Κεφάλαιο 92. Ότι ουκ έστι των κακών αίτιος ο Θεός.

 Χρη ειδέναι, ότι έθος τη θεία Γραφή την παραχώρησιν του Θεού ενέργειαν αυτού καλείν, ως όταν λέγη ο απόστολος εν τη προς Ρωμαίους επιστολή·

"Η ουκ έχει εξουσίαν ο κεραμεύς του πηλού εκ του αυτού φυράματος ποιήσαι, ό μεν εις τιμήν σκεύος, ό δε εις ατιμίαν;"

Ότι μεν γαρ αυτός ποιεί και ταύτα κακείνα·

μόνος γαρ αυτός εστι των απάντων Δημιουργός, αλλ' ουκ αυτός τίμια κατασκευάζει ή άτιμα, αλλ' η οικεία εκάστου προαίρεσις. Και τούτο δήλον, εξ ων ο αυτός απόστολος εν τη προς Τιμόθεον δευτέρα επιστολή φησιν·

"Εν μεγάλη οικία ουκ έστι μόνον σκεύη χρυσά και αργυρά, αλλά και ξύλινα και οστράκινα, και α μεν εις τιμήν, α δε εις ατιμίαν. Εάν ουν τις εκκαθάρη εαυτόν από τούτων, έσται σκεύος εις τιμήν, ηγιασμένον και εύχρηστον τω Δεσπότη, εις παν έργον αγαθόν ητοιμασμένον".

 Δήλον δε, ως εκουσίως η κάθαρσις γίνεται· "Εάν γαρ τις", φησίν, "εκκαθάρη εαυτόν", η δε ακόλουθος αντιστροφή αντιφωνεί· εάν δε μη εκκαθάρη, έσται σκεύος εις ατιμίαν, άχρηστον τω Δεσπότη, συντριβής άξιον.

Το ουν προκείμενον ρητόν και το "συνέκλεισεν ο Θεός πάντας εις απείθειαν", και το "έδωκεν αυτοίς ο Θεός πνεύμα κατανύξεως, οφθαλμούς του μη βλέπειν και ώτα του μη ακούειν"· ταύτα πάντα ουχ ως του Θεού ενεργήσαντος εκληπτέον, αλλ' ως του Θεού παραχωρήσαντος δια το αυτεξούσιον και το αβίαστον είναι το καλόν.  

 Τήν ουν παραχώρησιν αυτού ως ενέργειαν και ποίησιν αυτού λέγειν σύνηθες τη θεία Γραφή. Αλλά μην και ότε φησί "τον Θεόν κτίζειν κακά και μη είναι εν πόλει κακίαν, ην ο Κύριος ουκ εποίησεν", ου κακών αίτιον τον Θεόν δείκνυσιν, αλλ, επειδή δισέμφατον το της κακίας όνομα, δύο σημαίνον· ποτέ μεν γαρ το τη φύσει κακόν δηλοί, όπερ εναντίον εστί τη αρετή και τη του Θεού θελήσει, ποτέ δε το προς την ημετέραν αίσθησιν κακόν και επίπονον, ήγουν τας θλίψεις και επαγωγάς.

Αύται δε τω μεν δοκείν κακαί εισιν αλγειναί τυγχάνουσαι, τη δε αληθεία αγαθαί· επιστροφής γαρ και σωτηρίας γίνονται τοις συνιούσι πρόξενοι· ταύτας δια Θεού γίνεσθαί φησιν η Γραφή.  Ιστέον δε, ως και τούτων ημείς εσμεν αίτιοι· των γαρ εκουσίων κακών τα ακούσιά εισιν έκγονα.

Και τούτο δε ιστέον, ότι έθος τη Γραφή τινα εκβατικώς οφείλοντα λέγεσθαι αιτιολογικώς λέγειν, ως το "σοί μόνω ήμαρτον και το πονηρόν ενώπιόν σου εποίησα, όπως αν δικαιωθής εν τοις λόγοις σου και νικήσης εν τω κρίνεσθαί σε"· ου γαρ ο αμαρτήσας, ίνα νικήση ο Θεός, ήμαρτεν, ούτε δε ο Θεός εδείτο της ημών αμαρτίας, ίνα εκ ταύτης νικητής αναφανή·

φέρει γαρ ασυγκρίτως κατά πάντων και μη αμαρτανόντων τα νικητήρια δημιουργός ων και ακατάληπτος και άκτιστος και φυσικήν έχων την δόξαν και ουκ επίκτητον·

αλλ' ότι ημών αμαρτανόντων ουκ άδικός εστιν επιφέρων την οργήν και μετανοούσι συγχωρών, νικητής της ημετέρας κακίας αναδείκνυται.

Ουκ επί τούτω δε ημείς αμαρτάνομεν, αλλ' ότι ούτως αποβαίνει το πράγμα, ώσπερ, εάν κάθηταί τις εργαζόμενος, φίλος δε τις επιστή, φησίν, ότι, ίνα μηδέ σήμερον εργάσωμαι, παρεγένετο ο φίλος.

Κεφάλαιο 92. Ότι ο Θεός δεν είναι αίτιος τών κακών.

Πρέπει να γνωρίζουμε ότι η Αγία Γραφή συνηθίζει να ονομάζει την παραχώρηση του Θεού ενέργεια, όπως όταν λέει ο απόστολος στην προς Ρωμαίους επιστολή του:

«Μήπως δεν έχει τη δυνατότητα ο αγγειοπλάστης από το ίδιο υλικό να φτιάξει σκεύος χρήσιμο και σκεύος άχρηστο;».

Ο ίδιος, δηλαδή, φτιάχνει και το ένα και το άλλο.

Διότι μόνον αυτός είναι ο Δημιουργός όλων, αλλά τα σκεύη τα χρήσιμα ή άχρηστα δεν τα φτιάχνει ο ίδιος, αλλά η προσωπική διάθεση του καθένα. Και αυτό είναι φανερό απ’ όσα ο ίδιος απόστολος λέει στη δεύτερη επιστολή του στο Τιμόθεο:

«Στο πλούσιο σπίτι δεν υπάρχουν μόνον χρυσά και ασημένια σκεύη, αλλά και ξύλινα και οστράκινα, και από αυτά άλλα είναι για καλή χρήση και άλλα όχι. Εάν, λοιπόν, κάποιος καθαρίσει τον εαυτό του από αυτά (τα άχρηστα), θα είναι χρήσιμο σκεύος, αγιασμένο και αρεστό στο Δεσπότη, έτοιμο για κάθε καλό έργο».

Και είναι φανερό ότι η κάθαρση γίνεται με τη θέλησή μας. Διότι λέει, «εάν κάποιος καθαρίσει τον εαυτό του», εννοείται ότι η αντίθετη φράση αποτελεί τον αντίλογο· εάν, δηλαδή, κάποιος δεν καθαρίσει τον εαυτό του, θα είναι άχρηστο σκεύος, αχρείαστο στο Δεσπότη, άξιο να πεταχθεί.

Το συζητούμενο, λοιπόν χωρίο και το «ο Θεός οδήγησε όλους σε ανυπακοή», όπως και το (χωρίο) «ο Θεός τους χάρισε πνεύμα κατανύξεως, μάτια να μη βλέπουν και αυτιά να μην ακούν», όλα αυτά δεν πρέπει να τα εννοήσουμε ως ενέργειες του Θεού, αλλά ως παραχώρησή του, επειδή το καλό είναι αυτεξούσιο και αβίαστο.

Η Αγία Γραφή, λοιπόν, συνηθίζει να χαρακτηρίζει την παραχώρηση του Θεού ως ενέργεια και έργο του. Και μάλιστα όταν λέει, «ο Θεός φτιάχνει τα κακά και δεν υπάρχει κακία στην πόλη, την οποία να μην την έφτιαξε ο Θεός», δε σημαίνει αυτό το πράγμα ότι ο Θεός είναι αίτιος των κακών, επειδή το όνομα της κακίας εκφράζει δύο πράγματα και έχει δύο σημασίες· άλλοτε, δηλαδή, σημαίνει το φυσικό κακό, το οποίο είναι αντίθετο στην αρετή και τη θέληση του Θεού, και άλλοτε σημαίνει την κακία και ταλαιπωρία σύμφωνα με τη δική μας αντίληψη, δηλαδή τις θλίψεις και κακουχίες.

Αυτές, λοιπόν, φαινομενικά αποτελούν κακίες, επειδή είναι οδυνηρές, ενώ στην πραγματικότητα βγαίνουν σε καλό· διότι γίνονται αιτία επιστροφής και σωτηρίας σ’ αυτούς που τις δοκιμάζουν. Η Γραφή λέει ότι αυτές οι θλίψεις γίνονται με παραχώρηση Θεού. Και πρέπει να γνωρίζουμε ότι εμείς είμαστε αίτιοι και αυτών· διότι τα αθέλητα κακά προκαλούν και αυτά (κακά) που έρχονται με τη θέλησή μας.

Πρέπει ακόμη να γνωρίζουμε και το εξής, ότι η Αγία Γραφή συνηθίζει ορισμένα που επιβάλλεται να λέγονται ως αποτέλεσμα, να τα λέει ως αιτία, όπως το (χωρίο) «μπροστά σου μόνο αμαρτάνω και κάνω το πονηρό, για να εκπληρωθούν τα λόγια σου και να δικαιωθούν οι κρίσεις σου»· δεν αμάρτησε ο αμαρτωλός, για να δικαιωθεί με τη νίκη του ο Θεός, ούτε πάλι ο Θεός εξαρτιόταν από τη δική μας αμαρτία, για να βγει απ’ αυτήν νικητής.

Διότι χωρίς σύγκριση η δόξα της νίκης, του ανήκει περισσότερο απ’ όλους, ακόμη κι απ’ αυτούς που δεν αμάρτησαν, επειδή είναι ο Δημιουργός, ακατάληπτος, άκτιστος και έχει τη δόξα από τη φύση του και όχι ως απόκτημα. Διότι αποδεικνύεται νικητής της κακίας μας·

και όταν εμείς αμαρτάνουμε, δεν είναι άδικος που οργίζεται εναντίον μας· και όταν μετανοούμε, μας συγχωρεί.

Και εμείς βέβαια δεν αμαρτάνουμε σκόπιμα, αλλά διότι έτσι συμβαίνουν τα πράγματα· όπως ακριβώς, αν αναπαύεται κανείς από την εργασία του, και έλθει κάποιος φίλος του, λέει ότι ήλθε φίλος και δεν θα εργασθώ σήμερα.