Μέχρι τον Δ° αιώνα, η Γέννηση και η Βάπτιση τού Κυρίου εορτάζονταν την ίδια ημέρα. Η ενότης τους είναι ακόμη ορατή στην παρόμοια σύσταση τών ακολουθιών αυτών τών δύο εορτών και δείχνει μια ορισμένη συμπλήρωση τού γεγονότος τής Γεννήσεως σ’ εκείνο τής Βαπτίσεως.

Στη Γέννησή του, λέγει ο άγιος Ιερώνυμος, ο Υιός τού Θεού ήλθε στον κόσμο με κρυφό τρόπο, στην Βάπτισή του εμφανίστηκε με φανερό τρόπο. Επίσης ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος: Τα Θεοφάνεια δεν είναι η εορτή τής Γεννήσεως αλλά τής Βαπτίσεως. Πριν ήταν άγνωστη από το λαό, με τη Βάπτιση, αποκαλύπτεται σε όλους. Το Άγιο Πνεύμα αναπαύεται αιώνια επάνω στον Υιό εκδηλωτική δύναμη αποκαλύπτει τον Υιό στον Πατέρα και τον Πατέρα στον Υιό και πραγματοποιεί έτσι τη θεία γενεαλογία, είναι η αιώνια χαρά… όπου οι τρεις χαίρονται μαζί. Η ενσάρκωση ριζώνεται στην ίδια πράξη γενεαλογίας αλλά που καλύπτει προοδευτικά την ανθρωπότητα τού Χριστού. Στη Γέννηση, το Άγιο Πνεύμα κατεβαίνει στην Παρθένο και την κάνει πραγματικά Θεοτόκο, Μητέρα τού Θεού: «το γενώμενον άγιον κληθήσεται υιος Θεού» (Λουκ. 1, 35).

«Το δε παιδίον ηύξανε… και χάρις Θεού ην επ' αυτό» (Λουκ. 2, 40). «Και Ιησούς προέκοπτε σοφία και ηλικία και χάριτι» (Λουκ. 2, 52). Για να είναι αληθινός άνθρωπος, η ανθρώπινη φύση τού Χριστού περνά από τη φυσική και προοδευτική ανάπτυξή της· η χάρη τού Πνεύματος τη συνοδεύει, αλλά δεν είναι ακόμη η Υπόσταση τού Πνεύματος που αναπαύεται σ' αυτόν όπως αυτή αναπαύεται αιώνια στη θεότητά του. Λοιπόν, μιλώντας για τη Βάπτιση, ο άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων και ο άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός αναφέρουν στις Πράξεις (10, 38): «Ιησούν τον από Ναζαρέτ, ως έχρισεν αυτόν ο Θεός Πνεύματι Αγίω», και υπογραμμίζουν στο γεγονός το ύψιστο σημείο τής ωριμότητος, την κατακόρυφη εκδήλωση τής ανθρωπότητος τού Κυρίου από τότε εντελώς θεοποιημένη. Είναι ο Χριστός, ο Κεχρισμένος· το Πνεύμα αποκαλύπτει την Ανθρωπότητά του στον Πατέρα, και ο Πατήρ τη δέχεται σαν τον Υιό του: «Και ιδού φωνή εκ τών ουρανών λέγουσα: ούτος εστιν ο υιος μου ο αγαπητός, εν ω ευδόκησα» (Ματθ. 3, 17).

Το Πνεύμα κατεβαίνει στον σαρκωθέντα Υιό σαν η πνοή υιοθεσίας κατά την ίδια στιγμή όπου ο Πατήρ λέγει: «εγώ σήμερον γεγέννηκά σε». Η στοργή μου ή η εύνοιά μου είναι η αγάπη τού Πατρός και τού Υιού που από τότε αναπαύεται στο Χριστό στην υποστατική κάθοδο τού Πνεύματος. Ο Θεός – Άνθρωπος αποκαλύπτεται πραγματικά Υιος στις δύο φύσεις του και αυτό το πλήρωμα τού αληθινού Θεού και αληθινού ανθρώπου θα διαβεβαιωθεί πάλι κατά το χρόνο τής Μεταμορφώσεως σαν ενέργεια πια εκδηλωμένη στη Βάπτιση: «Ούτος εστιν ο υιος μου ο αγαπητός». Γι' αυτό η Βάπτιση ονομάζεται Θεοφάνεια, Επιφάνεια, εκδήλωση τών Τριών Προσώπων στην ομόφωνη μαρτυρία τους. Εάν το τροπάριο τής Μεταμορφώσεως λέγει: Μεταμορφώθηκες για να δείξεις στους μαθητές σου τη δόξα σου, το τροπάριο τής Βαπτίσεως αναγγέλει: Κατά την Βάπτισή σου στον Ιορδάνη, Χριστέ… η φωνή τού Πατρός σε μαρτύρησε δίνοντάς σου το όνομα τού αγαπημένου Υιού και τού Πνεύματος, με τη μορφή τού περιστεριού, διαβεβαίωσε την αναμφισβήτητη αλήθεια αυτού τού λόγου… Έτσι ο Ιησούς αυξάνει μέχρι την ωριμότητά του «και αυτός ην ωσεί ετών τριάκοντα» (Λουκ. 3, 23) — όταν στη συναγωγή τής Ναζαρέτ αναγγέλει αυτός ο ίδιος πανηγυρικά. «Πνεύμα Κυρίου επ' εμέ, ού είνεκεν έχρισέ με» (Λουκ. 4, 18). Είναι εκεί το ίδιο το μυστήριο στην Ενσάρκωση.

Η ανθρωπότης τού Χριστού περνά από τον ελεύθερο προσδιορισμό του. Ο Ιησούς αφιερώνεται συνειδητά στην επίγεια αποστολή του, υποτάσσεται ολοκληρωτικά στη θέληση τού Πατρός και ο Πατήρ τού απαντά αποστέλλοντας σ' αυτόν το Άγιο Πνεύμα. Όλος, ο πυκνός και συγκεντρωμένος συμβολισμός τής Βαπτίσεως που η εικόνα τής εορτής μάς δείχνει, κάνει να κατανοήσουμε τη φοβερή έκταση αυτής τής πράξεως. Είναι πια ο θάνατος επάνω στο Σταυρό· ο Χριστός λέγοντας στον άγιο Ιωάννη: «ούτω γαρ πρέπον εστίν ημίν πληρώσαι πάσαν δικαιοσύνην» (Ματθ. 3, 15) προλαβαίνει τον τελευταίο λόγο που θα αντηχήσει στον κήπο τής Γεθσημανή: «Πάτερ, γενηθήτω το θέλημά σου…». Η λειτουργική ανταπόκριση τών εορτών το υπογραμμίζει ρητά: έτσι οι ψαλμωδίες τής ακολουθίας τής 3ης Ιανουαρίου παρουσιάζουν μια εκπληκτική αναλογία με εκείνες τής Μεγάλης Τετάρτης, η ακολουθία τής 4ης Ιανουαρίου με εκείνη τής Μεγάλης Πέμπτης και η ακολουθία τής 5ης Ιανουαρίου με εκείνη τής Μεγάλης Παρασκευής και τού Μεγάλου Σαββάτου. Ο άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής έχει χρισθεί με μια υπηρεσία μαρτυρίας: είναι ο μάρτυρας τής υποταγής τού Χριστού, τής τελευταίας κένωσεώς του. Αλλά στον Ιωάννη Βαπτιστή σαν Αρχέτυπο, σαν αντιπρόσωπο τού ανθρωπίνου γένους, είναι όλη η Ανθρωπότης που είναι ο μάρτυρας τής θείας Αγάπης.

Η «Φιλανθρωπία τού Θεού» μεσουρανεί στην πράξη τής Βαπτίσεως, «εκπλήρωση τής δικαιοσύνης», με το θάνατο και την ανάσταση στο τέλος εκπλήρωση τής προαιώνιας αποφάσεως που έχουμε παρατηρήσει στην εικόνα τής Τριάδος. «Εγένετο δε εν τω βαπτισθήναι άπαντα τον λαόν και Ιησού βαπτισθέντος» (Λουκ. 3, 21). Ο Λόγος έρχεται επάνω στη γη, προς τους ανθρώπους, και εμείς είμαστε παρόντες τής πιο συνταρακτικής Συναντήσεως τού Θεού και τής Ανθρωπότητος «όλος ο λαός». Μυστικά, στον Ιωάννη τον Βαπτιστή όλοι οι άνθρωποι αναγνωρίζονται υιοί μέσα στον Υιό, οι αγαπημένοι υιοί στον αγαπημένο Υιό και άρα οι φίλοι τού Νυμφίου, οι μάρτυρες. Το γένοιτο τής Παρθένου υπήρξε το ναι όλων τών ανθρώπων στην Ενσάρκωση, στην έλευση τού Θεού στους δικούς του. Στον άγιο Ιωάννη, αυτόν τον άλλο τών «δικών του», όλοι οι άνθρωποι λέγουν «γένοιτο» στην Συνάντηση, στη θεία Φιλία, στη Φιλανθρωπία τού Πατρός, φίλου τών ανθρώπων. Όπως ο Συμεών ωθούμενος από το Πνεύμα συναντά και δέχεται τον Ιησού-βρέφος, επίσης ο Ιωάννης συναντά και δέχεται τον Ιησού-Μεσσία: «Εγένετο άνθρωπος απεσταλμένος παρά Θεού, όνομα αυτού Ιωάννης· ούτος ήλθεν εις μαρτυρίαν, ίνα μαρτυρήση περί τού φωτός, ίνα πάντες πιστεύσωσι δι' αυτού» (Ιω. 1, 6 – 7). Μαρτυρεί για όλους, στη θέση όλων και αυτή η μαρτυρία είναι ένα γεγονός στο εσωτερικό ολοκλήρου τής Ανθρωπότητος και αφορά όλο τον άνθρωπο.

Το Δ΄ ευαγγέλιο μιλά για τον Ιωάννη στον πρόλογό του, αμέσως μετά το Λόγο, που είναι στην αρχή, και όταν διαβάζει κανείς υπήρχε άνθρωπος απεσταλμένος από το Θεό, αισθάνεται ότι η έλευσή του, σε μια ορισμένη έννοια έρχεται επίσης από την αρχή, την αιωνιότητα. Ο ουρανός ανοίγει μπροστά από αυτόν και μαρτυρεί: «ότι τεθέαμαι το Πνεύμα καταβαίνον επ' αυτόν… ούτός εστιν ο Υιός τού Θεού» (Ιω. 1, 29 -34)· σ' αυτό τον σύντομο λόγο είναι πια, με μια μορφή περιορισμένη όλο το Ευαγγέλιο. Ο Ιωάννης είναι αυτός που γνωρίζει, προσδιορίζει τον Αμνό γιατί είναι μυημένος στο μυστήριο τού «εσφαγμένου Αρνίου από καταβολής κόσμου…». Ο Ιωάννης δεν έχει τίποτε προαγγείλει και είναι ο πιο μεγάλος προφήτης, όπως ο δάκτυλος τού Θεού προσδιορίζει τον Χριστό. Είναι ο πιο μεγάλος διότι είναι ο πιο μικρός, αυτό που θέλει να πει απελεύθερος από την ίδια του επάρκεια για να μην είναι εκείνος που μένει εκεί, εκείνος πού τέρπεται ακούοντας τη φωνή τού Νυμφίου, και η χαρά του είναι μεγάλη χωρίς μέτρο. Είναι η πιο ενδόμυχη εγγύτης όπου ο Λόγος αντηχεί· είναι κατ' εικόνα τού Υιού που δεν είναι εξ ολοκλήρου παρά ο Λόγος τού Πατρός· είναι κατ' εικόνα τού Πνεύματος γιατί δεν λέγει τίποτε για τον εαυτό του αλλά μιλά στο όνομα Αυτού που έχει έλθει. Είναι αυτός ο ορμητικός που αρπάζει τους ουρανούς και το μαρτύριό του λαμπρύνει θαυμαστά ένα αρχαίο μοναστικό λόγιο: Δώσε το αίμα σου και πάρε το Πνεύμα… Με τη Θεοτόκο περιβάλλει το Χριστό Κριτή και μεσιτεύει για όλους τους ανθρώπους. Μπορεί να το κάνει γιατί η φιλία του φθάνει το επίπεδο ενός άλλου μεγάλου πνευματικού τού οποίου η ιστορία μάς έχει αναφερθεί στα Αποφθέγματα τών Πατέρων.

Ο άγιος Παΐσιος ο Μέγας προσευχόταν για τον μαθητή του που είχε αρνηθεί το Χριστό, και όταν προσευχόταν, ο Κύριος τού εμφανίστηκε και τού λέγει: «Παΐσιε, για ποίον προσεύχεσαι; Δεν γνωρίζεις ότι με έχει αρνηθεί;». Αλλά ο άγιος δεν έπαυε να έχει έλεος και να προσεύχεται για τον μαθητή του, και λοιπόν ο Κύριος τού λέγει: Παΐσιε, έχεις εξομοιωθεί με εμένα με την αγάπη σου… Η λειτουργία ονομάζει τον Ιωάννη: κήρυκα, άγγελο και απόστολο. Μαρτυρεί και η φωνή τού Νυμφίου προκαλεί την πρώτη αποστολική κλήση: «Ανδρέας και Ιωάννης ακολουθούν τον Ιησούν» (Ιω. 1, 37). Πιο αργά, εγκαταλείπει αυτό τον κόσμο και κατεβαίνει στον Άδη σαν Πρόδρομος τής Καλής Αγγελίας. Το βάπτισμα τού Ιωάννη προ τών Θεοφανείων δεν ήταν παρά ένα «βάπτισμα μετανοίας εις άφεσιν αμαρτιών» (Λουκ. 3, 3), ήταν η μεταβολή τής τελευταίας αναμονής. Πηγαίνοντας στον Ιορδάνη, ο Ιησούς δεν πήγε να μετανοήσει αφού ήταν χωρίς αμάρτημα· να πούμε ότι έδωσε το παράδειγμα τής ταπεινότητος δεν απαντά ακόμη στο μέγεθος τού γεγονότος. Η βάπτιση του Ιησού είναι η προσωπική Πεντηκοστή του, η κάθοδος τού Αγίου Πνεύματος και τα τριαδικά Θεοφάνεια: Κατά το χρόνο τής βαπτίσεώς σου στον Ιορδάνη, Κύριε, εκδηλώθηκε η προσκύνηση που χρειαζόταν στην αγία Τριάδα (τροπάριο εορτής).

Είναι από αυτό το πλήρωμα που έρχεται το μυστήριο τού βαπτίσματος στο όνομα τού Ιησού, αυτό το όνομα καθορίζεται, άμεσα στον πλήρη βαπτιστικό τύπο: «εις το όνομα τού Πατρός, τού Υιού και τού Αγίου Πνεύματος». Τα λειτουργικά κείμενα ονομάζουν την εορτή το μεγάλο Νέο Έτος γιατί το συμβάν επανέρχεται στο φως τής Τριάδος. Είναι ακριβώς αυτή η στιγμή που οι Επίσκοποι εξέλεγαν για να αναγγείλουν στις εκκλησίες το χρόνο τής μεγάλης τεσσαρακοστής και τη χρονολογία τού εορτασμού τού Πάσχα. Η εικόνα τών Θεοφανείων προσφέρει την ευαγγελική διήγηση αλλά προσθέτει μερικές λεπτομέρειες που έχουν χρησιμοποιηθεί στη λειτουργία τής εορτής και δείχνει αυτό που ο Ιωάννης θα μπορούσε να διηγηθεί. Επάνω στην εικόνα ένα τμήμα ενός κύκλου παριστά τους ουρανούς που ανοίγουν, και κάποτε από μια διπλή πτυχή που ομοιάζει με κροσσό ενός σύννεφου, βγαίνει το χέρι τού Πατρός που ευλογεί. Από αυτό τον κύκλο αναχωρούν ακτίνες φωτός, χαρακτηριστικό τού Αγίου Πνεύματος, και που φωτίζουν το περιστέρι. Αυτόματη ανάμνηση τού αρχικού λόγου «και εγένετο φως», η εκδηλωτική ενέργεια τού Πνεύματος, αποκαλύπτει τον τριαδικό Θεό: Η Τριάδα, ο Θεός μας, μάς εκδηλώνεται χωρίς διαίρεση.

Ο Χριστός ήλθε για να είναι το φως τού κόσμου, που φωτίζει αυτούς που κάθονταν στα σκοτάδια (Ματθ. 4, 16) από εκεί δε το όνομα τής «Εορτής τών φώτων». Ενώ ο Χριστός κατέβαινε στα νερά, η φωτιά άναψε μέσα στον Ιορδάνη, είναι η Πεντηκοστή τού Κυρίου και ο προεικονισμένος Λόγος, με στύλο φωτός δείχνει ότι το βάπτισμα είναι φωτισμός, γέννηση τής υπάρξεως στο θείο φως. Άλλοτε την παραμονή τής εορτής γινόταν το βάπτισμα τών κατηχουμένων και ο ναός ήταν πλημμυρισμένος από φως, σημείο μυήσεως στη γνώση τού Θεού. Ο μάρτυρας αυτού τού φωτός, ο άγιος Ιωάννης είναι δοσμένος στο γεγονός γιατί αυτός ο ίδιος είναι «ο λύχνος ο καιόμενος και φαίνων» και οι άνθρωποι έρχονταν «αγαλλιαθήναι εν τω φωτί αυτού» (Ιω. 5, 35). Η κάθοδος τού Αγίου Πνεύματος με τη μορφή ενός περιστεριού εκφράζει την κίνηση τού Πατρός που φέρεται προς τον Υιό του. Εξ άλλου, εξηγείται, κατά τους Πατέρες, κατ' αναλογία με τον κατακλυσμό και το περιστέρι με τον κλάδο ελαίας, σημείο τής ειρήνης. Το Άγιο Πνεύμα που φέρεται επάνω από τα αρχέγονα νερά ανέδειξε τη Ζωή, επίσης αυτό που αιωρείται επάνω στα νερά τού Ιορδάνη, προκαλεί τη δεύτερη γέννηση τού νέου δημιουργήματος. Ο Χριστός παριστάνεται ορθός ενάντια προς το βυθό τού νερού σκεπασμένος από τα κύματα τού Ιορδάνη. Από την αρχή τής αποστολής του, ο Ιησούς αντιμετωπίζει τα κοσμικά στοιχεία που περιέχουν σκοτεινές δυνάμεις: το νερό, τον αέρα και την έρημο.

Η διάβαση τής Ερυθράς Θαλάσσης είναι από τις μορφές τού βαπτίσματος: η νίκη από το Θεό τού δράκοντος τής θαλάσσης, τού τέρατος Rahab. Ένα ιδιόμελο τής εορτής κάνει να κατανοήσουμε τον Κύριο λέγοντας στον Ιωάννη Βαπτιστή: Προφήτη, έλα να με βαπτίσεις… Βιάζομαι να χαθεί ο κρυμμένος στα νερά εχθρός, ο πρίγκηπας τού σκότους, για να απελευθερώσω τον κόσμο από τα δίχτυα του παραχωρώντας του την αιώνια ζωή. Έτσι, μπαίνοντας στον Ιορδάνη ο Κύριος, καθαρίζει τα νερά: Σήμερα τα κύματα τού Ιορδάνη μεταβάλλονται σε φάρμακο και όλη η δημιουργία ποτίζεται με μυστικά κύματα… (ευχή αγίου Σωφρονίου). Είναι όλο το σύμπαν που δέχεται την αγιοποίησή του: Ο Χριστός βαπτίζεται· βγαίνει από το νερό και με αυτό αποκαλύπτει τον κόσμο (ιδιόμελο τού Κοσμά). Σπάζει το κεφάλι τών δρακόντων και αναζωογονεί τον Αδάμ, είναι η ανάπλαση τής ανθρωπίνης υπάρξεως, η αναγέννησή της στο καθαριστικό λουτρό τού μυστηρίου. Ο Δίδυμος Τυφλός καθορίζει: «ο δε Κύριος έδωκέ μοι μητέρα την κολυμβήθραν (Εκκλησία), πατέρα τον Ύψιστον, αδελφόν τον δι' ημάς βαπτισθέντα Σωτήρα». Στην εικόνα με το δεξιό του χέρι ο Χριστός ευλογεί τα νερά και τα ετοιμάζει να γίνουν τα νερά τής βαπτίσεως που αγιάζει με την ίδια του κατάδυση. Το νερό αλλάζει σημασία, άλλοτε εικόνα τού θανάτου (κατακλυσμός), είναι τώρα η πηγή τού ύδατος τής ζωής (Αποκ. 21, 6· Ιω. 4, 14).

Μυσταγωγικά το νερό τής βαπτίσεως δέχεται την αξία τού αίματος τού Χριστού. Στα πόδια τού Κυρίου, στα νερά τού Ιορδάνη, η εικόνα δείχνει δύο μικρές ανθρώπινες μορφές, εικονογράφηση τών παλαιοδιαθηκικών κειμένων που αποτελούν μέρος τής ακολουθίας: «τι σοι εστι, θάλασσα ότι έφυγες, και συ Ιορδάνη, ότι εστράφης εις τα οπίσω» (Ψαλμ.113, 5). Το τροπάριο (ήχος Δ΄) εξηγεί: «Απεστρέφετο ποτέ, ο Ιορδάνης ποταμός, τη μηλωτή Ελισσαιέ, αναληφθέντος Ηλιού και διηρείτο τα ύδατα ένθεν και ένθεν· και γέγονεν αυτώ ξηρά οδός η υγρά εις τύπον αληθώς τού Βαπτίσματος, δι' ού ημείς την ρέουσαν τού βίου διαπερώμεν διάβασιν». Εικόνα συμβολική που μιλά για τη μετάνοια ακόμη αόρατη τής κοσμικής φύσεως, τής μεταστροφής τής οντολογίας της. Η ευλογία τής υδρόβιας φύσεως αγιάζει την ίδια αρχή τής επίγειας ζωής. Γι' αυτό, μετά τη θεία λειτουργία γίνεται ο μεγάλος αγιασμός τών υδάτων (ενός ποταμού, μιας πηγής ή εντελώς απλά ενός δοχείου τοποθετημένου μέσα στην εκκλησία). Μιλώντας για τα μη αγιασμένα νερά, εικόνα τού θανάτου – κατακλυσμού η λειτουργία τα ονομάζει υδατόστρωτο τάφο.

Πραγματικά, η εικόνα δείχνει τον Ιησού να εισέρχεται στα νερά, στον υγρό τάφο. Αυτός εδώ έχει τη μορφή ενός σκοτεινού σπηλαίου (εικονογραφική μορφή τού άδη) περιέχοντας όλο το σώμα τού Κυρίου (εικόνα τού ενταφιασμού, που προσφέρεται στο μυστήριο τού βαπτίσματος με ολική κατάδυση, μορφή τού πασχαλίου τριημέρου), για να αποσπάσει τον αρχηγό τής φυλής μας στη ζοφερή διαμονή. Συνεχίζοντας τον προκαταβολικό συμβολισμό τής Γεννήσεως, η εικόνα τών Θεοφανείων δείχνει την προκάθοδο τού Χριστού στον Άδη: «καταβάς εν τοις ύδασιν έδησε τον ισχυρόν». Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, σχολιάζει: η κατάδυση και η ανάδυση είναι η εικόνα τής καθόδου στον άδη και τής αναστάσεως.

 Ο Χριστός παριστάνεται γυμνός, είναι ντυμένος με την αδαμική γυμνότητα και έτσι αποδίδει στην ανθρωπότητα το ένδοξο παραδεισιακό ένδυμά της. Για να δείξει την υπέρτατη πρωτοβουλία του παριστάνεται βαδίζοντας ή κάνοντας ένα βήμα προς τον άγιο Ιωάννη: ελεύθερα έρχεται και κλίνει το κεφάλι. Ο Ιωάννης είναι ταραγμένος: εγώ χρείαν έχω υπό σού βαπτισθήναι, και συ έρχη προς με; »… Ο Ιησούς τον διατάζει: «άφες άρτι». Ο Ιωάννης τείνει το δεξιό του χέρι σε μια τελετουργική χειρονομία, στο αριστερό κρατεί ένα ειλητάριο, κείμενο τού κηρύγματός του. Οι άγγελοι τής Ενσαρκώσεως είναι σε μια στάση προσκυνήσεως, τα σκεπασμένα χέρια τους σε ένδειξη σεβασμού. Συμβολίζουν επίσης και εικονογραφούν το λόγο τού αποστόλου Παύλου (Γαλατ. 3, 27) :«Όσοι γαρ εις Χριστόν εβαπτίσθητε, Χριστόν ενεδύσασθε…».