O Αιγύπτιος στοχαστής και φιλόσοφος Νασρ Χαμίντ Αμπού Ζαΐντ (1943-2010) είναι γνωστός σε όλο τον κόσμο για το γεγονός ότι εφάρμοσε μια ιστορικιστική ανάγνωση του Κορανίου πυροδοτώντας τις βίαιες αντιδράσεις των πιο παραδοσιακών μουσουλμάνων. Καθώς κατηγορήθηκε για αποστασία, ο φιλόσοφος αναγκάστηκε να μεταναστεύσει στην Ολλανδία, όπου δίδαξε στα πανεπιστήμια του Λέιντεν και της Ουτρέχτης.

Μια ιστορική ερμηνευτική του Κορανίου

Παίρνοντας τη σκυτάλη από τον Γκάνταμερ και τον Ρικέρ, ο Αμπού Ζαΐντ διάβασε το Κοράνι υπό την οπτική μιας ιστορικής ερμηνευτικής και, στη συνέχεια, ακολούθησε μια καινοτόμο πορεία. Κάτω από την οπτική της ερμηνευτικής έρευνας, τα κύρια έργα του, τουλάχιστον της πρώτης περιό6ου, επικεντρώνονται στην «έννοια του κειμένου» στο Ισλάμ και στην υπόθεση ότι το Κοράνι είναι πρώτα απ' όλα, ένα κείμενο.

Ο όρος «κείμενο», στα αραβικά nass, αναφέρεται κυρίως στη σύνθεση και διαφέρει από το λατινικό textus, όπου υπογραμμίζεται περισσότερο η πλευρά της δομής και της κατασκευής. Με το πέρασμα του χρόνου, ωστόσο, το nass παγιώθηκε τόσο που ορισμένοι ριζοσπάστες μουσουλμάνοι στοχαστές, όπως ο Σαγίντ Κουτμπ, υποστήριξαν ότι όπου υπάρχει nass, απαγορεύεται κάθε ερμηνεία. Καθώς το Κοράνι είναι ένα nass, η ερμηνεία του απαγορεύεται.

Ο Αμπού Ζαΐντ προσπάθησε να αποδώσει εκ νέου στο Κοράνι το περιεχόμενό του σε όλη του τη δυναμική όχι μόνο την κανονιστική, αλλά και την ηθική, την κοινωνική, τη θεολογική, τη διηγηματική, την καλλιτεχνική. Η κειμενικότητα του Κορανίου συνεπάγεται, πρώτα απ' όλα, τη γλωσσικότητα και την ιστορικότητά του. Οι δύο όψεις συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους καθώς «το κείμενο δεν μπορεί να είναι παρά ένα κοινωνικό και ιστορικό προϊόν», καθώς πρέπει να βρίσκεται σε σαφή σχέση με έναν καθορισμένο πολιτισμό και μια καθορισμένη κοινωνική, πολιτική, ανθρωπολογική πραγματικότητα.

Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι «τα θρησκευτικά κείμενα, σε τελική ανάλυση, δεν είναι παρά γλωσσικά κείμενα, με την έννοια ότι ανήκουν σε μια πολιτιστικά καθορισμένη δομή, ότι έχουν δημιουργηθεί σύμφωνα με τους νόμους που διέπουν τον πολιτισμό στον οποίο γεννήθηκαν και η γλώσσα του οποίου είναι, ορθά, το βασικό σημειωτικό σύστημά τους». Το στοιχείο της γλωσσικότητας, αν και σημαντικό, δεν είναι παρά το σημείο αφετηρίας.

Έννοια και σημασία

Ο Αμπού Ζαΐντ ξεκαθαρίζει τον τρόπο με τον οποίο η ιστορική διάσταση του Κορανίου έχει ένα ακριβές φιλοσοφικό φορτίο. Τίθεται ξεκάθαρα υπέρ της θέσης των μουταζιλιτών: σύμφωνα με αυτή τη θεολογική κατεύθυνση, το Κοράνι δεν είναι αιώνιος θείος λόγος (η παράδοση θεωρούσε ότι το Κοράνι, καθώς ήταν ο λόγος του θεού, ήταν κατά συνέπεια η αιώνια κληρονομιά του) αλλά «δημιουργήθηκε» με τον χρόνο.

Όπως γράφει ο Αμπού Ζαΐντ: «Αν ο Λόγος του θεού στην εκπλήρωσή του, συνιστά μια πράξη, πώς θα μπορούσε το Κόράνϊ που δεν είναι παρά ένα γεγονός έκφρασης αυτού του λόγου να είναι αδημιούργητο και αιώνιο;».

Η ερμηνεία αυτή, αν και δεν αρνείται την προέλευση του ιερού κειμένου, το ανάγει σε μια ανθρωπιστική και, προπάντων, ιστορική διάσταση: με το που άρχισε ή αποκάλυψη, το Κοράνι εμφανίστηκε στην ιστορία και πήρε κοσμική μορφή χωρίς, ωστόσο, να περιοριστεί στο ιστορικό σημείο στο οποίο δημιουργήθηκε.

ΟΑμπού Ζαΐντ προχωρά, πράγματι, σε διάκριση μεταξύ της έννοιας και της σημασίας, υποστηρίζοντας ότι τα θρησκευτικά κείμενα κατέχουν συγκεκριμένο επιστημολογικό χαρακτήρα λόγω του οποίου η έννοια μπορεί να μένει σταθερή, ενώ η σημασία που της αποδίδουν οι άνθρωποι μπορεί να διαφέρει και, επομένως, να απελευθερώνει το κείμενο από πολλές «κειμενικές» δυσκολίες.

Όσοι διάβασαν το κείμενο μόνο ως σύστημα αιώνιων κανόνων, εκτός χώρου και χρόνου, είναι αυτοί που «βαλσάμωσαν» το Κοράνι και το απογύμνωσαν από την ιδιότητα που έχει ως αυθεντικός λόγος του θεού, ο οποίος ανταποκρίνεται στις πιο εσωτερικές ανάγκες του ανθρώπου. Αντιθέτως, η βαθύτερη σημασία της εισόδου του Κορανίου στην ιστορία είναι το γεγονός ότι ο θεός και ο άνθρωπος βρέθηκαν σε άμεση σύνδεση και επικοινωνία.

Δεδομένου ότι τα Ιερά Κείμενα υποβλήθηκαν σε ερμηνεία και τοποθετήθηκαν σε μια ιστορική διάσταση, δεν ήταν δυνατόν να μην αναζωπυρωθούν οι κριτικές των πιο παραδοσιακών μουσουλμάνων, σύμφωνα με τους οποίους το Κοράνι είναι ο λόγος του θεού, άμεσος και αιώνιος. Προκειμένου να επιλυθεί αυτό το εύθραυστο κομβικό σημείο, ο Αμπού Ζαΐντ προτείνει μια προσεκτική διάκριση μεταξύ των λογοτεχνικών, γλωσσικών και συμβολικών (ή αλληγορικών) σημασιών του κειμένου τονίζοντας ιδιαίτερα το τελευταίο.

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Αμπού Ζαΐντ επανεξέτασε και αναίρεσε τη σκέψη του ως προς κάποια σημεία. Φαίνεται να αρνείται τον ισχυρισμό ότι ο λόγος του θεού είναι, κατά μία έννοια, «αμετάβλητος», γιατί έχει κωδικοποιηθεί σε «κείμενο». Το Κοράνι δεν θεωρείται πλέον κείμενο (nass), καθώς αυτό θα καθιστούσε αδύνατη κάθε προσπάθεια διαλόγου, αλλά λόγος (discourse): αυτός, πέρα από το γεγονός ότι διαθέτει ανοιχτή δομή, στην οποία είναι δυνατόν να ακολουθήσει κανείς παράλληλα νήματα συλλογισμού, παρουσιάζει διαφορετικές επιλογές ανάλογα με τις διαφορετικές καταστάσεις κάτω από τις οποίες αποκαλύφθηκε. Προφανώς, με αυτή την έννοια, διατηρείται ο ιστορικός του χαρακτήρας.

Για παράδειγμα, μπορούμε να βρούμε στο Κοράνι προτροπές πολέμου και προτροπές ειρήνης. Αυτό, κατά τον Αμπού Ζαΐντ, δεν σημαίνει ότι το Κοράνι είναι ένα κείμενο εξ ολοκλήρου υπέρ της ειρήνης ή εξ ολοκλήρου πολεμοχαρές, αλλά ότι τα διάφορα χωρία που μνημονεύουν την ειρήνη και τον πόλεμο αποκαλύφθηκαν σε απάντηση συγκεκριμένων ιστορικών περιστάσεων.

Οι συνέπειες αυτής της αξίωσης έχουν ιδιαίτερη σημασία. Πρώτα απ' όλα, το Κοράνι ως λόγος είναι κατ' ουσία διάλογος και διαμάχη: δεν είναι φορέας μίας μοναδικής και αμετάβλητης ιδεολογίας, αλλά κυμαίνεται από τη μεταφυσική, με κλίση στην αντιπαράθεση, έως τη συνύφανση των απόψεων. Η ευελιξία του Κορανίου, η οποία προηγουμένως έμοιαζε να διασφαλίζεται μόνο από τις ερμηνείες και την ερμηνευτική δραστηριότητα, μοιάζει τώρα να διασφαλίζεται από το γεγονός ότι προσφέρει στον αναγνώστη (και τον πιστό) δεοντολογικές και ηθικές σκέψεις, θεολογικές υποδείξεις, συμπεριφοριακές προτάσεις, οι οποίες είναι σε θέση να απαντήσουν σιγά - σιγά και με διαφορετικό τρόπο στις ανάγκες που παρουσιάζονται.

Μεταξύ των διαφόρων αποτελεσμάτων αυτής της ιστορικής και λογικής ερμηνείας, θα πρέπει να αναφέρουμε την έννοια που αποδίδεται στον λόγο του Ιερού Κειμένου όσον αφορά τους Χριστιανούς ή τους Εβραίους. Το Κοράνι δεν καταδικάζει, ούτε αθωώνει, ομόφωνα: έρχεται αντιμέτωπο με τους Χριστιανούς και τους Εβραίους, σε ό,τι αφορά την αναγκαιότητα και την ιστορική συγκυρία, και είναι ανοιχτό σε διαπραγματεύσεις. Αυτό δεν ισχύει για όλους. Για παράδειγμα, αναφορικά με τους παγανιστές και τους πολυθεϊστές, το Κοράνι είναι κατηγορηματικό.

Υπό το φως της Βαθιάς ιστορικής εχθρότητας που τα τελευταία χρόνια, μετά από αιώνες αρμονικής συμβίωσης, έθεσε αντιμέτωπες τη μουσουλμανική και την εβραϊκή κοινότητα, αξίζει να μείνουμε στον συλλογισμό που αφορά τους Εβραίους.

Το Κοράνι, αν και αναγνωρίζει ότι οι Εβραίοι ήταν οι αποδέκτες της αποκάλυψης και επιλέχθηκαν ως ο λαός του θεού, υποστηρίζει σε πολλά σημεία ότι πρόδωσαν την εμπιστοσύνη που τους εκχώρησε ο θεός, γι' αυτό τους εγκατέλειψε και οδηγήθηκαν σε καταστροφή. Το Κοράνι υποστηρίζει σε πολλά σημεία ότι οι μουσουλμάνοι θα πρέπει να συγκαταλέγουν τους Εβραίους ανάμεσα στους πιο σκληρούς εχθρούς τους. Σύμφωνα με τον Αμπού Ζαΐντ, αυτή η καταδίκη είχε λόγο ύπαρξης και δικαιολογείτο την εποχή του προφήτη Μωάμεθ, τον οποίο οι Εβραίοι πρώτα χλεύασαν και στη συνέχεια πρόδωσαν. Αλλά δεν γίνεται να θεωρείται έγκυρη σε κάθε χρονική περίοδο και σε κάθε μέρος· θα πρέπει να συγκεκριμενοποιείται, και σε αυτό βοηθά να ιδωθεί το Κοράνι όχι ως κείμενο, αλλά ως λόγος.