Το επιχείρημα ορισμένων ότι το Βυζάντιο, ούτως η άλλως, θα κατέρρεε (!) και οι μόνες του επιλογές ήταν η απορρόφηση είτε από τη Δύση είτε από την τουρκική ανατολή, εισηγείται μια λογική προκρούστειου ρεαλισμού που υποστηρίζει, τελικά, πως ό,τι συνέβη στην ιστορία είναι καλώς καμωμένο.

Το Βυζάντιο υποτάχθηκε γιατί αντιμετώπισε μια πολλαπλή πίεση και η πτώση του δεν ήταν αναπόφευκτη. Στην ιστορία δεν υπάρχουν τέτοιου τύπου μοιραίες εξελίξεις. Γι' αυτό εξ άλλου έχει και νόημα η δράση των υποκειμένων. Η οπτική τού υποφαινόμενου είναι πως η εσωτερική κοινωνική και πολιτισμική κρίση στο Βυζάντιο είναι αξεδιάλυτα δεμένη με την εξωτερική επιβουλή και η μία συμπληρώνει και επιτείνει τις συνέπειες της άλλης. Ο μεσαιωνικός Ελληνισμός δεν διέθετε καμία εξωτερική ανάπαυλα ώστε να μπορέσει να ασχοληθεί σχετικά απερίσπαστος με τα εσωτερικά του προβλήματα. Πολιορκημένος διαρκώς, από Ανατολή, Δύση και Βορρά, ήταν αδύνατο να απαντήσει στο εσωτερικό οικονομικό και πολιτικό αδιέξοδο.

(Παρόμοια επιχειρήματα χρησιμοποιήθηκαν τον 18ο και 19ο αιώνα για να δικαιολογήσουν την αποικιακή εξόρμηση της Δύσης: η Κίνα, η Ινδία ή, κατά μείζονα λόγο, η Αφρική και η Μέση Ανατολή, είχαν υποτίθεται περιπέσει σε παρακμή και γι' αυτό δεν αντιστάθηκαν στους Δυτικούς. Κατά συνέπεια, η αποικιοκρατία «δεν ευθύνεται» σε τίποτε και ίσως να υπήρξε και... ευεργετική.) Η γεωγραφική μας θέση, στο κέντρο τού Ευρασιατικού χώρου, ως σύνδεσμος μεταξύ ανατολής και Δύσης, μας κατέστησε το πολιτιστικό καμίνι του σύγχρονου κόσμου στις ευτυχέστερες ιστορικές μας στιγμές, και παρήγαγε το Ελληνικό πολιτιστικό θαύμα, ενώ από την άλλη δεν μας παραχώρησε καμία ανάπαυλα. Η παραμικρή αδυναμία, η παραμικρή οικονομική ή πολιτική χαλάρωση, σημαίνει επιδρομές και υποταγή.

Γι' αυτό και όταν ο αρχαίος Ελληνικός κόσμος βρέθηκε σε σχετική αδυναμία, υπετάγη στους Ρωμαίους και ο μεσαιωνικός και πρωτο-νεοελληνικός υπέκυψε στα συντονισμένα κτυπήματα Δύσης, Ανατολής και Βορρά. Δεν έχουμε τη γεωγραφική θέση ή τα μεγέθη της Σκανδιναβίας, της Αγγλίας, της Ιαπωνίας ή τών Η.Π.Α. Είμαστε σταυροδρόμι, πέρασμα πολιτισμών και επιδρομέων, στρατευμάτων και εμπόρων και γι' αυτό δεν διαθέτουμε την πολυτέλεια της αποιασδήποτε ιστορικής χαλάρωσης. Κάθε χαλάρωση σημαίνει και τον χαμό μας. Η εγρήγορση είναι καταστατική συνθήκη της αυτονομίας μας.

 Όσο για το ότι στο Βυζάντιο δεν ανεπτύχθη ισχυρή αστική τάξη, αυτό δεν οφείλεται απλώς στην ασφυκτική παρουσία της γραφειοκρατίας αλλά, πρωταρχικά, στο ότι, από τον 11ο αιώνα και μετά, απομυζάται οικονομικά από τις Ιταλικές πόλεις. Αν λοιπόν είναι αδιαμφισβήτητα τα ενδογενή αίτια της κρίσης, η συσσώρευση των εξωγενών παραγόντων όχι απλώς δεν επέτρεψε τη θεραπεία των εσωτερικών προβλημάτων άλλα τα παρόξυνε, δημιουργώντας έτσι μια κρισιακή αλληλουχία που οδηγούσε από το κακό στο χειρότερο και πάντως αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα.

Για παράδειγμα, όταν ο Αλέξιος Κομνηνός (1081-1118) μετά τη μερική ανακατάληψη της Μικράς Ασίας από τους Τούρκους, με τη βοήθεια των Σταυροφόρων, θα ενισχύσει και πάλι τους Βυζαντινούς συμμάχους, οι οποίοι και θα συγκεντρώσουν το μεγαλύτερο μέρος της γης, θα διευρυνθεί ταχύτατα η διείσδυση των Ιταλών εμπόρων, ενώ θα ανοίξει και η όρεξη των Φράγκων, αντιπάλων-συμμάχων του. Όταν, μετά από μερικά χρόνια, ο Μανουήλ Κομνηνός (1143-1180) θα δοκιμάσει να περιορίσει τους Ιταλούς εμπόρους και να ενισχύσει τους στρατιώτες ιδιοκτήτες γης, για άλλη μια φορά, η στρατιωτική ήττα στο Μυριοκέφαλο από τους Τούρκους, το 1176, δεν θα τού επιτρέψει να προχωρήσει στη μεταρρύθμιση. Χαρακτηριστική είναι η μοίρα τού Ανδρόνικου Κομνηνού (1182-1185) όταν εστράφη αποφασιστικά κατά των δυνατών και των Λατίνων, διαθέτοvτας τη λαϊκή υποστήριξη: θα πέσει νεκρός μπροστά στην προδοσία των δυνατών έναντι των Νορμανδών εισβολέων και, λιγότερο από είκοσι χρόνια μετά, η Πόλη θα παραδοθεί στη λεηλασία των σταυροφόρων. Υπ' αυτές τις συνθήκες αποτελεί ήδη ένα «θαύμα» η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Βυζαντινούς το 1261. Όμως, και εδώ το πεδίο ήταν υπονομευμένο.

Η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, οι συγκρούσεις με τα Φραγκικά κρατίδια στην Ελλαδική Χερσόνησο και η αντιμετώπιση τού Καρόλου τού Ανδεγαυικού (Charles d' Anjou) που σχεδίαζε μαζί με τους, Ενετούς να ανακαταλάβει την Πόλη, θα οδηγήσουν και πάλι στην εγκατάλειψη της Μικράς Ασίας από τους Τούρκους. Στις αρχές τού 14ου αιώνα, η Μικρά Ασία εκτός από τον Πόντο που θα αντέξει μέχρι το 1461 θα έχει χαθεί οριστικά για το Βυζάντιο και τον ελληνισμό.

Άλλα και στο δυτικό κέρας, παρόλο που άντεξε ακόμα για ενάμιση αιώνα, τα πράγματα δεν ήταν καλύτερα. Οι Παλαιολόγοι θα συμμαχήσουν με τους Γενουάτες, τους αντιπάλους των Ενετών, με αποτέλεσμα να χάσουν ολοκληρωτικά το εμπόριο της Μαύρης θάλασσας και αρκετά νησιά του Αιγαίου. Οι Γενουάτες θα εγκατασταθούν μόνιμα στον Καφφά (Θεοδοσία) και θα κάνουν τον Γαλατά αποικία τους με δικά τους τελωνεία και στρατιωτική διοίκηση, με οκταπλάσια εμπορική κίνηση από τα τελωνεία της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης. Απλώς, δηλαδή, οι Γενουάτες, θα αντικαταστήσουν τους Ενετούς οι οποίοι όμως θα συνεχίσουν να έχουν για αιώνες στα χέρια τους την Κρήτη, τα Επτάνησα, τη μισή Πελοπόννησο, την παράλια Δυτική Ελλάδα και μεγάλο μέρος των νησιών τού Αιγαίου.

Και βέβαια, μέσα σε αυτό κλίμα, θα δημιουργηθεί το ισχυρό Σερβικό βασίλειο, θα επανεμφανιστεί ο Βουλγαρικός παράγοντας ενώ, μετά τα μέσα τού 14ου αιώνα, θα εμφανιστούν στην Ευρώπη και οι Οθωμανοί Τούρκοι.