποκαταστήσουν τα φρέσκα φρούτα της γης και τα νωπά προϊόντα των ζώων, αλλά διατηρούμε με τις κουσέρβες τα τρόφιμα για εποχές που δεν μπορούμε να τα βρούμε. Το ωφέλιμο δεν παραμερίζει την ανάγκη της αφιλόκερδης ομορφιάς και οι φροντίδες για τη ζωή του σώματος δεν εξαφανίζουν τις πνευματικές ανάγκες. Ανάγκες που δεν μπορούν να βρουν ικανοποίηση από υποκατάστατα. Για παράδειγμα, οι θρησκευτικές ανάγκες δεν αναπληρώνονται από κοντσέρτα ή αθλητικά θεάματα. Κι όταν ακόμα, όσοι τονίζουν σχεδόν αποκλειστικά μια μοναδική άποψη της προόδου, κατορθώνουν να έχουν εξουσιαστικό ρόλο σε μια κοινωνία, στην εξαρτημένη κοινωνία τους εξακολουθεί να φανερώνεται η δίψα για τις άλλες πλευρές ζωής και το γεγονός αυτό δεν μένει χωρίς συνέπειες.

Έτσι, οι δυο τόσο διαφορετικές πλευρές της προόδου, που παρουσιάζονται αντιφατικές στα μάτια μερικών, αλληλοσυμπληρώνονται. Η αντίφαση δημιουργήθηκε περισσότερο από τη θέληση ορισμένων να εναντιώνονται στους άλλους. Η μονοδιάστατη και επομένως αμαρτωλή θέληση είναι εκείνη που δίνει ένα χαρακτήρα αντιφατικό στις διάφορες απόψεις και τάσεις της πραγματικότητας.

Η αμαρτωλή αυτή θέληση και μόνο δημιούργησε την πεποίθηση, που δεν επαληθεύεται, πως τα πάντα βρίσκονται σε αντίφαση μέσα στους κόλπους της πραγματικότητας. Η ανάπτυξη μέσα από την αντίθεση επιβλήθηκε από αγώνες που θα μπορούσαν να 'καν αποφευχθεί.

Όσοι έχουν αυτή την πεποίθηση προϋποθέτουν ότι ανήκει στην πραγματικότητα εκείνο που δεν της ανήκει, αλλά έχει επινοηθεί από την αμαρτία. Μέσα στη φυσική ζωή — και όχι στην ιδεολογοποιημένη από τους ανθρώπους ζωή — βλέπουμε, αν όχι παντού και πάντοτε, να υπάρχει πάντως το δίχως άλλο η αλληλοβοήθεια και η συνεργασία. Γιατί, αντί να τονίζουμε τις απόψεις της πάλης, να μην προάγουμε και να μην ενθαρρύνουμε τις απόψεις της συνεργασίας; Γιατί να γενικεύουμε την αρχή της αντίθεσης σα θεμελιώδη νόμο της προόδου;

Η τοποθέτηση αυτή ξεκινάει από τη λαθεμένη προϋπόθεση πως το θεμέλιο της πραγματικότητας δεν είναι γενικά η αρμονία, αλλά η αντίθεση. Και το θεμέλιο αυτό, υποστηρίζουν, δεν μπορεί να ενεργοποιήσει όλες τις δυνατότητες που κρύβονται μέσα στην πραγματικότητα ταυτόχρονα, αλλά μόνο μ' έναν τρόπο αντιθετικό. Από εδώ προέρχεται η δεύτερη, εξίσου λαθεμένη προϋπόθεση, πως το ανθρώπινο ον δεν είναι ικανό να κατανοήσει και να ενεργοποιήσει όλες μαζί τις ποικίλες δυνατότητες που θεμελιώνουν την πραγματικότητα σε κάθε στιγμή της αναπτύξεώς της. Αν οι δύο αυτές προϋποθέσεις, ή μια απ' αυτές, ήταν αληθινή, δεν θα μπορούσαμε ποτέ να σταματήσουμε την πάλη. Βλέπουμε όμως πως και οι ίδιοι οι οπαδοί της θεωρίας αυτής διαβεβαιώνουν πως η κυριαρχία της εκδοχής που αυτοί διάλεξαν είναι τελειωτική.

Στην πραγματικότητα, σε κάθε βαθμό προόδου συνεργάζονται τρεις παράγοντες: Η φυσικοχημική φύση, το ανθρώπινο πνεύμα και οι διανθρώπινες σχέσεις ή η κοινωνική ζωή. Η φυσικοχημική φύση απέδειξε, ξεχωριστά στην εποχή μας με την επιστήμη και την τεχνική, την ικανότητα να υποστηρίζει μια πολυσύνθετη και αναπάντεχη πρόοδο. Μας φανερώνει συνεχώς μέσα στη φύση άλλες κι άλλες ενέργειες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τον άνθρωπο κι άλλους τρόπους συνδυασμού των συστατικών τους. Χωρίς τη συμμετοχή όμως της ανθρώπινης σκέψης, χωρίς την πλατιά συνεργασία των μελών της ανθρώπινης κοινωνίας και χωρίς τις ανάγκες που οι νέες σχέσεις δημιουργούν με τις νέες χρήσεις των καινούργιων ενεργειών που βγαίνουν στην επιφάνεια, η πρόοδος αυτή δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί. Επειδή στο μέτρο που θέτουν σε πρακτική εφαρμογή καινούργιους τρόπους χρησιμοποιήσεως των νέων ενεργειών, οι κοινωνικές σχέσεις πολλαπλασιάζονται και δημιουργούν καινούργιες ανάγκες.

Από το άλλο μέρος οι σχέσεις αυτές, όλο και πιο περίπλοκες κι όλο και πιο στενές, επιβάλλουν στους ανθρώπους υποχρεώσεις πολυαριθμότερες. Και ταυτόχρονα τους δίνουν ευκαιρίες για αντίστοιχες πολυπληθυνόμενες αμαρτίες. Γι' αυτό και οι νέες καταστάσεις απαιτούν από το μέρος των ατόμων περισσότερες κι εντονότερες ηθικές προσπάθειες. Ανάμεσα στους ανθρώπους που εργάζονται μαζί στα εργοστάσια και στα γραφεία παρουσιάζονται σχέσεις πιο στενές και πιο περίπλοκες, κι επομένως ηθικές υποχρεώσεις μεγαλύτερες και συνθετότερες, σε σύγκριση μ' αυτές που υπήρχαν ανάμεσα σε ιδιοκτήτες χωριστών γεωργικών κτημάτων, που εργάζονταν ξεχωριστά στα κτήματα τους.

Σε συνάρτηση με τη νέα αυτή κατάσταση εμφανίζονται τρία ερωτήματα:

α) Η πρόοδος αυτή, που προέρχεται από την όλο και πλατύτερα αποκαλυπτόμενη φύση χάρη στη νέα επιστήμη και τεχνική, είναι απεριόριστη;

β) Αν η πρόοδος αυτή δεν αποδειχτεί απεριόριστη, αλλά μείνει γενικά στο βαθμό που έφτασε στη μοντέρνα δική μας εποχή, η ηθική πρόοδος θα πρέπει κι αυτή επίσης να μείνει στο σημερινό της βαθμό;

γ) Αν όχι, ο άνθρωπος μπορεί να προχωρήσει στην ηθική πρόοδο πιο μακριά προς την ολοκλήρωση των νέων ηθικών υποχρεώσεων, μόνο με τις δικές του δυνάμεις;

Στο πρώτο ερώτημα, η απάντηση δεν μπορεί να είναι απόλυτα θετική. Κι αυτό επειδή από το ένα μέρος τα όρια των ενεργειών του κόσμου αποδείχνονται μέρα με τη μέρα πιο ευδιάκριτα, και οι σωματικές ανάγκες του ανθρώπου είναι εξίσου περιορισμένες. Το σώμα δεν μπορεί να δεχθεί απεριόριστα σε ποσότητα και ποιότητα τροφή και ντύσιμο. Κι αυτή ακόμη η μονόπλευρη απασχόληση και φροντίδα για το σώμα προκαλεί πλήξη στον άνθρωπο. Η πρόοδος εδώ, θα μπορούσε να πει κανείς, προχωρεί με την αφύπνιση των σωματικών αναγκών, που γίνονται συνεχώς πιο εκλεπτυσμένες, που ανοίγουν την όρεξή τους για μια ζωή καλοπέρασης, σφραγισμένη με ευαισθησίες που αναζητούν συνεχώς εντονότερους ερεθισμούς. Η ζωή όμως αυτή της καλοπέρασης και η συνεχώς πιο έντονα ερεθιζόμενη ευαισθησία οδηγούν σε μαλθακότητα και σωματική εξασθένιση. Και η περιορισμένη βιομηχανική πρόοδος επιβάλλει επίσης περιορισμό και στη γνώση που τη συνοδεύει.

Στο δεύτερο ερώτημα μπορούμε ν' απαντήσουμε πως κι αν ακόμη η βιομηχανική πρόοδος αποδειχθεί περιορισμένη, δεν βγαίνει το συμπέρασμα πως και η ηθική πρόοδος είναι περιορισμένη. Γιατί και αν ακόμη οι ηθικές ανάγκες που προκύπτουν μέσα στο βαθμό της μοντέρνας τεχνικής προόδου ικανοποιηθούν, οι ηθικοί πειρασμοί που δημιουργούνται δεν σταματούν, απεναντίας αυξάνονται.

Κι αν δεν αντιμετωπιστούν με αυξανόμενη ηθική πρόοδο, η ζωή των ατόμων θα γίνεται μαρτύριο και η κοινωνική ζωή θα διαλύεται μέσα στην αταξία. Το ανήθικο δεν μπορεί να γίνει παραδεκτό σαν εκδοχή της ίδιας άξιας με το ηθικό. Σ' όλα όμως τα επίπεδα η πάλη για το καλό πρέπει να προβάλλει αντίσταση ή και να υπερισχύει και να προοδεύει, αν θέλει να σταματήσει την πρόοδο του κακού. Δεν πρέπει να διαλέγουμε τη μια φορά το αγαθό και την άλλη το κακό, για να διατηρήσουμε και τα δύο σαν εναλλαγές κατ' ανάγκην αντιθετικές και να διατηρήσουμε έτσι την ισορροπία. Χρειάζεται αδιάκοπη πάλη του καλού προς το κακό, για να κρατηθεί το κακό περιορισμένο. Τούτο σημαίνει απεριόριστη πρόοδο στην ισχυροποίηση του αγαθού.

Η πνευματική φύση του ανθρώπου άλλωστε έχει εφέσεις και δυνατότητες προόδου, που ξεπερνάνε σ' άπειρο βαθμό τις δυνατότητες προόδου που μας επιφυλάσσει η φυσικοχημική φύση. Δεν πρέπει να λησμονούμε πως η ηθική πρόοδος συνταιριάζει και συναυξάνει πολύ περισσότερο, απ' όσο η βιομηχανική πρόοδος, με την πρόοδο της γνώσεως, που διεισδύει ολοένα και περισσότερο στην πολύπλοκη ψυχοσωματική σύνθεση του ανθρώπου και στις σχέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα στους ανθρώπους. Και η πρόοδος της γνώσεως, που προσανατολίζεται προς την ηθικοπνευματική ζωή του ανθρώπου, είναι δυνατό να προχωρήσει ατέλειωτα, ενώ είναι αδύνατο να προχωρήσει χωρίς τέλος η γνώση προς την τεχνικοβιομηχανική κατεύθυνση.

Εδώ όμως επιβάλλεται η ανάγκη να απαντήσουμε στο τρίτο και βασικότερο ερώτημα. Η ανθρώπινη κοινωνία δεν μπορεί να προχωρήσει, στηριγμένη μόνο στις δυνάμεις του ανθρώπου, στην εκπλήρωση ηθικών υποχρεώσεων τόσο περίπλοκων, όπως εμφανίζονται στα πλαίσια μιας βιομηχανικής ζωής υπερβολικά ανεπτυγμένης. Μάλιστα τώρα, στους βαθμούς της πιο υψηλής βιομηχανικής προόδου, που αυξάνει τις σωματικές ανάγκες του ανθρώπου και την απληστία του, ο άνθρωπος δείχνεται ολοένα πιο αδύναμος να εκπληρώσει τις ηθικές του υποχρεώσεις προς τους άλλους. Ξεχωριστά τώρα έχει ανάγκη από ενδυνάμωση των πνευματικών του δυνάμεων για να ανακόψει τον εγωιστικό προσανατολισμό της ζωής του. Και η ενδυνάμωση αυτή δεν μπορεί να προέλθει απ' τον εαυτό του, επειδή ο ίδιος προσανατολίζεται στην ικανοποίηση των πολλαπλασιαζόμενων αναγκών του που, ποτισμένες από υπέρερεθιζόμενη ευαισθησία, όλο και περισσότερο τον ερεθίζουν και τον ωθούν σε ζωή καλοπέρασης και σ' όλες τις μορφές της λεπτής εκζήτησης.

Οι δυνάμεις του, στην προσπάθεια να αυξήσουν και να διατηρήσουν την εναρμόνιση της ζωής του με τους άλλους, μπορούν να βρουν ενίσχυση στην πεποίθηση πως η ζωή του βρίσκεται κάτω από τη φροντίδα μιας Αγάπης προικισμένης με δύναμη συνεκτική και παμπεριεκτική, που θέλει να βοηθήσει όλες τις ατομικές βουλήσεις να μείνουν στην ενότητα που Αυτή υποβαστάζει. Η ενότητα ανάμεσα στους ανθρώπους στηρίζεται στη βοήθεια της εθελούσια προσφερόμενης αυτής Πηγής ενότητας. Κι όσο περισσότερο παρατηρούμε τη φύση να κυριαρχείται από την αντίφαση και την πάλη —γεγονός στο οποίο φανερώνεται σύμφωνα με τη Χριστιανική αντίληψη η αμαρτία— τόσο περισσότερο αναγκαία είναι η βοήθεια της Πηγής απ' όπου αναδύεται η ενοποιούσα δύναμη.

Αν θεωρούμε πως η φύση αναπτύσσεται με τρόπο αντιφατικό και σύμφωνα με σταθερούς νόμους, τότε υπόκειται μοιραία στην επανάληψη και άρα και στην ανικανότητα μιας απεριόριστης προόδου. Η απεριόριστη πρόοδος, η αληθινή δηλαδή πρόοδος, δεν μπορεί παρά να έχει την πηγή της σ' ένα Υποκείμενο ελεύθερο και άπειρο μέσα στην καλωσύνη Του και στην δύναμή Του να επικοινωνεί με τα δημιουργήματα που φέρει στην ύπαρξη με τη θέλησή Του και με την αγαθότητα Του.

Άλλωστε, αν θεωρηθεί μια φύση απρόσωπη ως η έσχατη πραγματικότητα, που υπάρχει αιώνια και είναι απεριόριστη, θα είχε ασφαλώς μπορέσει να προχωρήσει ως τα σήμερα μακρύτερα από το επίπεδο στο οποίο έφθασαν τα ανθρώπινα όντα, τα διφορούμενα στην ηθικότητά τους και περιορισμένα στη διανοητικότητά τους. Κι αν δεν έχει προχωρήσει ως τα τώρα, είναι πρόδηλο πως δεν θα μπορέσει να προχωρήσει μήτε στο μέλλον. Κάτι παραπάνω. Το να μιλάμε για πρόοδο σε μια απρόσωπη φύση που υπάρχει από την αιωνιότητα είναι χωρίς νόημα. Θα 'πρεπε να είχε φτάσει από την αιωνιότητα στο σημείο αναπτύξεως που βρίσκεται τώρα. Το ίδιο παράλογος είναι ο ισχυρισμός ότι η φύση είναι απεριόριστη στη δύναμή της· στην περίπτωση αυτή θα είχε προοδεύσει σε βαθμό ανώτερο από αυτόν που κατέχει σήμερα ο άνθρωπος.

Η πρόοδος δεν μπορεί να υποβαστάζεται και να ενισχύεται παρά από μια πραγματικότητα που δεν έχει τον χαρακτήρα φύσεως που υποτάσσεται στους νόμους της επαναλήψεως. Από μια πραγματικότητα δηλαδή προικισμένη με ελευθερία και μη υποταγμένη στην αντίθεση ανάμεσα στο καλό και το κακό. Η πρόοδος δεν μπορεί να έχει την πηγή της παρά σ' ένα Υποκείμενο απόλυτα ελεύθερο, που περικλείει μέσα του σε εναρμόνια ενότητα όλες τις ρίζες της γνωστής και βιωμένης από μάς πραγματικότητας. Μόνο με τη συμμετοχή στο Υποκείμενο αυτό ο κόσμος, υπό την ιδιότητα ότι αποτελεί δημιούργημα, μπορεί να προοδεύσει ως το άπειρο.

Μιλώντας πιο καθαρά, μόνο αν μέσα στον κόσμο υπάρχουν ελεύθερα όντα, που έχουν μέσα τους την άπειρη έφεση προς την αρμονία μεταξύ τους, και που βρίσκονται σε κοινωνία με το άπειρο Υποκείμενο, μπορούν κι αυτά επίσης να προοδεύσουν στο άπειρο και μπορούν επίσης να χρησιμοποιούν τον κόσμο— αν όχι για μια άπειρη υλική πρόοδο— ασφαλώς για μια άπειρη ηθική και γνωστική πρόοδο. Επειδή τα όντα αυτά μπορούν να κατανοούν καλύτερα τον κόσμο, διεισδύοντας στα θεμέλιά του, μέσα στην απεραντοσύνη του Θεού του Δημιουργού του, μπορούν να προχωρήσουν ως το άπειρο συγκλίνοντας στην αρμονία τους όλο και πιο τέλεια μέσα στον Θεό. Και μπορούν να τείνουν χωρίς τέλος προς το αγαθό με τη θέλησή τους, όταν αυτή δεν υποτάσσεται στους νόμους της επαναλήψεως, όταν ενεργοποιείται και πραγματώνεται στην πρόοδο προς το αγαθό, ξεπερνώντας την ανακύληση της εναλλαγής αγαθού και κακού, πράγμα που μπορεί να το πραγματοποιήσει όταν υποβαστάζεται και ενισχύεται από μια ύψιστη θέληση. Μια ύψιστη θέληση που η ίδια δεν υπόκειται στην εναλλαγή αυτή της αέναης επαναλήψεως, αλλά ταυτίζεται με το απεριόριστο αγαθό. Μια ύψιστη θέληση απελευθερωμένη από την αντίθεση καλού-κακού κι από τη φύση της απαλλαγμένη απ' τον αγώνα να διαφύγει από το κακό.

Η αληθινή πρόοδος, έχει την πηγή της σ' ένα Υποκείμενο που βρίσκεται κυριαρχικά υπεράνω του νόμου. Αφού ο νόμος είναι από τη φύση του η επανάληψη μιας εναλλαγής, που είναι συνεχής και μονότονη, που διακρατεί την κίνηση κλεισμένη μέσα σε περιορισμένο πλαίσιο, και δίνει ο ίδιος μαρτυρία για την περατότητα του. Η αληθινή πρόοδος έχει την πηγή της σε μια απόλυτη ελευθερία ταυτόσημη με το άπειρο αγαθό, που δεν περιορίζεται από καμιά αντίθεση. Η πρόοδος έχει την πηγή της στον Θεό και είναι ανοδική πορεία προς τον Θεό.

Ο άγιος Μάξιμος ο ομολογητής θεωρεί την κίνηση ως μια άνοδο από την κατάσταση της ύπαρξης που έδωσε ο Θεός (το είναι) προς την αιώνια κατάσταση της καλής ύπαρξης (το αεί εύ είναι). Η κίνηση είναι ταυτόσημη προς την πρόοδο. Και η πρόοδος συνίσταται στην ανοδική πορεία μέσα στο αγαθό, στην αρμονία του κάθε ανθρώπου με όλα τα όντα και με την πηγή της υπάρξεώς τους.

Αν αυτός που αγωνίζεται για το αγαθό προχωρεί προς την πηγή της υπάρξεως, σε μια ολοένα πιο μεγάλη εμφύτευση μέσα της, σε μια ολοένα μεγαλύτερη κοινωνία μαζί της, αυτός που αφήνεται να παρασυρθεί από το κακό προχωρεί προς τον εκμηδενισμό της υπάρξεως με τη δυσαρμονία προς την οποία τείνει. Αν όμως η κίνηση είναι η πρόοδος των όντων μέσα στο καλό ή μέσα σ' αυτό που ατέλειωτα υπάρχει, με το σκοπό να αναπαυθεί μέσα σ' αυτό, αυτός που προχωρεί στην εκμηδένιση της υπάρξεως, με τον καιρό εκμηδενίζεται επίσης στην κίνηση του, μη πραγματοποιώντας πια καμιά πρόοδο. Το βήμα του αντηχεί σα μονότονη επανάληψη. Και η ανάπαυσή του στην ακρότατη εκμηδένιση της υπάρξεως είναι μαρτύριο, ενώ η ανάπαυση εκείνου που έχει προχωρήσει στο ακρότατο του αγαθού, στην πηγή της υπάρξεως, είναι ανέκφραστη χαρά.

Αν το "είναι", είναι καλό μ' αυτή την έννοια, ακόμη και ο διάβολος διατηρεί ένα υπόλοιπο αγαθού, όπως λέγει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός (Διάλογος κατά Μανιχαίων, στ. 1341). Τότε το είναι που φθάνει με την κίνηση ή με την πρόοδο στην αιώνια ύπαρξη του καλού, υποδηλώνει το είναι φτασμένο στην πιο πλήρη συμμετοχή στην ύπαρξη. Για την κατάσταση αυτή και για την πρόοδο αυτή δόθηκε η ύπαρξη στα δημιουργήματα. Η κίνηση εμφυτεύθηκε από τον Θεό, τον Δημιουργό, στα δημιουργήματα για να φθάσουν μ' αυτή σε μια κατάσταση τέλειας προόδου μέσα στον Θεό. Τέλος γαρ της των κινουμένων κινήσεως αυτό το εν τω αεί εύ είναι εστίν, ώσπερ και αρχή αυτό το είναι, όπερ εστίν ο Θεός, ο και του είναι δοτήρ και του εύ είναι χαριστικός, ως αρχή και τέλος (Μαξίμου του Ομολογητού, Αμφιλεγόμενα, βλέπε Φιλοσοφικά και θεολογικά ερωτήματα, Αθήνα 1978, σελ. 140).

Μια διαρκής πρόοδος είναι εκείνη που δεν κινείται μέσα στη σχετικότητα των περιορισμένων εμπειριών. Μόνο η πρόοδος αυτή δεν προκαλεί πλήξη με μια μονότονη αιωνιότητα που επαναλαμβάνεται διαρκώς, αλλά είναι αληθινά πάντοτε νέα, χάρη στην εξακολουθητική συμμετοχή και εμπειρία της μη σχετικής αιωνιότητας, σ' όλο και μεγαλύτερους βαθμούς. Ο ανώτατος βαθμός βρίσκεται στο ύψιστο Πρόσωπο ή στην Τριαδική κοινωνία των υψίστων Προσώπων, μέσα στην οποία συναντώνται κι αναπαύονται όλα τα δημιουργήματα στο αποκορύφωμα της προόδου τους.

Αν η αμαρτία έχει διατηρήσει τις αντιθέσεις, η αληθινή πρόοδος, που είναι πρόοδος μέσα στο αγαθό, έχει ως σκοπό την υπέρβαση κάθε αντίθεσης, μέσα στην τελική και αιώνια αρμονία. Τότε ο Θεός θα γίνει τα πάντα εν πάσι (Α' Κορινθ. ιε΄ 28) και δεν θα υπάρχει πια μήτε τροφή, μήτε πιοτό, μήτε κάποια άλλη σωματική ευχαρίστηση να διαχωρίζει τους ανθρώπους, αλλά το Πνεύμα του Θεού θα πληρώνει όλες τις σωματικές ανάγκες (Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού, έ. α. στήλη 1389).

Αν η αμαρτία διατήρησε στο ρεύμα της Ιστορίας την κυριαρχία ορισμένων ανθρώπων, κατηγοριών και ομάδων, πάνω στους άλλους, η ενοποίηση όλων μέσα στο άπειρο αγαθό, η μέσα στον άπειρο Θεό, όπου όλοι θα χαίρονται μ' όλα τα αγαθά που βρίσκονται σ' Αυτόν, θα συνίσταται στο ξεπέρασμα όλων των αντιθέσεων. Αντιθέσεων που υπάρχουν ανάμεσα στους ανθρώπους και στα περιεχόμενα της ύπαρξης τους, που εντείνονται, παγιώνονται και οξύνονται στη μονομέρειά τους από την αμαρτία. Γιατί όλοι θα έχουν φθάσει σε πλήρη ισότητα, στην τέλεια ενότητά τους και στην κατανόηση όλων των μορφών της υπάρξεως, που βρίσκονται μέσα στον Θεό.