Ο άνθρωπος βιώνει την πάροδο του χρόνου μέσα από τα ίχνη που τα αισθητά πράγματα αφήνουν στην ανθρώπινη ψυχή. Αυτό έχει ισχύ και όταν μετράμε κάτι που δεν αφήνει σημάδι στην ψυχή, όπως η σιωπή;

Ο Αυγουστίνος εξηγεί στην ουσία ότι, σε περιπτώσεις σαν αυτήν, εμείς επικαλούμαστε εσωτερικά τη μνήμη του αντιθέτου της, δηλαδή του ήχου, για να συγκρίνουμε έπειτα το μέγεθος αυτού με εκείνο της σιωπής και να υπολογίσουμε έτσι τη διάρκεια. Με τον ίδιο τρόπο, όταν σχεδιάζουμε να παραγάγουμε έναν ήχο μιας κάποιας διάρκειας, μπαίνουν στο παιχνίδι εντός μας όχι μονάχα η εμπειρία, άρα το παρελθόν, αλλά και η προσδοκία της μελλοντικής διάρκειας και η πραγματική ήχηση του ίδιου εκείνου ήχου.

Η ψυχή περιέχει επομένως όλες τις διαστάσεις του χρόνου: το παρελθόν ως μνήμη και ανάμνηση, το μέλλον ως προσδοκία και τον παρόντα χρόνο ως σημείο που ενώνει τα δύο άκρα. Χρόνος και ψυχή είναι οι έννοιες-άξονες γύρω από τους οποίους κινείται η σκέψη στο κείμενο που παραθέτουμε εδώ.

Ο χρόνος και η ψυχή

Αγίου Αυγουστίνου:

"Σε εσένα, ψυχή μου, μετρώ τον χρόνο. Δεν μπερδεύομαι με τα «Τι;» και τα «Πώς;» σου. Δεν μπερδεύω εσένα την ίδια με την παραφροσύνη των εντυπώσεών σου. Σε εσένα, λέω, μετρώ τον χρόνο. Ναι, η εντύπωση που τα πράγματα παράγουν σε εσένα καθώς περνούν παραμένει όταν τα πράγματα έχουν περάσει· είναι αυτή που είναι παρούσα, όχι εκείνες που είναι περασμένες επειδή εκείνη τις γέννησε. Είναι εκείνη που μετρώ, όταν μετρώ τον χρόνο. Ο χρόνος είναι εκείνη ή δεν είναι ο χρόνος εκείνος που μετρώ.

Και τότε, όταν μετράμε σιωπές και λέμε αυτή η παύση διαρκεί όσο εκείνος ο ήχος;

Ακριβώς: σε αυτές τις περιπτώσεις, για να μπορέσουμε να υπολογίσουμε με κάποιον τρόπο τη χρονική έκταση των παρεμβολών τής σιωπής, υποκρινόμαστε στη θέση τους τον ήχο της φωνής και προσπαθούμε να μετρήσουμε νοερά τη διάρκεια που θα είχε. Και χωρίς τη χρήση της φωνής και των χειλιών εμείς απαγγέλλουμε νοερά ποιήματα και στίχους και λόγια· και είμαστε πάντοτε σε θέση να δείξουμε πόσο διαρκούν οι εκτελέσεις τους και πόση ποσότητα χρόνου καταλαμβάνουν το ένα σε σχέση με το άλλο, όχι διαφορετικά απ' ό,τι αν τα απαγγέλλουμε μεγαλοφώνως.

Ας υποθέσουμε ότι κάποιος θέλει να παραγάγει έναν ήχο λίγο πιο παρατεταμένο και έχει νοερά προκαθορίσει πόσο πρέπει να κρατήσει· αυτός θα έχει ασφαλώς προστρέξει στη σιωπή και θα έχει εμπιστευθεί τη μνήμη του σε εκείνο το καθορισμένο χρονικό διάστημα και, επομένως, θα έχει αρχίσει να παραγάγει τη φωνή, που ηχεί ώσπου να φτάσει στο καθορισμένο όριο. Ή μάλλον που έχει ηχήσει και θα ηχήσει· γιατί αυτή που έχει ήδη παρέλθει έχει αναμφίβολα ηχήσει, και όσο απομένει από αυτή θα ηχήσει. Κι έτσι περνά, ενώ η παρούσα πρόθεση μεταφράζει το μέλλον σε παρελθόν, και το παρελθόν μεγαλώνει σταδιακά όσο μειώνεται το μέλλον, ώσπου αφού τελειώσει το μέλλον όλα θα έχουν περάσει.

Πώς μπορεί όμως να μειωθεί και να τελειώσει το μέλλον, που δεν υπάρχει ακόμη, και πώς μπορεί να μεγαλώσει το παρελθόν που δεν υπάρχει πια, αν όχι επειδή υπάρχουν και τα τρία στον νου που επιτελεί αυτή τη διαδικασία; Διότι υπάρχει ο νους που έχει προσδοκίες, προσέχει, θυμάται· και εκείνο το οποίο αναμένει το καθιστά αντικείμενο προσοχής για να γίνει αντικείμενο μνήμης.

Ποιος αρνείται, λοιπόν, ότι το μέλλον δεν υπάρχει; Υπάρχει όμως ήδη η νοερή προσδοκία για το μέλλον. Και ποιος αρνείται ότι το παρελθόν δεν υπάρχει; Στον νου όμως υπάρχει ακόμη η ανάμνηση του παρελθόντος. Και ποιος αρνείται ότι ο παρών χρόνος στερείται έκτασης, δεδομένου ότι περνά σε μια στιγμή; Αυτό όμως που διαρκεί είναι η προσοχή, διαμέσου της οποίας κάθε πράγμα του παρόντος προχωρά σταδιακά στην απουσία.

Επομένως, δεν είναι μακρινός ο μελλοντικός χρόνος, που δεν υπάρχει, αλλά ένα μακρινό μέλλον είναι μια μακροπρόθεσμη προσδοκία πραγμάτων που θα έρθουν, και δεν είναι μακρινό το παρελθόν, που δεν υπάρχει, αλλά ένα μακρινό παρελθόν είναι μια παρατεταμένη ανάμνηση των πραγμάτων που συνέβησαν".