Από όσα
ελέχθησαν μέχρι τώρα φαίνεται
καθαρά πως ο
Χριστιανισμός είναι κυρίως
επιστήμη που θεραπεύει, δηλαδή
είναι μια ψυχοθεραπευτική
μέθοδος και αγωγή. Το
ίδιο πρέπει να πούμε και για
την θεολογία. Δεν είναι
φιλοσοφία αλλά κυρίως
θεραπευτική αγωγή. Η ορθόδοξη
θεολογία δείχνει καθαρά ότι
αφ’ ενός μεν είναι καρπός μιας
θεραπείας και αφ’ ετέρου ότι
είναι δρόμος που δείχνει την
θεραπεία. Με άλλα
λόγια μόνον όσοι έχουν
θεραπευθεί και απέκτησαν
κοινωνία με τον Θεό είναι
θεολόγοι και μόνον αυτοί
μπορούν να δείξουν τον αληθινό
δρόμο στους Χριστιανούς για να
φθάσουν στον «τόπο» της
θεραπείας. Άρα η θεολογία είναι
και καρπός και μέθοδος
θεραπείας.
Εδώ
χρειάζεται να επιμηκύνουμε τον
λόγο για να δούμε καθαρότερα
αυτές τις αλήθειες. Θα
παραθέσουμε την διδασκαλία των
αγίων Πατέρων σχετικά με την
θεολογία και τους θεολόγους.
Νομίζω πως
πρέπει να αρχίση κανείς από τον
άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο, στον
οποίο η Εκκλησία δεν προσέδωσε
τυχαία την προσωνυμία του
Θεολόγου. Γράφει στην αρχή των
περιφήμων θεολογικών του λόγων
ότι δεν μπορεί κάθε άνθρωπος να
θεολογή, να ομιλή περί του Θεού,
γιατί το να μιλά κανείς για τον
Θεό δεν είναι ευθυνόν πράγμα
«και των χαμαί ερχομένων». Δεν
είναι όλων το έργο αυτό, αλλά
«των εξητασμένων και
διαβεβηκότων εν θεωρία και προ
τούτων και ψυχήν και σώμα
κεκαθαρμένων ή καθαιρομένων το
μετριώτατον». Μόνον αυτοί που
πέρασαν από την πράξη στην
θεωρία μπορούν να μιλήσουν για
τον Θεό. Και πότε γίνεται αυτό;
«ηνίκα αν σχολήν άγωμεν από της
έξωθεν ιλύος και ταραχής, και
μη το ηγεμονικόν ημών
συγχέηται τοις μοχθηροίς
τύποις και πλανωμένοις». Γι’
αυτό συνιστά ο άγιος «δει γαρ
τω όντι σχολάσαι και γνώναι
Θεόν»[6].
Ο Νείλος ο
ασκητής συνδέει την θεολογία
με την προσευχή και κυρίως την
νοερά προσευχή. Ξέρουμε καλά
από την διδασκαλία των αγίων
Πατέρων ότι εκείνος που
απέκτησε το χάρισμα της νοεράς
ή καρδιακής προσευχής εισήλθε
στα πρώτα στάδια της θεωρίας
του Θεού. Είναι και αυτή ένα
είδος θεωρίας. Γι’ αυτό όσοι
προσεύχονται νοερά αποκτούν
κοινωνία με τον Θεό και αυτή η
κοινωνία είναι γνώση του Θεού
από τον άνθρωπο. Λέγει λοιπόν ο
άγιος Νείλος: «Ει θεολόγος ει,
προσεύξη αληθώς. Και ει αληθώς
προσευχή, θεολόγος ει»[7].
Ο όσιος
Ιωάννης της Κλίμακος σε πολλά
σημεία στο πνευματικότατο
εντρύφημά του που αποκαλείται
«Κλίμαξ» παρουσιάζει την
αληθινή θεολογία. «Τέλος
αγνείας, θεολογίας υπόθεσις».
Εκείνος που ήνωσε τελείως τις
αισθήσεις του με τον Θεό
μυσταγωγείται υπ’ Αυτού. Αν
δεν έχη γίνη αυτό τότε «χαλεπόν
περί Θεού διαλέγεσθαι»[8]. Αντίθετα εκείνος
που δεν γνώρισε τον Θεό
υπαρκτικά, αυτός «στοχαστικώς
αποφθέγγεται»[9]. Μάλιστα,
κατά την πατερική διδασκαλία,
το να μιλά κανείς στοχαστικά
για τον Θεό είναι πολύ κακό,
γιατί οδηγεί τον άνθρωπο στην
πλάνη. Ο ίδιος άγιος γνωρίζει
τον τρόπο με τον οποίο
αναπτύσσεται μέσα μας «η των
διαμόνων θεολογία». Σε καρδιές
κενόδοξες, που δεν έχουν
προηγουμένως καθαρθή με την
ενέργεια του Παναγίου
Πνεύματος, οι ακάθαρτοι
δαίμονες «την των θείων γραφών
ερμηνείαν εν προοιμίοις
υφηγούνται»[10]. Γι’ αυτό εκείνος
που έχει πάθος είναι αδύνατον
«θεολογίας άπτεσθαι»[11].
Οι άγιοι
έπασχαν «τα θεία μη
διανοούμενοι» και, κατά τον
λόγο των Πατέρων, θεολογούσαν
όχι αριστοτελικώς, δηλαδή με
την διάνοια, αλλά αλιευτικώς,
δηλαδή με την ενέργεια του
Παναγίου Πνεύματος. Αν δεν
καθαρθή προηγουμένως ο
άνθρωπος από τα πάθη, και
κυρίως από την φαντασία, είναι
ανίκανος να διαλεχθή με τον Θεό
και να μιλήση για τον Θεό, αφού
«νους φανταζόμενος είναι
ανίκανος δια την θεολογίαν». Οι
άγιοι έζησαν μια
«πνευματογράφον θεολογίαν».
Την ίδια
διδασκαλία συναντούμε στα έργα
του αγίου Μαξίμου του
Ομολογητού. Όταν ο άνθρωπος ζη
την πρακτική φιλοσοφία, που
είναι η μετάνοια και η κάθαρση
από τα πάθη, «εις φρόνησιν
προκόπτει». Όταν ζη την θεωρία
τότε προκόπτει «εις γνώσιν».
Στην πρώτη περίπτωση μπορεί να
διακρίνει μεταξύ της αρετής
και κακίας, στην δεύτερη
περίπτωση (στην θεωρία) «εις
τους περί ασωμάτων και
σωμάτων λόγους άγειν τον
μέτοχον». Και προχωρεί στην
συνέχεια ότι «της θεολογικής
χάριτος τηνικαύτα καταξιούται,
οπηνίκα τα προειρημένα πάντα
δια των της αγάπης πτερών
διαπεράσας και εν θεωρία
γενόμενος, τον περί αυτού λόγον
δια του Πνεύματος, ως ανθρωπίνω
νω δυνατόν, διασκοπήση»[12] . Η θεολογία, δηλαδή
η γνώση περί του Θεού,
μυσταγωγείται σ’ εκείνον που
έφθασε στην θεωρία. Μάλιστα σε
άλλο σημείο ο ίδιος Πατήρ λέγει
ότι εκείνος που αδιάλειπτα
«περί τα ένδον τας διατριβάς
ποιείται» όχι μόνον σωφρονεί,
μακροθυμεί, χρηστεύεται,
ταπεινοφρονεί, αλλά «και
θεωρεί και θεολογεί και
προσεύχεται»[13]. Η θεολογία και στο
σημείο αυτό συνδέεται
στενώτατα με την θεωρία και την
προσευχή.
Πρέπει να
υπογραμμισθεί δεόντως ότι η
θεολογία που δεν είναι
αποτέλεσμα της καθάρσεως,
δηλαδή της πράξεως, είναι
δαιμονική. Κατά τον άγιο
Μάξιμο, «δαιμόνων
θεολογία ή δίχα πράξεως γνώσις»[14].
Και ο όσιος
Θαλάσσιος ευρισκόμενος στην
ίδια προοπτική γράφει ότι όταν
ο νους του ανθρώπου αρχίζη από
την πίστη «εις την παντός
επέκεινα νου καταλήγει
θεολογίαν, ην άληστον πίστιν
και πράγματος αφανούς θεωρίαν
αρίζουσιν»[15]. Η θεολογία είναι
πέρα από την λογική, είναι
αποκάλυψη του Θεού στον
άνθρωπο και οι Πατέρες την
ορίζουν ως θεωρία. Και εδώ η
θεολογία είναι κυρίως θεωρία
του Θεού, δηλαδή θέα του Θεού.
Σε άλλο σημείο ο ίδιος όσιος
γράφει ότι από αγάπη ειλικρινή
γεννιέται η γνώση «ταύτην δε
διαδέχεται το έσχατον ορεκτόν.
Τούτο δε έστιν, η της Θεολογίας
Χάρις»[16].
Στην
διδασκαλία του αγίου Διαδόχου
του Φωτικής η θεολογία
παρουσιάζεται ως το μεγαλύτερο
χάρισμα που προσφέρει στον
άνθρωπο το Πανάγιο Πνεύμα. Όλα
τα χαρίσματα «καλά λίαν»,
«ουδέν δε ούτως ημών αναφλέγει
και κινεί την καρδίαν εις την
αγάπην της αυτού αγαθότητος ως
η θεολογία». Γιατί η θεολογία
ως γέννημα της Χάριτος του Θεού
«πρώτα πάντως και δώρα τη ψυχή
χαρίζεται»[17].
Κατά τον
λόγο του Αποστόλου Παύλου, το
Άγιο Πνεύμα δίδει στον έναν
άνθρωπο το χάρισμα της γνώσεως,
σε άλλον το χάρισμα της σοφίας
(α’ Κορ. ιβ’, 8). Και
ερμηνεύοντας ο άγιος Διάδοχος
αναφέρει ότι η γνώση συνάπτει
τον άνθρωπο με τον Θεό, αλλά δεν
κινεί την ψυχή στους λόγους των
πραγμάτων. Υπάρχουν μοναχοί
που αγαπούν την ησυχία και
φωτίζονται από την Χάρη του
Θεού, «εις λόγους δε θείους ουκ
έρχονται». Η σοφία είναι ένα
από τα πιο σπάνια δώρα που
δίδονται από τον Θεό στον
άνθρωπο εκείνον που έχει και
έκφραση και νου χωρητικό. Γι’
αυτό την γνώση του Θεού «ευχή
φέρει και πολλή ησυχία εν
αμεριμνία παντελεί, την δε
σοφίαν ακενόδοξος μελέτη των
λογίων του θεού και πρώτον η
χάρις του διδόντος Θεού»[18]. Το χάρισμα της
θεολογίας είναι ενέργεια του
Παρακλήτου, αλλά και συνέργεια
του ανθρώπου, αφού το Άγιο
Πνεύμα δεν δίδει την γνώση των
μυστηρίων «χωρίς της κατά
φύσιν ζητούσης και ερευνώσης
την γνώσιν δυνάμεως»[19].
Στην
διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου
του Παλαμά οι θεολόγοι είναι
κυρίως οι θεόπτες και η
θεολογία είναι η θεωρία. «Εστι
γαρ και η περί Θεού και των
κατ’ αυτόν δογμάτων γνώσις,
θεωρία, ο θεολογίαν
ονομάζομεν...»[20]. Όποιος χωρίς να έχη
γνώση και πείρα των θεμάτων της
πίστεως διδάσκει περί αυτών,
«στοιχών τοις οικείοις
διαλογισμοίς και δια λόγου
δείξαι ζητών το υπέρ λόγον
αγαθόν, εις έσχατον απονοίας
δήλός εστι κατενεχθείς...». Και
μαζί με την αφροσύνη και
«Θεομάχος ευρεθήσεται»[21]. Υπάρχουν ακόμη
περιπτώσεις που άνθρωποι χωρίς
να έχουν έργα, δηλαδή χωρίς να
έχουν υποστή την κάθαρση, έχουν
συναντήσει και ακούσει αγίους
ανθρώπους, μετά όμως «παρ’
εαυτούς διανοούμενοι»
απορρίπτουν και τον άγιον
εκείνον και από την φυσίωση
πλανώνται[22].
Όλα
αυτά δείχνουν ότι η θεολογία
είναι κυρίως καρπός της
θεραπείας του ανθρώπου και όχι
μια διανοητική επιστήμη. Μόνον
ο καθαρθείς ή τουλάχιστον ο
καθαιρόμενος μπορεί να
μυσταγωγηθή στα απόρρητα
μυστήρια και στις μεγάλες
αλήθειες, να δεχθή την
αποκάλυψη και εν συνεχεία να τα
διαβιβάση στον λαό. Της
θεολογίας προηγείται
απαραίτητα η θεραπεία και εν
συνεχεία ο θεολόγος μπορεί να
θεραπεύση άλλους. Γι’ αυτό
στην Ορθόδοξη Πατερική
Παράδοση ο θεολόγος συνδέεται
και ταυτίζεται με τον
πνευματικό πατέρα και ο
πνευματικός πατέρας είναι ο
κατ’ εξοχήν θεολόγος, δηλαδή
εκείνος που πάσχει τα θεία και
μπορεί έτσι να καθοδηγή
απλανώς τα πνευματικά του
παιδιά.
Ο π. Ιωάννης
Ρωμανίδης γράφει
χαρακτηριστικά:
«Ο κατ’ εξοχήν
Ορθόδοξος Θεολόγος είναι ο
γνωρίζων αμέσως τινάς
των ενεργειών του Θεού της
ελλάμψεως ή περισσοτέρως
αυτάς δια της θέας ή εμμέσως
τα ενεργείας του Θεού μέσω
προφητών, αποστόλων, και
αγίων ή μέσω της Αγίας
Γραφής, των συγγραμμάτων των
Αγίων Πατέρων και των
αποφάσεων και πρακτικών των
Οικ. και Τοπικών αυτών
Συνόδων. Ο θεολόγος είναι
εκείνος όστις δια της αμέσου
ή εμμέσου γνώσεως ταύτης και
θεωρίας γνωρίζει σαφώς να
διακρίνη μεταξύ των
ενεργειών του Θεού και των
ενεργειών των κτισμάτων και
ιδίως των ενεργημάτων του
διαβόλου και των δαιμόνων.
Άνευ του χαρίσματος της
διακρίσεως των πνευμάτων δεν
δύναταί τις να δοκιμάση τα
πνεύματα, ίνα ίδη αν είναι τι
ενέργημα του Αγίου Πνεύματος
ή του διαβόλου και των
δαιμόνων. Επομένως ο
θεολόγος και ο πνευματικός
πατήρ είναι το ίδιον πράγμα.
Ο στοχαζόμενος και
διαλεγόμενος εις αναζήτησιν
νοησιαρχικής κατανοήσεως
των δογμάτων της πίστεως
κατά τα πρότυπα της
Φραγκολατινικής παραδόσεως
ασφαλώς όχι μόνον
πνευματικός πατήρ δεν είναι,
αλλά ούτε κατά κυριολεξίαν
θεολόγος δύναται να λέγεται.
Η θεολογία δεν είναι μια
αφηρημένη επιστήμη ή
πρακτική, ωσάν την λογικήν,
μαθηματικήν, αστρονομίαν, ή
χημείαν, αλλά τουναντίον
έχει χαρακτήρα πολεμικόν
ωσάν την στρατηγικήν και
ιατρικήν. Η μεν ασχολείται με
την άμυναν και επίθεσιν
έναντι των εχθρών δια της
σωματικής και στρατηγικής
τελειοποιήσεως εις την
χρήσιν όπλων, οχυρωμάτων και
αμυντικών και επιθετικών
σχεδίων, η δε με την
πολεμικήν εναντίον των
ψυχικών και σωματικών
ασθενειών δια της υγείας και
των μέσων αποκαταστάσεως της
υγείας.
Ο θεολόγος, όστις
αγνοεί τα μεθοδείας του
εχθρού και την κατά Χριστόν
τελειότητα, αδυνατεί όχι
μόνον να αγωνισθή ο ίδιος
κατά του εχθρού υπέρ της
τελειώσεώς του, αλλά ούτε
είναι εις θέσιν να οδηγή και
να θεραπεύη άλλους. Είναι
ωσάν να λέγεται ή και να γίνη
στρατηγός ο ουδέποτε
εκγυμνασθείς, ο ουδέποτε
πολεμήσας και ο ουδέποτε
μελετήσας την πολεμικήν,
αλλά ο προσέξας μόνον εις την
ωραίαν και ένδοξον εμφάνισίν
του με μεγαλειώδεις και
λαμπράς στολάς εις δεξιώσεις
και παραστάσεις. Είναι ωσάν
να φέρεται ως χειρουργός ο
χασάπης και να κατέχη την
θέσιν ιατρού ο μη γνωρίζων
ούτε τας αιτίας των
ασθενειών, ούτε τους τρόπους
θεραπείας αυτών, ούτε την
κατάστασιν υγείας, εις την
οποίαν πρέπει να επαναφέρη
τον ασθενή»[23].
Π Α
Ρ Α Π Ο Μ Π Ε Σ
[6]
Γρηγορίου του Θεολόγου Ε.Π.Ε. 4,
14
[7] Φιλοκαλία Α’, σελ.
182, ξα’
[8]
Ιωάννου του Σιναΐτου: Κλίμαξ,
εκδ. Παπαδημητρίου, Λόγος Λ’,
ιβ’, σελ. 169
[9] ένθ.
ανωτ. Λόγος Λ’, ιγ’, σελ. 169
[10] ένθ.
ανωτ. Λόγος ΚΣΤ’, λστ’, σελ. 141
[11] ένθ.
ανωτ. Λόγος ΚΖ’, θ’, σελ.. 150
[12] Φιλοκαλία Β’, σελ.
17, κστ’
[13] ένθ. ανωτ. Β’, σελ.
47, ξδ’
[14] P G 91,
601 C
[15]
Φιλοκαλία Β’, σελ. 227, π’
[16] ένθ. ανωτ. Β’, σελ.
226, ξβ’
[17] άγ.
Διαδόχου Φωτικής: Τα εκατόν
γνωστικά κεφάλαια, μον.
Θεοκλήτου Δονυσιάτου,
Θεσσαλονίκη 1977, κεφ. ξζ’, σελ. 146
[18] ενθ.
ανωτ. κεφ. θ’, σελ. 33
[19] αγ.
Μαξίμου Ομολογητού, Φιλοκαλία
Β’, σελ. 150, ιστ’
[20]
Γρηγορίου Παλαμά Ε.Π.Ε. τόμος 2ος,
σελ. 182
[21]
Γρηγορίου Παλαμά, Συγγράμματα
Χρήστου, τόμος Α’, σελ. 422
[22] έν.
ανωτ. τόμος Α’, σελ. 644
[23] Ιω.
Ρωμανίδου: Δογματική και
συμβολική Θεολογία της Ορθοδ.
Καθολικής Εκκλησίας, εκδ.
Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 1973, σελ.
85-86
Μεταγραφή:
Θωμάς Δρίτσας