• 1. Αρχαίοι φιλόσοφοι και θεολόγοι για την αποκατάσταση των πάντων

• 2. Οι απόψεις των ερμηνευτών για την θέση του αγίου Γρηγορίου Νύσσης σχετικά με την αποκατάσταση των πάντων

• 3. Ερμηνευτικά σχόλια στην διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου Νύσσης για την αποκατάσταση των πάντων

  • α) Η μεγάλη του εκκλησιαστική προσωπικότητα

  • β) Οι απόψεις του για την φιλοσοφία

  • γ) Η διδασκαλία του για την προαίρεση του ανθρώπου και την αιωνιότητα της Κολάσεως

  • δ) Ερμηνευτική ανάλυση συγκεκριμένων χωρίων

  • ε) Ερμηνεία του αγίου Γρηγορίου Νύσσης από τους Πατέρας της Εκκλησίας 

• 4. Συμπεράσματα

1. Αρχαίοι φιλόσοφοι και θεολόγοι για την αποκατάσταση των πάντων

Στους αρχαίους λαούς παρατηρείται η θεωρία περί της φθοράς και αποκαταστάσεως του κόσμου. Σύμφωνα με την άποψη αυτή ο κόσμος κινείται σε ένα ορισμένο χρονικό όριο, οπότε με διάφορα γεγονότα έρχεται η φθορά και η καταστροφή του, και στην συνέχεια αρχίζει νέα περίοδος ανασυστάσεως, ανασυγκροτήσεως και διακοσμήσεως του κόσμου. Έτσι, είχε αναπτυχθή από παλαιά η θεωρία της ανακυκλήσεως του κόσμου. Αυτή δε η εκ νέου δημιουργία του κόσμου είναι γνωστή ως παλιγγενεσία ή αποκατάσταση του κόσμου.

Τέτοιες αντιλήψεις συναντά κανείς σε αρχαίες φιλοσοφικές σχολές. Περί αυτών των θεμάτων μίλησε η προστωϊκή φιλοσοφία (Αναξίμανδρος, Πυθαγόρειοι, Ηράκλειτος, Εμπεδοκλής), η στωϊκή φιλοσοφία, ο νεοπλατωνισμός. Μέσα στην ανακύκληση του κόσμου συμμετέχει και η ψυχή του ανθρώπου, γι’ αυτό και τα περισσότερα φιλοσοφικά συστήματα κάνουν λόγο για μετεμψύχωση ή μετενσάρκωση, δηλαδή για την εκ νέου επάνοδο της ψυχής στον κόσμο για να καθαρθή. Δεν πρόκειται να κάνουμε μεγαλύτερη ανάλυση της θεωρίας της αποκαταστάσεως των πάντων, όπως αναπτυσσόταν στην αρχαία φιλοσοφία. Το γεγονός είναι ότι αποτελεί κοινό σημείο όλων των φιλοσόφων, εν συνδυασμώ με άλλες θεωρίες για την δημιουργία του κόσμου, την ύπαρξη του κακού, την δημιουργία του ανθρώπου και την μετενσάρκωση των ψυχών.

Ο Ωριγένης, ο μεγάλος αυτός θεολόγος του Γ’ μ.Χ. αιώνος, σαφώς στην διδασκαλία του ανέπτυξε την θεωρία περί της αποκαταστάσεως των πάντων. Σε πολλά σημεία ο Ωριγένης είχε επηρεασθή από την φιλοσοφία, και ήταν εκφραστής του λεγομένου εξελληνισμένου Χριστιανισμού, ενώ οι άγιοι Πατέρες εξέφραζαν τον εκχριστιανισμένο ελληνισμό.

Σύμφωνα με την διδασκαλία του Ωριγένους, οι ψυχές των ανθρώπων προχωρούν δια της καθάρσεως σε συμφιλίωση με τον Θεό. Άλλες ψυχές φθάνουν στην κάθαρση και την συμφιλίωση με τον Θεό από την παρούσα ζωή, άλλες όμως χρειάζονται περισσότερο χρόνο, γι’ αυτό και επανέρχονται εκ νέου στην ζωή, με άλλη σωματική μορφή. Έτσι, γίνεται λόγος για διαδοχικές μετενσαρκώσεις, έως ότου επιτευχθή η τελεία κάθαρση κάθε ψυχής, και ένωση με τον Θεό. Με αυτό το πνεύμα οι τιμωρίες των ασεβών και των δαιμόνων θα είναι πρόσκαιρες. Όταν όλες οι ψυχές καθαρθούν, τότε θα ηττηθή ο διάβολος, θα υποταγούν όλα στον Θεό και θα γίνη η αποκατάσταση των πάντων, θα ακολουθήση η ανάσταση των ανθρώπων με πνευματικά σώματα. Με αυτήν την άποψη όλα θα επανέλθουν στην αρχέγονη κατάσταση.

Βασική αρχή του Ωριγένους είναι ότι το τέλος του κόσμου πρέπει να είναι όμοιο με την αρχή του. Οι ποινές που επιβάλλονται από τον Θεό και αρχίζουν από την παρούσα ζωή συνεχίζονται και μετά τον θάνατο έως ότου γίνη η κάθαρση και η αποκατάσταση των πάντων, έως ότου όλα υποταγούν στον Θεό. Αυτή η κάθαρση γίνεται και δια του καθαρσίου πυρός, που καθαρίζει τον κόσμο από την φθορά και ανακαινίζει τα πάντα. Έτσι, θα αναιρεθή και θα καταργηθή τελείως η κακία, με την επικράτηση του αγαθού. Φαίνεται από όσα αναφέραμε ότι ο Ωριγένης συνδέει την αποκατάσταση των πάντων με την ανακύκληση των ψυχών*.

Η φράση "αποκατάσταση των πάντων" υπάρχει μια φορά στην Αγία Γραφή, και ιδιατέρως στην ομιλία του Αποστόλου Πέτρου στην στοά του Σολομώντος, μετά την θεραπεία του χωλού. Μεταξύ των άλλων ο Απόστολος Πέτρος ομίλησε περί μετανοίας και επιστροφής στον Θεό. Είπε: "μετανοήσατε ουν και επιστρέψατε εις το εξαλειφθήναι υμών τας αμαρτίας, όπως αν έλθωσι καιροί αναψύξεως από προσώπου του Κυρίου και αποστείλη τον προκεχειρισμένον υμίν Χριστόν Ιησούν, ον δει ουρανόν μεν δέξασθαι άχρι χρόνων αποκαταστάσεως πάντων ων ελάλησεν ο Θεός δια στόματος πάντων αγίων αυτού προφητών απ’ αιώνος" (Πράξ. γ', 19-21).

Η φράση όμως "αποκατάσταση πάντων" δεν σημαίνει εδώ την αποκατάσταση και την ανακύκληση των ψυχών, όπως υποστήριζαν οι φιλόσοφοι, αλλά την μέλλουσα Βασιλεία, που θα έλθη με την Δευτέρα έλευση του Χριστού, οπότε θα γίνη ανακαίνιση της κτίσεως. Υπάρχουν και άλλοι όροι στην Αγία Γραφή, όπως ανακαίνιση, παλιγγενεσία, ανακεφαλαίωση, οι οποίοι, άλλοτε δηλώνουν την αναγέννηση και ανακαίνιση του κόσμου που έγινε με την έλευση του Χριστού, άλλοτε την αναγέννηση του ανθρώπου με την εισαγωγή του στην Εκκλησία, δια του αγίου Βαπτίσματος, και άλλοτε την παλιγγενεσία κατά την Δευτέρα Παρουσία του Χριστού, αφού, όπως γνωρίζουμε, θα υπάρξη αλλαγή του κόσμου από την φθορά, που είναι αποτέλεσμα της αμαρτίας.

Άλλωστε, αυτό το αγιογραφικό χωρίο πρέπει, οπωσδήποτε, να ερμηνευθή μέσα σε όλη την διδασκαλία της Αγίας Γραφής, όπου γίνεται λόγος για την μοναδικότητα της ψυχής, για την ύπαρξη αιωνίας Κολάσεως, για το ότι το δικαστήριο με την έλευση του Χριστού θα έχη διπλή κατάληξη, δηλαδή αιώνιο Παράδεισο και αιώνια Κόλαση, ότι υπάρχει η βλασφημία κατά του Αγίου Πνεύματος που δεν πρόκειται να συγχωρηθή, ούτε στον νυν ούτε στον μέλλοντα αιώνα, ότι όλοι πρέπει να παρουσιασθούν ενώπιον του βήματος του Χριστού για να λάβουν τον καρπό των έργων τους, καλών ή κακών κ.λ.π.

Δεν είναι σκόπιμο να παραθέσουμε εδώ όλα αυτά τα αγιογραφικά χωρία, γιατί ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να τα δη στα σχετικά κεφάλαια αυτού του βιβλίου, που γίνεται λόγος για τα θέματα αυτά. Γεγονός είναι ότι πουθενά στην Αγία Γραφή δεν μπορεί να σταθή η ιδέα περί αποκαταστάσεως των πάντων, ότι, δηλαδή, οι ψυχές θα επανέρχωνται στην ζωή ως την τελική κάθαρση, ότι δεν θα υπάρξη αιώνια Κόλαση.

Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο έχουμε και συνοδική καταδίκη της θεωρίας της αποκαταστάσεως των πάντων. Συγκεκριμένα, στο "Συνοδικό της Ορθοδοξίας" καταδικάζονται όσοι πιστεύουν στην θεωρία περί της αποκαταστάσεως των πάντων και όλων των άλλων θεμάτων που συνδέονται με αυτήν. Λέγεται: "Τοις δεχομένοις και παραδιδούσι τα μάταια και Ελληνικά ρήματα, ότι τε προΰπαρξίς εστι των ψυχών, και ουκ εκ του μη όντος τα πάντα εγένετο, και παρήχθησαν, ότι τέλος εστί της κολάσεως ή αποκατάστασις αύθις της κτίσεως, και των ανθρωπίνων πραγμάτων, και δια των τοιούτων λόγων την Βασιλείαν των Ουρανών λυομένην πάντως, και παράγουσαν εισάγουσιν, ην αιωνίαν και ακατάλυτον αυτός τε ο Χριστός και Θεός ημών εδίδαξε, παρέδοτο, και δια πάσης της Παλαιάς και Νέας Γραφής ημείς παρελάβομεν, ότι και Κόλασις ατελεύτητος, και η Βασιλεία αΐδιος, δια των τοιούτων λόγων εαυτούς τε απολλύουσι, και ετέροις αιωνίας καταδίκης προξένοις γινομένοις, Αναθεμα"*.

Η θεωρία περί της αποκαταστάσεως των πάντων θεωρείται "μάταιο και ελληνικό ρήμα", δηλαδή καρπός της ελληνικής φιλοσοφίας, που λυμαίνεται την Βασιλεία των Ουρανών, και καταργεί τον λόγο της Γραφής, που μιλά για ατελεύτητη Κόλαση. Όσοι δέχονται τέτοιες απόψεις όχι μόνον καταστρέφουν τον εαυτό τους, αλλά γίνονται πρόξενοι και αιτία καταστροφής και άλλων. Γι’ αυτό ακριβώς αναθεματίζονται και αποβάλλονται από την Εκκλησία ως άρρωστα και σεσηπότα μέλη.

Φυσικά, αυτός ο αναθεματισμός του Συνοδικού της Ορθοδοξίας συνδέεται στενά με την καταδίκη από την Ε’ Οικουμενική Σύνοδο των θεωριών του Ωριγένους, μεταξύ των οποίων και την θεωρία της αποκαταστάσεως των πάντων.

2. Οι απόψεις των ερμηνευτών για την θέση του αγίου Γρηγορίου Νύσσης σχετικά με την αποκατάσταση των πάντων

Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης ασχολήθηκε σε όλα τα γραπτά του με την ζωή μετά τον θάνατο, με το τι είναι η ψυχή, πώς μετά την έξοδό της από το σώμα διατηρείται η υπόσταση του ανθρώπου, πώς θα γίνη η ανάσταση των σωμάτων, τι είναι η Βασιλεία του Θεού κ.λ.π. Πολλές από αυτές τις απόψεις είδαμε σε άλλα κεφάλαια αυτού του βιβλίου.

Μέσα σε τέτοια εσχατολογικά θέματα συμπεριλαμβάνεται και η λεγομένη θεωρία περί της αποκαταστάσεως των πάντων. Εκτός από λίγες εξαιρέσεις, όλοι σχεδόν όσοι ασχολήθηκαν με την διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου Νύσσης, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ο άγιος στο θέμα της αποκαταστάσεως των πάντων επηρεάστηκε από τον Ωριγένη. Βέβαια, όπως ισχυρίζονται, δεν δέχεται όλες τις θεωρίες του Ωριγένους για τα θέματα αυτά, αφού αρνείται την μετενσάρκωση, την ανακύκληση των ψυχών, αλλά όμως στην αποκατάσταση των πάντων ακολουθεί με μετριοπάθεια τις απόψεις του Ωριγένους. Έτσι, λέγουν, ότι ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης ομιλεί για την αποκατάσταση κατά τρόπο θετικό.

Θα δούμε σε γενικές γραμμές ποιά είναι η εντύπωση των διαφόρων ερμηνευτών σχετικά με τις θέσεις του αγίου Γρηγορίου Νύσσης για το θέμα που μελετάμε, και στην συνέχεια θα εξετάσουμε αν τα συμπεράσματά τους ανταποκρίνονται στην αλήθεια. Βέβαια, τα όσα σχολιάζουν και παραθέτουν οι ερμηνευτές λέγονται από τον άγιο Γρηγόριο Νύσσης, αλλά εκείνο που πρέπει να πούμε είναι ότι δεν ερμηνεύονται μέσα στα αυθεντικά πλαίσια, και δεν κατανοείται, σε μερικά σημεία, η αλήθεια των λεγομένων. Γιατί, όπως θα δούμε στην συνέχεια, στο θέμα της αποκαταστάσεως των πάντων ο άγιος Γρηγόριος δεν εννοεί αυτό που του αποδίδουν οι περισσότεροι από τους μελετητές του. Πραγματικά, για να κατανοήση κανείς την διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου πρέπει να διαθέτη τα ανάλογα ερμηνευτικά κλειδιά και να εντάξη τα όσα λέγει μέσα στην όλη παράδοση της Εκκλησίας.

Ο βασικός σκοπός του ανθρώπου, κατά τον άγιο Γρηγόριο Νύσσης, είναι η θέωσή του. Μόνον μέσα από την προοπτική αυτή πρέπει να θεωρούμε την σωτηρία του ανθρώπου. Αλλά για να επιτύχη κανείς αυτόν το ύψιστο σκοπό, πρέπει να περάση μέσα από την κάθαρση, η οποία είναι απαραίτητη για τον άνθρωπο. Η κάθαρση είναι δυνατόν να επιτευχθή στην παρούσα ζωή. Αλλά, αν μερικοί δεν μπόρεσαν να την επιτύχουν εδώ, θα συνεχισθή και στην άλλη ζωή. Βέβαια, ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης δεν δέχεται την μετεμψύχωση, η οποία, κατά την άποψη του Ωριγένους, συνεχίζει την κάθαρση του ανθρώπου, αλλά, όμως, μιλώντας για κάθαρση, δέχεται ότι συνεχίζεται και μετά τον θάνατο.

Η κάθαρση μετά τον θάνατο επιτυγχάνεται με το λεγόμενο καθάρσιο πυρ ή καθαρτήριο πυρ, το οποίο είναι θεραπευτικό. Έτσι, οι βάσανοι του άδου είναι θεραπευτικές, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι δεν είναι αιώνιες. Κάποτε θα σταματήση να υπάρχη ο Άδης. Οι ψυχές μετά την κάθαρσή τους, την οποία άλλες επιτυγχάνουν από την παρούσα ζωή και άλλες μετά τον θάνατο εισέρχονται στην αιωνιότητα.

Η κάθαρση και η σωτηρία επιτυγχάνεται με την αγάπη και την φιλανθρωπία του Θεού. Ο Θεός, ως φιλάνθρωπος, παιδεύει τον άνθρωπο για να τον ανακαινίση.

Τα αγαθά που θα απορρεύσουν από την κάθαρση είναι πάρα πολλά. Η φύση του ανθρώπου ανακαινίζεται, αφού αποβάλλει όλα τα νόθα και ξένα στοιχεία, τα οποία προσετέθησαν σε αυτήν.

Μέσα στα πλαίσια αυτά θα καταργηθή και αυτός ο ίδιος ο θάνατος, το κακό θα αφανισθή και έτσι όλα θα υποταγούν στον Θεό. Δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην ύπαρξη και την εξαφάνιση του κακού. Το κακό, κατά τον άγιο Γρηγόριο Νύσσης, δεν είναι οντολογικό γεγονός, γιατί είναι στέρηση του αγαθού. Το κακό είναι φθαρτό. Αλλά κάθε φθαρτό δεν είναι αγέννητο. Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο δεν υπάρχει κατ’ ουσίαν κακό, αλλά υπάρχει η ποιότητα του κακού. Επειδή η ποιότητα δεν συνιστά την ουσία, γι’ αυτό και το κακό δεν είναι ουσία.

Αυτό σημαίνει ότι το κακό δεν είναι αιώνιο, αλλά έχει προσωρινό χαρακτήρα. Δεν μπορεί το κακό, που είναι αγέννητο και φθαρτό, να υπερισχύση του αγαθού και αφθάρτου, που είναι ο Θεός. Επομένως, κάποτε το κακό, που δεν είναι ουσία, θα καταργηθή. Η εξάντληση και κατάργηση του κακού δεν προσκρούει στην ελευθερία του ανθρώπου, γιατί τότε η ανθρώπινη ελευθερία θα ήταν ισχυρότερη από τον αγαθό Θεό και την δύναμή Του, αφού θα είχε την δυνατότητα να παρατείνη επ’ άπειρο την πορεία του κακού. Επομένως, το κακό κάποτε θα εκλείψη.

Όχι μόνον θα καθαρθούν οι ψυχές των ανθρώπων και θα εξαλειφθή το κακό, αλλά ακόμη και ο διάβολος θα υποταγή στον Θεό, που σημαίνει ότι θα σωθή. Η απολύτρωση του Χριστού απεδείχθη τελικά σωτήρια και για τον διάβολο. Ο Χριστός προσέλαβε την ανθρώπινη φύση και πέθανε στον Σταυρό, και ο διάβολος επειδή συνελήφθη από την σάρκα του Χριστού, όπως τα ψάρια με το αγκίστρι, εξαναγκάστηκε να αποδώση τις ψυχές που κατείχε. Έτσι αυτό αποδείχθηκε σωτήριο και για τον διάβολο.

Βέβαια, οι ερμηνευτές του αγίου Γρηγορίου Νύσσης σημειώνουν ότι σε όλο το θεολογικό του σύστημα υπάρχουν πολλές αντιφάσεις. Μια αντίφαση, την οποία προσπαθεί να απαλύνη ο άγιος Γρηγόριος είναι, πώς συμβιβάζεται η "αναγκαστική" κάθαρση και αποκατάσταση όλων των ανθρώπων, ακόμη και του διαβόλου, με την ελευθερία την οποία έχει τόσο ο άνθρωπος όσο και ο διάβολος. Μια άλλη αντίφαση είναι, πώς, ενώ κάνει λόγο για την κατάργηση του κακού και την τελική σωτηρία όλων των ανθρώπων, στα έργα του ομιλεί και για την αιωνιότητα της Κολάσεως. Και πώς, ενώ δέχεται την αποκατάσταση των πάντων, που πρέσβευε ο Ωριγένης, συγχρόνως δεν αποδέχεται την ανακύκληση των ψυχών ή την λεγομένη μετενσάρκωση, η οποία συνδέεται με την κάθαρση της ψυχής και την αποκατάσταση των πάντων.

Έχω την γνώμη ότι ακριβώς σε αυτές τις λεγόμενες "αντιφάσεις", που εντοπίζουν οι μελετητές του αγίου Γρηγορίου Νύσσης, βρίσκεται και η παρερμηνεία της διδασκαλίας του αγίου από τους μελετητές του, αλλά και η πραγματική ερμηνεία των θέσεών του. Θα πρέπη να εξετάση κανείς προσεκτικά αυτές τις "αντιφάσεις", για να δη ποιά είναι η θεωρία του αγίου Γρηγορίου για την αποκατάσταση των πάντων.

Βέβαια, υπάρχουν και ερμηνευτές που προσπαθούν να δουν τις πραγματικές προϋποθέσεις της διδασκαλίας του αγίου Γρηγορίου και να αποδείξουν ότι ο άγιος Γρηγόριος δεν διδάσκει ωριγενιστικές απόψεις. Όλα αυτά θα τα θίξουμε στην επόμενη ενότητα, όπου θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε τα πλαίσια της θεολογίας του αγίου Γρηγορίου Νύσσης, γιατί πιστεύουμε ότι ο άγιος Γρηγόριος αδικείται. Πρέπει, λοιπόν, να γίνη αποκατάσταση και του αγίου Γρηγορίου Νύσσης, σχετικά με την λεγομένη θεωρία της αποκαταστάσεως.

Δεν έχω την ψευδαίσθηση ότι με όσα θα λεχθούν εξαντλείται το θέμα αυτό, αλλά θα υπογραμμισθούν τα απαραίτητα σημεία, τα οποία, αν ο μελετητής του έργου του γνωρίζη, μπορεί να ερμηνεύση την διδασκαλία του αγίου*.

3. Ερμηνευτικά σχόλια στην διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου Νύσσης για την αποκατάσταση των πάντων

Στην ενότητα αυτή θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε τις "αντιφάσεις" που εντοπίζουν οι ερμηνευτές, όταν μελετούν την διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου Νύσσης, γιατί στο σημείο αυτό βρίσκεται η πραγματική ερμηνεία των έργων του.

Βέβαια, εξ αρχής πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι τόσο η προβληματική των θεμάτων, όσο και η γλώσσα με την οποία γράφει ο άγιος Γρηγόριος είναι δύσκολη για τον σύγχρονο αναγνώστη. Πρέπει να έχουμε πάντα υπ’ όψη μας ότι οι Πατέρες του τετάρτου αιώνα, ιδιαιτέρως ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης, είχαν να ασχοληθούν με ένα σοβαρό ζήτημα. Έπρεπε, δηλαδή, να αντιμετωπίσουν τα ερωτήματα των φιλοσόφων για τα κοσμολογικά, οντολογικά και σωτηριολογικά ζητήματα και να δώσουν απαντήσεις μέσα από την Αποκάλυψη. Εμείς σήμερα δεν ασχολούμαστε με τέτοια ζητήματα, γι’ αυτό και έχουμε δυσκολίες στην κατανόησή τους. Μπορούμε όμως να ερμηνεύσουμε την διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου μέσα από την εκκλησιαστική εμπειρία.

Θα προσπαθήσουμε να δούμε τα ερμηνευτικά πλαίσια της διδασκαλίας του αγίου Γρηγορίου Νύσσης περί των εσχάτων και της αποκαταστάσεως των πάντων μέσα από πέντε σημεία.

α) Η μεγάλη του εκκλησιαστική προσωπικότητα

Ο άγιος Γρηγόριος ήταν πραγματικά ένα μεγάλο πνευματικό ανάστημα. Όταν διαβάζη κανείς τα έργα του, χαίρεται την ευρύτητα της σκέψεώς του, την γονιμότητα της διδασκαλίας του, αλλά, κυρίως και προ παντός, την μεγάλη του ευαισθησία. Ασχολείται με θέματα πολύ δύσκολα, και όμως δεν αφίσταται της Ορθοδόξου Παραδόσεως.

Στον άγιο Γρηγόριο Νύσσης συναντούμε την διδασκαλία ότι το βαθύτερο έργο της Εκκλησίας είναι η θεραπεία του ανθρώπου, που επιτυγχάνεται μέσα από την κάθαρση, και ότι σκοπός του ανθρώπου είναι η θέωση. Βέβαια, και άλλοι Πατέρες αναλύουν αυτήν την πραγματικότητα, αλλά ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης επιχειρεί λεπτομερή ανάλυση. Στο έργο του "εις τον βίον Μωϋσέως", το οποίο είναι υπόδειγμα θεολογικού λόγου, κάνει θαυμάσιες προεκτάσεις και παρατηρήσεις.

Γενικά, ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης, αδελφός του Μ. Βασιλείου, ασχολήθηκε με θέματα τα οποία ήταν δυσεπίλυτα για το ανθρώπινο πνεύμα. Η μεγάλη του ευαισθησία, που φαίνεται στις συνομιλίες που είχε με την αδελφή του Μακρίνα, πριν εκείνη κοιμηθή, αλλά και ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζει τον θάνατό της, όπως και η στάση του απέναντι στον χωρισμό από την αδελφή του, κάνει τρομερή εντύπωση. Ήταν πραγματικά μεγάλος θεολόγος, αλλά και αρκετά ευαίσθητος πνευματικός πατέρας.

Η αξία της μεγάλης του προσωπικότητος αναγνωρίστηκε από όλη την Εκκλησία. Μετά τον θάνατο του αδελφού του, Μ. Βασιλείου, που έγινε το 379, ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης ανέλαβε διάφορες εκκλησιαστικές πρωτοβουλίες για την κατοχύρωση της ορθοδόξου πίστεως έναντι των Χριστολογικών αιρέσεων της εποχής του. Δυναμική ήταν η παρουσία του στην Σύνοδο της Αντιοχείας το 379 μ.Χ. καθώς επίσης και η αποστολή του στον Πόντο και την Αραβία για την ειρήνευση της Εκκλησίας. Γενικά, ο άγιος Γρηγόριος απέκτησε μεγάλο κύρος, και γι’ αυτό ενδιαφερόταν για την ρύθμιση διαφόρων εκκλησιαστικών υποθέσεων, κυρίως σε δογματικά ζητήματα.

Σημαντική ήταν η παρουσία του στην Β’ Οικουμενική Σύνοδο, στην Κωνσταντινούπολη το 381 μ.Χ. Βέβαια, στην Σύνοδο αυτή επικράτησε η θεολογία του αδελφού του, Μ. Βασιλείου, που είχε κοιμηθή δύο χρόνια πριν από την σύγκληση της Συνόδου, αλλά ο άγιος Γρηγόριος αποδείχθηκε ο θεολογικός εκφραστής της Συνόδου.

Κατά την διάρκεια των εργασιών της Συνόδου, ο άγιος Γρηγόριος ανέγνωσε μπροστά στον άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο μελέτη του, που αντέκρουε τις απόψεις του Ευνομίου, ο οποίος (Ευνόμιος) είχε καταφερθή εναντίον του Μ. Βασιλείου. Συγκεκριμένα ο Μ. Βασίλειος έγραψε εναντίον των αιρετικών θέσεων του Ευνομίου. Η επιχειρηματολογία του Μ. Βασιλείου τόσο πολύ εξέπληξε τον Ευνόμιο, ώστε απήντησε μετά δεκατέσσερα χρόνια με το έργο του "απολογία υπέρ απολογίας". Τότε, όμως, δεν ήταν δυνατόν να απαντήση ο Μ. Βασίλειος, γιατί βρισκόταν προς το τέλος της ζωής του. Την αποστολή αυτή εξεπλήρωσε με επιτυχία ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης. Με τρία βιβλία του κονιορτοποίησε στην κυριολεξία τις απόψεις του Ευνομίου, υπερασπιζόμενος τόσο την ορθόδοξη πίστη, όσο και την μνήμη του αδελφού του. Τα συγγράμματα αυτά συγκαταλέγονται στα άριστα αντιαιρετικά κείμενα.

Στην Β’ Οικουμενική Σύνοδο αναγνωρίστηκε από όλους ως ο κατ’ εξοχήν θεολόγος. Αυτός διάβασε την εισηγητική ομιλία στην Σύνοδο, εξεφώνησε τον επικήδειο λόγο στον Μελέτιο Αντιοχείας, που ήταν Πρόεδρος της Συνόδου, εξεφώνησε την ομιλία κατά την ενθρόνιση του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου στον θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως, και όπως πιστεύεται, αυτός έδωσε την τελική μορφή στο Σύμβολο της Πίστεως, αυτός συνέταξε το άρθρο περί του Αγίου Πνεύματος: "Και εις το Πνεύμα το άγιον, το κύριον, το ζωοποιόν, το εκ του Πατρός εκπορευόμενον, το συν Πατρί και Υιώ συμπροσκυνούμενον και συνδοξαζόμενον το λαλήσαν δια των Προφητών". Μάλιστα, λέγεται ότι στην εικονογράφηση της Β’ Οικουμενικής Συνόδου ο άγιος Γρηγόριος παρουσιάζεται ως ο πρακτικογράφος της Συνόδου.

Πριν από την λήξη τώς εργασιών της Συνόδου αυτής, ο αυτοκράτωρ Θεοδόσιος εξέδωσε διάταγμα, δια του οποίου ο άγιος Γρηγόριος ορίστηκε ως ένας από τους τρεις επισκόπους, που θα είναι πρότυπο πίστεως για τους επισκόπους του Πόντου, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι όσοι δεν συμφωνούσαν με την διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου και δεν είχαν κοινωνία μαζί του, ήταν αιρετικοί.

Μετά την Σύνοδο ανέλαβε περιοδείες στην Συρία, την Παλαιστίνη και την Αραβία για την λύση διαφόρων εκκλησιαστικών προβλημάτων, καθώς επίσης συμμετέσχε σε συνόδους για την κατοχύρωση της ορθοδόξου πίστεως. Όλα αυτά δείχνουν ότι είχε μεγάλο κύρος στον ορθόδοξο χώρο. Μάλιστα, σε αυτόν ανατέθηκε να εκφωνήση τους επικηδείους λόγους στην βασιλόπαιδα Πουλχερία και την Βασίλισσα Πλακίλλα.

Πέρα από αυτά τα γεγονότα, που είναι γνωστά στην εκκλησιαστική ιστορία από τις εκκλησιαστικές δραστηριότητες του αγίου Γρηγορίου Νύσσης, υπάρχουν και συνοδικά κείμενα που τον θεωρούν μεγάλο οικουμενικό πατέρα της Εκκλησίας. Η Γ’ Οικουμενική Σύνοδος, αναγνωρίζοντας την αξία της προσωπικότητος και της θεολογίας του, τον ονόμασε "άνδρα μετά τον αδελφόν δεύτερον εν τε λόγοις και εν τρόποις". Η φράση αυτή εννοεί ότι ήταν δεύτερος μετά τον αδελφό του τον Μ. Βασίλειο. Αλλά και η Ζ’ Οικουμενική Σύνοδος, τετρακόσια χρόνια μετά την κοίμησή του, του έδωσε τον μοναδικό τίτλο που δόθηκε σε θεολόγους της Εκκλησίας τον ονόμασε "πατέρα πατέρων". Μάλιστα, είναι γνωστή η απάντηση που έδωσε ο Μ. Βασίλειος, όταν εκφράσθηκαν απορίες, γιατί έναν τέτοιον μεγάλης αξίας άνθρωπο τον έκανε επίσκοπο της ασήμου πόλεως Νύσσης, που φαίνεται ότι αναφέρεται στον άγιο Γρηγόριο Νύσσης και όχι στον άγιο Γρηγόριο Θεολόγο, επειδή υπάρχει η λέξη "αδελφός": "Έστω Επίσκοπος μη εκ του τόπου σεμνυνόμενος, αλλά τον τόπον σεμνύνων αφ’ εαυτού"*.

Μια τέτοια μεγάλη πατερική φυσιογνωμία, που η ίδια η Εκκλησία δια των Οικουμενικών της Συνόδων ονομάζει "πατέρα πατέρων" και άνδρα δεύτερον μετά τον Μ. Βασίλειο στους λόγους και τους τρόπους, και ένας τέτοιος άγιος, για τον οποίον γινόταν λόγος να συμπεριληφθή στην τριάδα των Τριών Ιεραρχών, δεν είναι δυνατόν να πέση σε τέτοιες σοβαρές πλάνες, όπως είναι η θεωρία της αποκαταστάσεως των πάντων. Επομένως, σφάλλουν όσοι ισχυρίζονται ότι ο άγιος Γρηγόριος δέχεται τέτοιες θεωρίες, που η ίδια η Εκκλησία κατεδίκασε. Πώς είναι δυνατόν να καταδικάζεται συνοδικώς η θεωρία περί της αποκαταστάσεως των πάντων και όμως να επαινήται υπερβαλλόντως ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης;

β) Οι απόψεις του για την φιλοσοφία

Πολλοί ερμηνευτές του αγίου Γρηγορίου Νύσσης υποστηρίζουν ότι είναι ο φιλοσοφικότερος από τους Πατέρας της Εκκλησίας, από την άποψη ότι ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης σε πολλά ζητήματα, κυρίως στο περί της αποκαταστάσεως των πάντων, παρασύρθηκε από τους φιλοσοφούντας θεολόγους της εποχής του, όπως τον Ωριγένη.

Πρέπει να επαναλάβουμε αυτό που είπαμε προηγουμένως, ότι ο άγιος Γρηγόριος δεν παρασύρεται στα γραπτά του από την φιλοσοφία και τις θεωρίες της, αφού ο ίδιος είναι μέτρο και κριτήριο ορθοδόξου πίστεως και ζωής. Εκείνο που επεχείρησε ήταν να απαντήση στα οντολογικά ερωτήματα που έθεσε η φιλοσοφία. Η φιλοσοφία έθετε ερωτήματα: τι είναι το Όν, τι είναι τα όντα, ποιά σχέση υπάρχει μεταξύ του Όντος και των όντων, τι είναι το κακό, πώς εισήλθε στον κόσμο, τι είναι η ψυχή κ.λ.π. Με αυτά, τα λεγόμενα οντολογικά ερωτήματα, ασχολήθηκε ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης και έδωσε απαντήσεις μέσα από την αποκαλυπτική εμπειρία. Αυτό ήταν και το βασικό έργο των Πατέρων την κρίσιμη εκείνη εποχή*.

Κανείς δεν μπορεί να τον χαρακτηρίση φιλόσοφο, επειδή ασχολήθηκε με τα οντολογικά προβλήματα που έθετε η φιλοσοφία. Άλλωστε, τα τόσα ασκητικά συγγράμματά του, οι πνευματικές του ομιλίες και οι απαντήσεις που έδωσε σε πολλά ζητήματα της φιλοσοφίας, δείχνουν ότι η κατηγορία που εκτοξεύεται εναντίον του αγίου Γρηγορίου είναι ανεδαφική.

Η άποψή του για την φιλοσοφία είναι διατυπωμένη σε πολλά κείμενά του. Θα ήθελα όμως να παρουσιάσω τις απόψεις του για την φιλοσοφία, όπως φαίνονται στο κείμενό του "περί αρετής, ήτοι εις τον βίον Μωϋσέως".

Σχολιάζοντας ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης το γεγονός ότι η μητέρα του Μωϋσέως για να σώση το παιδί της, που μόλις είχε γεννηθή, το έβαλε σε κιβωτό (καλάθι) και το έρριξε στο ποτάμι, λέγει ότι ποτάμι είναι τα κύματα της ζωής αυτής και κιβωτός είναι η μόρφωση από ποικίλα μαθήματα. Αν κανείς έχη τέτοια μόρφωση δεν θα βυθιστή στα κύματα, αλλά θα βγη στην στεριά.

Η κόρη του Φαραώ, που ήταν άγονη και στείρα, υιοθέτησε τον μικρό Μωϋσή. Αυτό συμβολίζει την έξωθεν φιλοσοφία, που ήταν άγονη και στείρα. Δεν μπορεί κανείς να αρνήται αυτήν την άγονη και στείρα παίδευση όσο είναι ατελής, όταν όμως ανεβή, όπως ο Μωϋσής, επάνω στο όρος, τότε "αισχύνην ηγήσεται της κατά φύσιν αγόνου παις ονομάζεσθαι". Έτσι, όποιος ζήση την αποκάλυψη και φθάση στην θεοπτία αισθάνεται ντροπή και αισχύνη να ονομάζεται παιδί της φιλοσοφίας.

Μιλώντας αναλυτικότερα για την φιλοσοφία, ότι είναι άγονη και δεν ωφελεί τίποτε στην σωτηρία, γράφει: "Άγονος γαρ ως αληθώς η έξωθεν παίδευσις, αεί ωδίνουσα και μηδέποτε ζωογονούσα τω τόκω. Τίνα γαρ έδειξε καρπόν των μακρών ωδίνων η φιλοσοφία, ή τίνα τοσούτων τε και τοιούτων άξιον πόνων; Ου πάντες υπηνέμιοί τε και ατελέσφοροι πριν εις το φως ελθείν της θεογνωσίας αμβλίσκονται, δυνάμενοι ίσως γενέσθαι άνθρωποι, ει μη διόλου τοις κόλποις της αγόνου φιλοσοφίας ενεκαλύπτοντο;".

Στο καταπληκτικό αυτό χωρίο φαίνεται η άποψη του αγίου Γρηγορίου Νύσσης για την φιλοσοφία. Με τον όρο "έξωθεν παίδευσις" εννοεί την φιλοσοφία και όχι τα άλλα επιστημονικά μαθήματα. Η φιλοσοφία, ενώ πάντοτε αισθάνεται τους πόνους του τοκετού, ποτέ δεν γέννησε, αλλά παρέμεινε άγονη. Κανένα καρπό δεν προσέφερε στον άνθρωπο. Και μάλιστα παρατηρεί ότι θα μπορούσαν οι άνθρωποι να γίνουν πραγματικοί άνθρωποι, αν δεν είχαν κλεισθή μέσα στους κόλπους της άγονης αυτής σοφίας.

Στην συνέχεια ο άγιος Γρηγόριος λέγει ότι μπορούμε να ασχολούμαστε κατά τον καιρό της μορφώσεως με τους έξωθεν λόγους, αλλά ταυτόχρονα δεν πρέπει να χωριζόμαστε από το γάλα του Ευαγγελίου που μας τρέφει. Και, πραγματικά, εκείνος που μορφώνεται μόνο με την έξωθεν μόρφωση και δεν βλέπει την διδασκαλία και το ήθος των προγόνων του, αυτός θα τεθή στο μέσον μεταξύ δύο εχθρών.

Ο άγιος Γρηγόριος κάνει κριτική στην φιλοσοφία. Λέγει ότι στα μαθήματα της φιλοσοφίας υπάρχει κάτι το σαρκώδες και ακρόβυστο, το οποίο αν αφαιρεθή, θα απομείνη η ισραηλιτική ευγένεια. Και δίνει στην συνέχεια μερικά παραδείγματα. Η φιλοσοφία δέχεται ότι η ψυχή είναι αθάνατη, αλλά όμως ισχυρίζεται ότι μεταβαίνει από το ένα σώμα στο άλλο και από την λογική φύση στην άλογη. Ομιλεί και η φιλοσοφία για τον Θεό, αλλά τον θεωρεί υλικό. Κάνει λόγο για τον Θεό ως δημιουργό, αλλά νομίζει πως έχει την ανάγκη της ύλης για την δημιουργία, δηλαδή ότι δεν δημιούργησε τον κόσμο από το μηδέν. Πιστεύει ότι ο Θεός είναι αγαθός και δυνατός, αλλά λέγει ότι υποχωρεί στην ανάγκη της ειμαρμένης. Έτσι, στην φιλοσοφία υπάρχει μια ευσέβεια, επειδή ασχολείται με τον Θεό, η οποία ταυτόχρονα έχει και κάτι σαρκικό*.

Όταν τέτοιες είναι οι απόψεις του αγίου Γρηγορίου για την φιλοσοφία, είναι άτοπο να τον θεωρούμε φιλόσοφο πατέρα, επηρεασμένο από τις απόψεις της φιλοσοφίας για την αποκατάσταση των πάντων. Τέτοιες αντιφάσεις δεν μπορεί κανείς να συναντήση όχι μόνον σε έναν άγιο θεούμενο, όπως ήταν ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης, αλλά ούτε σε έναν άνθρωπο που έχει υψηλά διανοητικά προσόντα και χαρίσματα που είχε ο άγιος Γρηγόριος. Μάλλον εμείς δεν διαθέτουμε τα δικά του προσόντα και δεν μπορούμε να διεισδύσουμε στο περιεχόμενο της θεοπνεύστου διδασκαλίας του.

γ) Η διδασκαλία του για την προαίρεση του ανθρώπου και την αιωνιότητα της Κολάσεως

Ο άγιος Γρηγόριος σε πολλά κείμενά του κάνει λόγο για την ελευθερία, την προαίρεση του ανθρώπου, η οποία δεν καταργείται από τον Θεό, καθώς επίσης για την αιωνιότητα της Κολάσεως. Και οι δύο αυτές θέσεις του αναιρούν κάθε άποψη για την θεωρία της αποκαταστάσεως των πάντων, όπως την υποστήριζε ο Ωριγένης.

Στον μέγα κατηχητικό του λόγο, αφού αναφέρεται στην Κατήχηση και την αξία του Βαπτίσματος, στο τέλος επιμένει στο θέμα της αλλαγής όλης της υπάρξεως του ανθρώπου, που γίνεται με την προαίρεσή του. Γράφει ότι το άγιο Βάπτισμα λέγεται άνωθεν γέννηση, είναι, δηλαδή, αναγέννηση και αναστοιχείωση του ανθρώπου, όμως δεν μεταβάλλει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματά του. Η ανθρωπότητα αυτή καθ’ εαυτήν δεν επιδέχεται "μεταβολήν εκ του Βαπτίσματος" και δεν μεταβάλλεται ούτε το λογικό, ούτε το διανοητικό, ούτε το γνωστικό ούτε κανένα άλλο χαρακτηριστικό της ανθρωπίνης φύσεως. Αυτό πρέπει να γίνη με τον αγώνα του ανθρώπου προ και μετά το Βάπτισμα. Η Χάρη του Θεού που λαμβάνουμε δια του Βαπτίσματος, δεν ενεργεί την αναγέννησή μας, αν δεν συνεργήσουμε και εμείς.

Φθάνει ο άγιος Γρηγόριος στο σημείο να τονίση κάτι τολμηρό, όπως ο ίδιος λέγει. Αν, παρά το Βάπτισμα, η ψυχή δεν απέβαλε τις κηλίδες, που σημαίνει, αν ο βίος μας μετά το βάπτισμα είναι ο ίδιος με τον βίο προ του βαπτίσματος, τότε το ύδωρ του βαπτίσματος είναι απλώς ύδωρ, "ουδαμού της δωρεάς του αγίου Πνεύματος επιφανείσης τω γινομένω". Δηλαδή, είναι σαν να μη έλαβε ο άνθρωπος την δωρεά του Αγίου Πνεύματος.

Όποιος διατυμπανίζει την αναγέννησή του δια του Βαπτίσματος, αλλά όμως διακρίνεται για τον ίδιο τρόπο ζωής, πρέπει να ακούση τον λόγο του Θεού που λέγει: "ει τις δοκεί είναι, μηδέν ων, φρεναπατά εαυτόν", και "όσοι έλαβον αυτόν, έδωκεν αυτοίς εξουσίαν τέκνα Θεού γενέσθαι". Αν κάποιος ισχυρίζεται ότι έλαβε τον Θεό, πρέπει να το αποδεικνύη δια της προαιρέσεώς του. "Δείξον εν σεαυτώ τον γεννήσαντα". Και ερωτά πολύ χαρακτηριστικά: "Ουκ έγνως ότι άνθρωπος ουκ άλλως υιος Θεού γίνεται, ει μη όσιος γένηται;". Για να γίνη κανείς τέκνο του Θεού πρέπει να είναι όσιος.

Όσοι δεν αλλάξουν τρόπο ζωής θα έχουν πολλές τιμωρίες. Η ζωή των αμαρτωλών στην άλλη ζωή δεν θα έχη ομοιότητα με τις θλίψεις της επιγείου ζωής. Ομιλεί ο άγιος Γρηγόριος για το κολαστήριο πυρ, που θα συναντήση ο αμαρτωλός και μη αναγεννημένος στην άλλη ζωή. Γράφει χαρακτηριστικά: "Πυρ γαρ ακούων, άλλο τι παρά τούτο νοείν εδιδάχθης, εκ του προσκείσθαι τι τω πυρί εκείνω ό εν τούτω ουκ εστι". Το πυρ που θα δοκιμάση ο άνθρωπος στην άλλη ζωή θα είναι διαφορετικό από το πυρ της παρούσης ζωής. Το πυρ της ζωής αυτής σβύνεται με διαφόρους τρόπους, ενώ το πυρ της άλλης ζωής παραμένει άσβεστο. "Ουκούν άλλο τι, και ουχί τούτό εστι".

Και όταν ακόμη γίνεται λόγος για σκώληκα που θα κατατρώγη τον άνθρωπο, εννοείται εντελώς διαφορετικά από αυτό που υπάρχει στην γη. Διότι "η προσθήκη του ατελευτήτου είναι άλλην τινά φύσιν παρά την γινωσκομένην νοείν υποτίθεται"*.

Από την μικρή αυτή παρουσίαση της διδασκαλίας του αγίου Γρηγορίου περί της προαιρέσεως και της Κολάσεως εξάγονται μερικές αλήθειες:

Πρώτη, ότι η Χάρη του Αγίου Πνεύματος, δια του Βαπτίσματος, δεν αναγεννά τον άνθρωπο, αν δεν ενεργοποιηθή η προαίρεσή του. Επομένως, έχει μεγάλη σημασία η προαίρεση του ανθρώπου.

Δεύτερη, ότι υπάρχει Κόλαση στην οποία επικρατεί πυρ και σκώληξ, τα οποία δεν ομοιάζουν με την αισθητή πραγματικότητα. Πρόκειται για άκτιστες πραγματικότητες. Μάλιστα, το ότι δεν θα είναι όμοια τα τωρινά με τα της αιωνίου ζωής, και ότι ο σκώληξ είναι "ατελεύτητος", δείχνει ότι τόσο το καθαρτήριο πυρ όσο και η βασανιστική ενέργεια των σκωλήκων είναι η άκτιστη ενέργεια του Θεού, που θα βιώνεται κολαστικά από τους ανθρώπους εκείνους που δεν έχουν καθαρθή από την ζωή αυτή. Η σύνδεση των πόνων της μετά τον θάνατο ζωής με το ατελεύτητο, δείχνει ότι δεν θα υπάρξη τέλος καθάρσεως, όπως υπονοούν οι μελετητές του αγίου Γρηγορίου.

Σε άλλα κείμενά του κάνει λόγο για την μέθεξη του φωτός, δηλαδή του Θεού. Αναλύοντας τον βίο του Μωϋσέως και θεωρώντας ότι ο Μωϋσής είναι πρότυπο τελειώσεως για κάθε Χριστιανό, λέγει ότι ο Μωϋσής στην φλεγομένη και μη κατακαιομένη βάτο είδε τον Θεό, αφού προηγουμένως απέβαλε τα υποδήματά του.

Προσαρμόζει αυτήν την περίπτωση στην θεοπτία, που μπορεί να έχη κάθε άνθρωπος. Ο Θεός είναι αλήθεια και αυτή η αλήθεια είναι φως. Στην γνώση αυτή του μεγάλου φωτός οδηγεί η αγωγή της αρετής. Και για να μη νομισθή ότι ο άγιος Γρηγόριος κάνει λόγο για μια ανθρωπιστική και ουμανιστική αρετή, πρέπει να πούμε ότι συνδέει την αρετή με την κάθαρση της ψυχής. Δεν είναι δυνατόν ο άνθρωπος να ανεβή στο ύψος εκείνο, όπου θεάται το φως της αλήθειας, έχοντας δεμένα τα πόδια του. Γι’ αυτό πρέπει η ψυχή να ελευθερωθή από τις βάσεις αυτές. Δεν πρόκειται για την αποβολή του σώματος, αλλά για την ελευθέρωση της ψυχής από τους δερμάτινους χιτώνες, που περιβλήθηκε η φύση μετά την παρακοή. Έτσι, θα δη το φως της αλήθειας και η επίγνωση του όντος θα γίνη καθάρσια της υπολήψεως του μη όντος, αφού το μη ον είναι ψεύδος και φαντασία. Κατά τον άγιο Γρηγόριο ό,τι είναι εκτός του Θεού είναι μη ον, από την άποψη ότι είναι ψεύδος και φαντασία και όχι ότι είναι ανύπαρκτο*.

Και στην ερμηνεία αυτή φαίνεται ότι δια της καθάρσεως ο άνθρωπος φθάνει στην γνώση του όντος και αποβάλλει το μη ον, που είναι το ψεύδος και η φαντασία. Αυτή η ερμηνεία θα φανή χρήσιμη, όταν αργότερα θα μελετήσουμε την άποψή του περί του κακού, που είναι μη ον. Δεν σημαίνει ότι εξαφανίζεται ο άνθρωπος εκείνος που βιώνει το κακό, αλλά ακριβώς, επειδή ζη μακράν του όντος, που είναι η αλήθεια, ζη μέσα στο ψεύδος. Υπάρχει ο άνθρωπος, αλλά δεν ζη κατά Θεόν. Υπάρχει διαφορά μεταξύ υπάρξεως και κατά Θεόν ζωής.

Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης συνδέει τον Παράδεισο και την Κόλαση με την προαίρεση του ανθρώπου. Γνωρίζει σαφώς ότι υπάρχει αιώνιος Παράδεισος και αιώνια Κόλαση. Άλλωστε, και αυτοί ακόμη οι επικριτές του δεν αρνούνται ότι ο άγιος Γρηγόριος σε πολλά σημεία των διδασκαλιών του δέχεται την αιωνιότητα της Κολάσεως. Ήδη προηγουμένως είδαμε μια τέτοια περίπτωση, όταν κάνη λόγο για ατελεύτητο σκώληκα. Αλλά, εντεταγμένος οργανικά μέσα στην διδασκαλία της Εκκλησίας, διδάσκει ότι δεν υπάρχει Παράδεισος και Κόλαση εξ επόψεως του Θεού, αλλά εξ επόψεως του ανθρώπου. Είναι θέμα προαιρέσεως και καταστάσεως του ανθρώπου. Μόνον αν μελετήσουμε την διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου Νύσσης μέσα από αυτές τις ορθόδοξες προϋποθέσεις μπορούμε να την κατανοήσουμε.

Αναφερόμενος στην διπλή ενέργεια του φωτός τόσο στους Εβραίους όσο και στους Αιγυπτίους, λέγει ότι, ενώ ο ήλιος της δικαιοσύνης τους καταφώτιζε κατά τον ίδιο τρόπο με τις ακτίνες του, όμως "οι μεν Εβραίοι του φωτός κατετρύφων, οι δε αναισθήτως είχον της χάριτος". Και οι Αιγύπτιοι ελάμβαναν την Χάρη του Θεού, αλλά επειδή ήταν αναίσθητοι, την καταλάβαιναν σαν σκοτάδι.

Το ίδιο συμβαίνει και με τους ανθρώπους. Σε όλους τους ανθρώπους ακτινοβολεί η ίδια Χάρη, το ίδιο φως, αλλά άλλοι βαδίζουν στο σκοτάδι, λόγω των πονηρών πράξεων και του ζόφου της κακίας και άλλοι λαμπρύνονται, ζώντες μέσα στο φως της αρετής.

Οι Αιγύπτιοι τιμωρήθηκαν, γιατί έτσι ενεργούσε η προαίρεσή τους, αφού αυτοί οι ίδιοι προκάλεσαν την δίκη του Θεού. "Πάντα ποιεί μεν κατά το προηγούμενον η Αιγυπτία προαίρεσις, επάγει δε η αδέκαστος του Θεού δίκη επακολουθούσα κατ’ αξίαν ταις προαιρέσεσι".

Το ίδιο συμβαίνει και με τις θλίψεις, που νομίζουμε ότι προέρχονται από τον Θεό. Δημιουργός των λυπηρών και των θλίψεων γίνεται ο καθένας με την δική του προαίρεση. "Έκαστος εαυτώ των πληγών γίνεται δημιουργός δια της οικείας προαιρέσεως". Το ίδιο θα γίνεται και στην αιώνια ζωή. Γι’ αυτόν που έζησε αναμάρτητα δεν θα υπάρχη ούτε σκοτάδι ούτε σκουλήκι ούτε φωτιά. Ο ίδιος τόπος για τον ένα είναι συμφορά για τον άλλον όχι. Αυτό σημαίνει ότι είναι θέμα προαιρέσεώς τους. Γι’ αυτό, "δήλον αν είη το μηδέν των κακών δίχα της ημετέρας προαιρέσεως δύνασθαι συστήναι". Δεν μπορεί να υπάρξη κακό χωρίς την δική μας προαίρεση*.

Αυτή η ανάλυση δείχνει καθαρά ότι ο άγιος Γρηγόριος δεν αρνείται την ύπαρξη της Κολάσεως, αλλά λέγει ότι είναι θέμα της προαιρέσεως του ανθρώπου. Για τον Θεό δεν υπάρχει Κόλαση, ούτε ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο για την Κόλαση, αλλά όμως είναι ελεύθερη επιλογή του ανθρώπου.

Στα έργα του αγίου Γρηγορίου αναφέρεται ότι πρέπει να εκβληθή το κακό από την ύπαρξη του ανθρώπου και "το όντως μη ον, μηδέ είναι όλως". Αυτό δεν σημαίνει ότι θα υπάρξη περίοδος κατά την οποία θα παύσουν να υπάρχουν υπάρξεις που δεν θα έχουν μέθεξη και κοινωνία με τον Θεό. Άλλωστε, το κακό δεν έχει οντότητα αφ’ εαυτού του, αλλά είναι η στέρηση του αγαθού. Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος που έχει σκοτισθή, θα στερήται της φωτιστικής ιδιότητος του Θεού, και έτσι θα είναι σαν να μην υπάρχη, ενώ θα ζη αιωνίως. Δεν θα δέχεται την φωτιστική ενέργεια του Θεού, αλλά την καυστική και κολαστική. Γράφει στα γραπτά του: "Επειδή γαρ έξω της προαιρέσεως η κακία είναι (η ύπαρξη) φύσιν ουκ έχει, όταν πάσα προαίρεσις εν τω Θεώ γένηται, εις παντελή αφανισμόν η κακία μεταχωρήσειε, τω μηδέν αυτής υπολειφθήναι δοχείον"*.

Τίθεται το πρόβλημα: τι θα γίνη αν ο άνθρωπος δεν παραχωρήση την προαίρεσή του στον Θεό; Αυτό είναι ένα ερώτημα για όσους ισχυρίζονται ότι ο άγιος Γρηγόριος διδάσκει περί της αποκαταστάσεως των πάντων κατά τις απόψεις του Ωριγένους. Και νομίζουν ότι ο άγιος είναι αντιφατικός. Δεν υπάρχει όμως καμμιά αντίφαση στο έργο του, αρκεί να κατανοηθή η διδασκαλία του μέσα στα πλαίσια της εκκλησιαστικής παραδόσεως. Αυτό σημαίνει, ότι όσοι δεν δώσουν την προαίρεσή τους στον Θεό, δεν θα έχουν μέθεξη Θεού. Θα υπάρχουν χωρίς να έχουν μετοχή του Θεού. Και επειδή ο Θεός είναι ζωή και ον, γι’ αυτό εκείνοι, καίτοι θα υπάρχουν, θα ζουν στο μη ον, δεν θα έχουν κοινωνία με τον Θεό.

Επίσης, η ύπαρξη του κολαστηρίου πυρός, που είναι η Χάρη του Θεού που καθαίρει τον άνθρωπο, θα είναι η διαρκής εξέλιξη και θεραπεία του αγίου, που θα γίνη και στην άλλη ζωή. Το καθαρτήριο πυρ, όπως έχουμε σημειώσει, κατά την διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου Νύσσης, είναι άκτιστο και ατελεύτητο, είναι η Χάρη του Θεού, που θα καθαρίζη και θα αγιάζη περισσότερο τον άνθρωπο, αφού η τελειότητα είναι ατέλεστη, όπως ο ίδιος διδάσκει. Με αυτήν την έννοια κάνει λόγο και για καθαρτήριο πυρ στους δικαίους*.

Επομένως, η διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου Νύσσης για τον Παράδεισο και την Κόλαση εντάσσεται μέσα στα πατερικά πλαίσια. Τουλάχιστον προσωπικά δεν διαπίστωσα παρέκκλιση από αυτήν την ορθόδοξη διδασκαλία. Μόνον που ο λόγος του αγίου Γρηγορίου είναι δυσκολώτερος από τον λόγο των άλλων Πατέρων της Εκκλησίας.

Στο προηγούμενο κεφάλαιο είδαμε τις απόψεις του αδελφού του, Μ. Βασιλείου, για το πώς ο Θεός γίνεται φως και πυρ, ανάλογα με την πνευματική κατάσταση του ανθρώπου. Δεν είναι δυνατόν ο άγιος Γρηγόριος, που τόσο συμφωνούσε, αγαπούσε και σεβόταν τον Μ. Βασίλειο, να διαφοροποιόταν από αυτήν την ορθόδοξη διδασκαλία.

δ) Ερμηνευτική ανάλυση συγκεκριμένων χωρίων

Προηγουμένως εξετέθησαν οι βασικές απόψεις του αγίου Γρηγορίου Νύσσης για την κάθαρση του ανθρώπου, που συνδέεται με την προαίρεσή του, την οποία δεν μπορεί να καταργήση ούτε ο Θεός, καθώς επίσης και για την αιωνιότητα της Κολάσεως. Είδαμε πώς νοείται η κάθαρση και στην μετά τον θάνατον ζωή, και πώς η κατάργηση του κακού.

Πρέπει όμως να επανέλθουμε στην ερμηνευτική ανάλυση μερικών χωρίων που χρησιμοποιούνται από θεολόγους για να στηρίξουν την άποψη ότι ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης κάνει λόγο για την αποκατάσταση των πάντων κατά τις ωριγενιστικές αντιλήψεις. Μερικές ταυτολογίες θα βοηθήσουν στην κατανόηση του θέματος, αφού παραθέτουμε ερμηνευτικές αναλύσεις παραλλήλων χωρίων.

Μετά την πτώση του ανθρώπου εμφανίσθηκαν οι κηλίδες της αμαρτίας στην ψυχή. Έτσι, ο άνθρωπος πρέπει να θεραπευθή από αυτές τις κηλίδες. Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο "εν τη παρούση ζωή το της αρετής φάρμακον εις θεραπείαν των τοιούτων προσετέθη τραυμάτων". Με την αρετή, με τον αγώνα που κάνει ο άνθρωπος να τηρή τις εντολές του Θεού, καθαρίζεται. Αν όμως μείνη αθεράπευτος μετά την έξοδο της ψυχής από το σώμα, "εν τω μετά ταύτα βίω ταμιεύεται η θεραπεία". Αν στο σώμα άλλες ασθένειες θεραπεύωνται ευκολώτερα και άλλες δυσκολώτερα, το ίδιο γίνεται και με την ψυχή. Γι’ αυτό "η μετά ταύτα κρίσις εις θεραπείαν των της ψυχής αρρωστημάτων κατεπαγγέλλεται"*.

Το χωρίο αυτό χρησιμοποιείται από διαφόρους μελετητές του αγίου για να καταδείξουν ότι διδάσκει την συνέχιση της καθάρσεως και στην μετά τον θάνατο ζωή για τους αμετανοήτους αμαρτωλούς. Μπορεί κανείς να καταλήξη σε ένα τέτοιο αυθαίρετο συμπέρασμα, αν δεν γνωρίζη την διδασκαλία ότι η εξέλιξη για τους θεουμένους στην άλλη ζωή θα είναι διαρκής, δεν θα σταματήση ποτέ.

Ο αναγνώστης στο επόμενο κεφάλαιο θα δη την διδασκαλία της Εκκλησίας πάνω στο σημείο αυτό. Σύμφωνα με την διδασκαλία των εγκύρων Πατέρων, αν ο άνθρωπος είχε εισέλθει στο στάδιο της μετανοίας, αλλά δεν πρόλαβε να καθαρισθή, σε αυτόν η θεραπεία θα συνεχίζεται "επ’ άπειρον", αφού η αρετή δεν έχει στάση. Αυτό, βέβαια, δεν πρόκειται να γίνη για εκείνους που με την προαίρεσή τους παρέμειναν ολοσχερώς αμετανόητοι, και δεν εισήλθαν στο στάδιο της μετανοίας. Άλλωστε, οι άγιοι διδάσκουν ότι και οι άγγελοι θα είναι χωρητικότεροι της θείας Χάριτος, οπότε και για τους αγγέλους μπορούμε να χρησιμοποιούμε την λέξη κάθαρση.

Μέσα στα πλαίσια αυτά πρέπει να τεθή και το άλλο χωρίο του αγίου Γρηγορίου, που χρησιμοποιούν όσοι υποστηρίζουν ότι ο άγιος δέχεται την περί της αποκαταστάσεως των πάντων θεωρία του Ωριγένους.

Στον κατηχητικό του λόγο γράφει ότι με την ψυχή του ανθρώπου θα γίνη ό,τι γίνεται και με το σώμα. Όπως οι σωματικά άρρωστοι υποφέρουν και δυσαρεστούνται με τους θεραπευτές, αλλά όταν θεραπευθούν και απολαύσουν την υγεία, τότε τους ευγνωμονούν, έτσι γίνεται και με την ψυχή. "Ταις μακραίς περιόδοις εξαιρεθέντος του κακού της φύσεως, του νυν αυτοίς καταμιχθέντος και συμφυέντος, επειδάν η εις το αρχαίον αποκατάστασις των νυν εν κακία κειμένων γένηται, ομόφωνος ευχαριστία παρά πάσης έσται της κτίσεως, και των εν τη καθάρσει κεκολασμένων, και των μηδέ την αρχήν επιδεηθέντων καθάρσεως"*.

Στο χωρίο αυτό γίνεται λόγος για την αποκατάσταση της ανθρωπίνης φύσεως στην αρχέγονη κατάσταση, για την απαλλαγή της από την κακία που ήλθε σε αυτήν σαν αποτέλεσμα της πτώσεως, και για την ομόφωνη από όλους ευχαριστία στον Θεό. Και στο χωρίο αυτό δεν διδάσκεται η θεωρία της αποκαταστάσεως των πάντων, που κατεδίκασε η Εκκλησία.

Πρώτα-πρώτα, πρέπει να ερμηνευθή μέσα στα πλαίσια της όλης διδασκαλίας του αγίου Γρηγορίου περί αιωνίου Κολάσεως, που εξαρτάται από την προαίρεση του ανθρώπου. Δεν μπορεί, δηλαδή, να ανεξαρτητοποιηθή από την όλη διδασκαλία του, γιατί τότε παρερμηνεύεται.

Έπειτα, πρέπει να υπογραμμισθή εδώ ότι η κάθαρση και η αποβολή της κακίας από την ανθρώπινη φύση και η αποκατάστασή της συνδέεται με την αποβολή των δερμάτινων χιτώνων της φθοράς και της θνητότητος. Ξέρουμε πολύ καλά ότι τώρα με την ενανθρώπηση του Χριστού και την βίωσή της, αλλά ιδιαιτέρως κατά την Δευτέρα Παρουσία του Χριστού, θα αποβληθή η φθορά και η θνητότητα. Αυτό σημαίνει ότι όλων τα σώματα θα αναστηθούν, και των δικαίων και των αδίκων, και όλα τα σώματα θα απολαύσουν την αθανασία και την αφθαρσία. Ο λόγος του Αποστόλου Παύλου για τον αμαρτωλό, "αυτός δε σωθήσεται, ούτως δε ως δια πυρός" (Α' Κορ. γ', 15), στην διδασκαλία των αγίων Πατέρων έχει την έννοια ότι "διαμενεί κολαζόμενος εν τω πυρί", δηλαδή ο αμαρτωλός θα σωθή, δεν θα εξαφανισθή.

Επομένως, εδώ πρόκειται για την αποκατάσταση της φύσεως και όχι της θελήσεως, όπως θα πούμε πιο κάτω.

Με αυτήν την έννοια όλοι θα ευχαριστούν, δηλαδή, θα αναγνωρίσουν τον Θεό ως δημιουργό του κόσμου και ως αληθινό Θεό, και οι κολασμένοι "εν τη καθάρσει", και εκείνοι που δεν είχαν αρχή καθάρσεως, γιατί έζησαν στον φωτισμό του νού.

Έχω την εντύπωση, σύμφωνα με την όλη διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου Νύσσης, ότι η φράση "των εν τη καθάρσει κεκολασμένων" εννοεί τους ανθρώπους εκείνους, οι οποίοι λόγω της προαιρέσεώς τους βρίσκονται στο αιώνιο πυρ, που είναι η βίωση της Χάριτος του Θεού ως φωτιά. Δεν εννοείται, βέβαια, ότι θα έλθη κάποτε καιρός που θα εξαχθούν από την Κόλαση, αφού η Κόλαση είναι αιωνία, αλλά ότι, φλεγόμενοι από το άκτιστο αυτό πυρ, θα ομολογούν την ύπαρξη του Θεού. Η ευχαριστία ολοκλήρου της κτίσεως γίνεται είτε θετικώς είτε αρνητικώς.

Το ότι η αποκατάσταση των κολασμένων θεωρείται από τον άγιο Γρηγόριο ως η αποβολή των δερματίνων χιτώνων, της φθοράς και της θνητότητος, την οποία θα απολαύσουν και οι αμαρτωλοί, και ως αναγνώριση του Θεού, φαίνεται και σε άλλα παράλληλα χωρία του.

Μιλώντας περί της αναστάσεως των σωμάτων λέγει ότι η αφθαρσία, η δόξα, η τιμή και η δύναμη είναι γνωρίσματα της θείας φύσεως. Τα ίδια ήταν αρχικά γνωρίσματα και του ανθρώπου, που πλάστηκε κατ’ εικόνα Θεού, και ελπίζεται να γίνουν πάλι δικά του. Με την αμαρτία εισήλθε στην ανθρώπινη φύση η φθορά. Αλλά μετά την ανάσταση των σωμάτων θα απαλλαγή από αυτήν. Πρόκειται, δηλαδή, για την αποκατάσταση της φύσεως από την αμαρτία και όχι την αποκατάσταση της θελήσεως.

Είναι δύσκολο να ερμηνεύση κανείς το χωρίο στο οποίο αναφερόμαστε, αλλά μπορεί να το κάνη, αν το δη στην προοπτική όλης της διδασκαλίας του. Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης ισχυρίζεται ότι όλοι θα αναστηθούν, αλλά δεν θα είναι ο μεν ένας ατελής στο σώμα, ο δε άλλος τέλειος. Όπως συμβαίνει να έχουν το ίδιο σώμα τόσο ο φυλακισμένος όσο και ο ελεύθερος, αλλά διαφέρουν ως προς την ηδονή και την λύπη, την ίδια διαφορά μπορούμε να δούμε και στην άλλη ζωή μεταξύ των αγαθών και των κακών. Οι αμαρτωλοί δεν θα έχουν ελάττωση σωματική, αλλά στέρηση και αλλοτρίωση του Θεού. Οι δίκαιοι θα έχουν και δόξα και τιμή.

Εκείνο που θέλει να τονίση εδώ ο άγιος Γρηγόριος είναι ότι, ενώ όλοι θα αναστηθούν, διαφορετική θα είναι η πνευματική κατάσταση του καθενός, ανάλογα με την εσωτερική του διάθεση και προαίρεση. Οι λέξεις αφθαρσία, δόξα, τιμή και δύναμη, δεν αναφέρονται απλώς σε όλους τους ανθρώπους που θα αναστηθούν, αλλά σε εκείνους που έχουν καθαρισθή.

Γράφει: "Των τοιούτων ουν ταις δια πυρός ιατρείαις εκκαθαρθέντων τε και αφανισθέντων, έκαστον των προς το κρείττον νοουμένων αντεισελεύσεται, η αφθαρσία, η ζωή, η τιμή, η χάρις, η δόξα, η δύναμις και ει τι άλλο τοιούτον εν τε τω Θεώ επιθεωρείσθαι εικάζομεν, και τη εικόνι αυτού, ήτις εστιν η ανθρωπίνη φύσις"*.

Με τους λόγους του αυτούς αναφέρεται στην διδασκαλία του Αποστόλου Παύλου για το αναστημένο σώμα: "σπείρεται εν φθορά, εγείρεται εν αφθαρσία, σπείρεται εν ατιμία, εγείρεται εν δόξη, σπείρεται εν ασθενεία, εγείρεται εν δυνάμει, σπείρεται σώμα ψυχικόν, εγείρεται σώμα πνευματικόν" (Α' Κορ. ιε', 43-44).

Εκείνο που σημειώνει εδώ ο άγιος Γρηγόριος είναι ότι, παρά την αποβολή της φθοράς και της θνητότητος, διαφορετική θα είναι η στάση των ανθρώπων. Οι έννοιες αυτές, αφθαρσία, δόξα, τιμή και δύναμη δεν αναφέρονται στην σωματική κατάσταση, αλλά κυρίως στην ψυχική, που έχει αντανάκλαση και στο σώμα, δηλαδή έχει σχέση με την κάθαρση που δέχθηκε η ψυχή από την ζωή αυτή. Δεν ομιλεί για όλους τους ανθρώπους, αλλά για εκείνους που θεωρούνται εκ των καλυτέρων, και όχι για τους μη όντας μετά του Θεού. Πρόκειται για την θεραπεία που έγινε με την δύναμη της ενεργείας του Θεού, η οποία στην αρχή φαίνεται ως πυρ, καθώς επίσης και με την συνέργεια της δικής τους προαιρέσεως.

Όπως φαίνεται εδώ, γίνεται διάκριση μεταξύ καθαρθέντων και αφανισθέντων. Οπότε δεν πρόκειται για αποκατάσταση των πάντων, όπως έλεγε ο Ωριγένης. Μπορεί κανείς να δη τις απόψεις αυτές μέσα σε ένα μικρό, αλλά ευσύνοπτο έργο του, στο οποίο αναλύει τον λόγο του Αποστόλου Παύλου: "όταν υποταγή αυτώ τα πάντα, τότε και Αυτός ο  Υιός υποταγήσεται τω υποτάξαντι αυτώ τα πάντα" (Α' Κορ. ιε', 28). Εδώ αναφέρεται ότι ο Υιός θα υποταγή στον Θεό Πατέρα Του, αφού πρώτα υποταχθούν τα πάντα σε Αυτόν.

Στην συνέχεια θα παραθέσουμε τις κεντρικές έννοιες αυτής της πραγματείας του αγίου Γρηγορίου Νύσσης, γιατί έχουμε την γνώμη ότι σε αυτές συνοψίζεται η διδασκαλία του για την εσχατολογία, δηλαδή την ζωή στα έσχατα.

Πρώτον. Στην ανάλυση αυτή επικεντρώνει την προσοχή και το ενδιαφέρον του κυρίως στην ερμηνεία της φράσεως "και αυτός ο Υιός υποταγήσεται τω υποτάξαντι αυτώ τα πάντα". Η πραγματεία αυτή είναι περισσότερο χριστολογική, γιατί οι αιρετικοί της εποχής του χρησιμοποιούσαν το χωρίο αυτό για να τονίσουν ότι ο Χριστός είναι κτίσμα του Θεού.

Λέγει, λοιπόν, ότι ο λόγος του Αποστόλου Παύλου αναφέρεται στην μελλοντική ανάσταση των νεκρών, όταν δια του Χριστού όλα θα υποταγούν στον Πατέρα.

Επομένως, ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης αναλύει διεξοδικά ότι ο αποστολικός λόγος αναφέρεται στην ανθρώπινη φύση που προσέλαβε ο Χριστός και στην μελλοντική κατάργηση του θανάτου, της οποίας καταργήσεως απαρχή είναι η ανάσταση του Χριστού.

Ο άγιος Γρηγόριος αναλύει ότι το χωρίο αυτό αναφέρεται στην ανθρώπινη φύση που προσέλαβε ο Χριστός. Αυτή υποτάσσεται στον Πατέρα, όπως και στην δική Του θεότητα, αφού δεν είναι άλλη η θεότητα του Πατρός και άλλη του Υιού. Η ανθρώπινη φύση ακολουθούσε πάντα την θεία φύση. Εν τω Χριστώ έγινε η υποταγή όλης της ανθρωπίνης φύσεως.

Επειδή εν τω Χριστώ γίνεται η προσαγωγή μας προς τον Πατέρα, γι’ αυτό και αυτή η ένωση λέγεται υποταγή του Υιού προς τον Πατέρα. "Η του σώματος τούτου υποταγή αυτού λέγεται είναι του Υιού υποταγή, του ανακεκραμένου προς το ίδιον σώμα, όπερ εστι η Εκκλησία"*. Και σε άλλο σημείο λέγει ότι η επίγνωση του όντος και η σωτηρία όλης της ανθρωπίνης φύσεως δηλώνουν την υποταγή του Υιού προς τον Πατέρα*.

Δεύτερον. Συνέπεια του προηγουμένου είναι ότι αυτή η υποταγή εννοείται ως σωτηρία του ανθρώπου, που επιτυγχάνεται δια του Χριστού και εν τω Χριστώ. "Και επειδή παν το γενόμενον εν αυτώ σώζεται, η δε σωτηρία δια της υποταγής ερμηνεύεται", γι’ αυτό δεν υπάρχει τίποτε έξω από αυτούς που σώζονται*. Εδώ γίνεται λόγος για την σωτηρία ακόμη και των εχθρών του Θεού. "Σαφώς επ’ αυτών η σωτηρία τω ονόματι της υποταγής ερμηνεύεται"*.

Δια της προσληφθείσης και θεωθείσης ανθρωπίνης φύσεως και δια της μελλοντικής αναστάσεως των νεκρών, οπότε θα καταργηθή ο θάνατος, όλα θα υποταγούν στον Θεό.

Τρίτον. Συνάρτηση του προηγουμένου είναι ότι η σωτηρία και των αμαρτωλών ακόμη ερμηνεύεται και δηλούται ως κατάργηση του θανάτου και της φθοράς, των λεγομένων δερματίνων χιτώνων. Ο Απόστολος Παύλος λέγει ότι ως έσχατος εχθρός θα καταργηθή ο θάνατος (Α' Κορ. ιε', 26). Γι’ αυτό και εμείς ελπίζουμε ότι στο τέλος θα καταργηθή ο θάνατος. Αφού η θεία ζωή περάσει σε όλα, "εξαφανίσαι καθόλου εκ των όντων τον θάνατον, προαναιρεθείσης αυτού της αμαρτίας, αφ’ ης, καθώς είρηται, την βασιλείαν κατά των ανθρώπων ο θάνατος έσχεν"*.

Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης κάνει λόγο για κατάργηση του θανάτου, αλλά και υποταγή των εχθρών του. Αυτή η υποταγή όλων, που θα γίνη εν Αυτώ, δεν θα είναι αναγκαστική και δουλική. Η υποταγή αυτή "ουχί δουλική νοείται ταπεινότης, αλλά βασιλεία και αφθαρσία και μακαριότης"*. Φαίνεται ότι η σωτηρία δεν είναι ανεξάρτητη από την διατήρηση της υπάρξεως ακόμη και των εχθρών. Δεν πρόκειται για αναγκαστική διατήρηση ή για εξαφάνιση της προαιρέσεως, αλλά για αποκατάσταση της ανθρωπίνης φύσεως, όχι όμως και της θελήσεως.

Η σωτηρία, λοιπόν, των αμαρτωλών εννοείται ως απαλλαγή από την φθορά, επειδή θα αφανισθή ο θάνατος και, φυσικά, θα παύση να υπάρχη το κακό, αφού δεν θα μπορούν και οι αμαρτωλοί να αμαρτάνουν.

Εξ άλλου σε άλλο σημείο προσθέτει ότι ό,τι γίνεται στον άνθρωπο, γίνεται σε όλη την κτίση. Ο Χριστός είπε ότι το Ευαγγέλιο θα κηρυχθή σε ολόκληρο τον κόσμο, και αυτό σημαίνει ότι "ό επί του ενός εύρεν ο λόγος, τούτο και πάση τη κτίσει των ανθρώπων ευλόγως εφαρμοσθήσεται"*.

Τέταρτον. Με αυτήν την έννοια εννοείται και η εξαφάνιση του κακού. "Θεού δε υποταγή εστιν η παντελής του κακού αλλοτρίωσις"*. Σαφώς εδώ γίνεται λόγος για την εξαφάνιση του θανάτου, που προήλθε από την αμαρτία. Αφού ελευθερωθή η κτίση από τον θάνατο και την φθορά, θα εισέλθη ο Θεός μέσα σε αυτήν και θα γίνη το παν για τον καθένα. "Δήλον γαρ ότι τότε αληθές έσται το εν πάσι τον Θεόν είναι, όταν μηδέν κακόν ενθεωρήται τοις ούσιν"*. Αυτό επιτυγχάνεται από τώρα στην Εκκλησία που είναι το Σώμα Του.

Πέμπτον. Όσοι ενωθούν μαζί Του, αυτοί θα ζήσουν την δική Του ζωή. Εκείνοι οι οποίοι, κατά τον λόγο του Αποστόλου αποθέσουν τον παλαιό άνθρωπο μαζί με τις πράξεις και τις επιθυμίες και δεχθούν μέσα τους τον Κύριο, "αναγκαίως ο εν αυτοίς ζων ενεργεί τα αγαθά τα παρ’ εκείνων γινόμενα". Το ακρότατο αγαθό, που είναι η σωτηρία, γίνεται "δια της του κακού αλλοτριώσεως". Αλλά δεν μπορούμε διαφορετικά να χωρισθούμε από το κακό, αν δεν υποταγούμε στον Θεό*. Ο Χριστός δέχεται στον εαυτό Του όλους όσοι ενώνονται μαζί Του στο σώμα του, που είναι η Εκκλησία*.

Εκείνο που θέλει να τονίση στο κείμενο αυτό ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης νομίζουμε είναι ότι τελευταίος εχθρός που θα καταργηθή είναι ο θάνατος, από την άποψη ότι με την Δευτέρα Παρουσία του Χριστού θα αναστηθούν οι νεκροί, θα καταργηθή η φθορά και η θνητότητα που ακόμη υπάρχουν στην κτίση, και θα βασιλεύη ο Χριστός σε όλους. Όλοι θα παρουσιασθούν ενώπιον του Βήματός Του, όλοι θα Τον αναγνωρίσουν. Με αυτήν την έννοια καταργείται η αμαρτία που είναι αιτία του θανάτου, και όλοι θα Τον αναγνωρίσουν ως Θεό. Επειδή όμως δεν καταργείται η προαίρεση, γι’ αυτό οι άνθρωποι, ανάλογα με την κατάστασή τους, θα έχουν διαφορετική βίωση του Θεού. Οι θεραπευθέντες θα βιώσουν την φωτιστική και θεοποιό ενέργεια του Θεού, ενώ οι αμαρτωλοί την καυστική. Όλοι θα δούν τον Θεό, αλλά οι δίκαιοι θα έχουν μέθεξη, ενώ οι αμαρτωλοί δεν θα έχουν μέθεξη του Θεού. Πάντως, δεν θα υπάρχη το κακό ως οντότητα. Οι άνθρωποι θα γίνουν ό,τι ακριβώς ήταν κατά την ζωή αυτήν.

Επομένως, τότε όλα θα υποταγούν στον Χριστό και ο Χριστός θα υποτάξη, θα παραθέση την ανθρώπινη φύση στον Θεό Πατέρα. Αυτό αρχίζει να πραγματοποιήται από τώρα στην Εκκλησία.

ε) Ερμηνεία του αγίου Γρηγορίου Νύσσης από τους Πατέρας της Εκκλησίας

Είναι γεγονός ότι οι άγιοι κατανοούνται από τους αγίους. Γίνεται και εδώ ό,τι με την αληθινή επιστήμη. Τον επιστήμονα ενός κλάδου τον αντιλαμβάνεται καλά ο επιστήμονας της ιδίας ειδικότητος. Ο Απόστολος Παύλος γράφει γι’ αυτό το θέμα: "ψυχικός δ’ άνθρωπος ου δέχεται τα του πνεύματος του Θεού, μωρία αυτώ εστι, και ου δύναται γνώναι, ότι πνευματικώς ανακρίνεται". Ο ψυχικός άνθρωπος, που δεν έχει το Άγιον Πνεύμα, δεν μπορεί να κρίνη τους πνευματικούς. Τα πνευματικά πράγματα πρέπει να κρίνωνται με πνευματικά κριτήρια και πνευματικούς ανθρώπους. "πνευματικοίς πνευματικά συγκρίνοντες" (Α' Κορ. β', 13-15).

Έτσι και ο λόγος του αγίου Γρηγορίου Νύσσης δεν πρέπει να κριθή βάσει της φιλολογικής αναλύσεως, ούτε βάσει της φιλοσοφικής σκέψεως, αλλά βάσει της διδασκαλίας των αγίων Πατέρων της Εκκλησίας. Το ότι η Εκκλησία χαρακτήρισε τον άγιο Γρηγόριο "πατέρα πατέρων" και τον θεωρεί τύπο πίστεως και ορθόδοξης διδασκαλίας, δείχνει ότι ερμήνευσε σωστά την διδασκαλία του.

Έχουμε όμως και μεγάλους Πατέρες οι οποίοι αναφέρθηκαν στην διδασκαλία αυτή. Όσα είπαμε προηγουμένως είναι αληθινά, γιατί στηρίζονται στον λόγο των θεουμένων. Ο ένας είναι ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής και ο άλλος ο άγιος Μάρκος ο Ευγενικός. Θα αρχίσουμε από τον τελευταίο χρονικά και έπειτα θα δούμε πώς ερμηνεύει την διδασκαλία περί αποκαταστάσεως του αγίου Γρηγορίου Νύσσης, ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής.

Οι Λατίνοι, κατά τον διάλογο με τους Ορθοδόξους στην Σύνοδο της Φερράρας - Φλωρεντίας για το καθαρτήριο πυρ, χρησιμοποίησαν, εκτός των άλλων Πατέρων, και κείμενα του αγίου Γρηγορίου Νύσσης. Γι’ αυτό ο άγιος Μάρκος ο Ευγενικός σε δύο ομιλίες του, παρουσιάζοντας τις ορθόδοξες απόψεις για το θέμα αυτό, ανατρέπει τα επιχειρήματα των Λατίνων.

Σχετικά με τα χωρία του αγίου Γρηγορίου Νύσσης, μεταξύ των άλλων παρατηρήσεων, σημειώνει δύο:

Πρώτον, ότι όταν ο άγιος Γρηγόριος ομιλεί για το καθαρτήριο πυρ δεν εννοεί καθόλου αυτό που διδάσκουν οι Λατίνοι. Γιατί το καθαρτήριο των Λατίνων υπάρχει στην μέση κατάσταση των ψυχών και είναι κτιστό, ενώ το καθάρσιο πυρ του αγίου Γρηγορίου Νύσσης είναι αιώνιο και άκτιστο.

Δεύτερον, και ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής ομιλεί για μια αποκατάσταση, όπως την εννοεί ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης. Λέγει ο άγιος Μάρκος: "Αλλά και ην ο άγιος Μάξιμος επινοεί παραμυθίαν τη τοιαύτη της αποκαταστάσεως δόξη του θαυμαστού Γρηγορίου, εκθησόμεθα μεν ημείς ολοκλήρως". Και στην συνέχεια παραθέτει το κείμενο του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού*. Είναι σημαντικό εδώ να υπογραμμισθή ότι ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης αποκαλείται από τον άγιο Μάρκο τον Ευγενικό "θαυμαστός".

Και μετά την παράθεση του κειμένου του αγίου Μαξίμου ο άγιος Μάρκος, ερμηνεύοντας τους λόγους και των δύο αγίων, καταλήγει ότι όταν σε αρχαίους διδασκάλους γίνεται λόγος για καθάρσιο πυρ εννοείται το αιώνιο πυρ και όχι μια μέση κατάσταση των ψυχών. Συγκεκριμένα με τον όρο καθάρσιο πυρ εννοούν το αιώνιο πυρ, δηλαδή, αλληγορικότερον, τις αιώνιες κολάσεις, όπως φως καλούν την αιώνια θεωρία στους δικαίους. Ούτε στην μέλλουσα ζωή θα υπάρχη σκώληκας και κάποιο γένος ερπετών, ιοβόλο και σαρκοφάγο, αλλά "την των κολάσεων υπό της συνειδήσεως βάσανον και το πικρόν εκείνον μετάμελον". Και βρυγμός των οδόντων λέγεται αλληγορικότερον η μανία των θυμομαχούντων και η λύπη γι’ αυτήν και ο πικρός οδυρμός*.

Ο άγιος Μάρκος ο Ευγενικός, με αυτόν τον τρόπο ερμηνεύει το λεγόμενο καθάρσιο πυρ του αγίου Γρηγορίου Νύσσης. Πρόκειται για το αιώνιο πυρ το οποίο δεν είναι πρόσκαιρο, ούτε κτιστό. Είναι η κολαστική ενέργεια του Θεού, που θα βιώνουν όσοι παραμένουν αθεράπευτοι, λόγω της δικής τους προαιρέσεως.

Θα δούμε τώρα το κείμενο του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού στο οποίο γίνεται λόγος για την αποκατάσταση, όπως την εννοεί ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης. Γράφει ο άγιος Μάξιμος:

"Τρείς αποκαταστάσεις οίδεν η Εκκλησία, μίαν μεν, την εκάστου κατά τον της αρετής λόγον, εν ή αποκαθίσταται, τον επ’ αυτώ λόγον της αρετής εκπληρώσας, δευτέραν δε, την της όλης φύσεως εν τη αναστάσει εις αφθαρσίαν και αθανασίαν αποκατάστασιν, τρίτη δε, ή και μάλιστα κέχρηται εν τοις εαυτοίς λόγοις ο Νύσσης Γρηγόριος, την των ψυχικών δυνάμεων τη αμαρτία υποπεσουσών εις όπερ εκτίσθησαν πάλιν αποκατάστασιν".

Κατά τον άγιο Μάξιμο υπάρχουν τρεις αποκαταστάσεις. Η πρώτη, αυτή που γίνεται στον κάθε άνθρωπο με την εκπλήρωση του λόγου των αρετών. Η δεύτερη, είναι η αποκατάσταση όλης της φύσεως στην αφθαρσία και την αθανασία, με την ανάσταση του Χριστού. Και η τρίτη, είναι η αποκατάσταση των ψυχικών δυνάμεων στην προ της πτώσεως κατάστασή τους. Αυτήν την τρίτη αποκατάσταση εννοεί ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης, και μάλιστα, όπως χαρακτηριστικά λέγει ο άγιος Μάξιμος, έκανε υπερβολική χρήση. Δεν είναι λαθεμένη, αλλά την ανέπτυξε περισσότερο από όσο έπρεπε.

Στην συνέχεια ο άγιος Μάξιμος προσθέτει ότι, όπως η κτίση ελπίζει να επανέλθη στην αφθαρσία, το ίδιο θα συμβή και με όλες τις ψυχές. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι όλες οι ψυχές θα φθάσουν στην μέθεξη των αγαθών, όπως θα γίνη με τους αγίους. Οι ψυχές των αμαρτωλών θα αποκτήσουν επίγνωση των αγαθών και επιβεβαίωση ότι ο Θεός δεν ήταν αίτιος του κακού, ενώ δεν θα αποκτήσουν μέθεξη του Θεού. "Και ούτω τη επιγνώσει ου τη μεθέξει των αγαθών απολαβείν και εις το αρχαίον αποκαταστήναι, και δεχθήναι τον δημιουργόν αναίτιον της αμαρτίας"*.

Πρέπει να δούμε την διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου Νύσσης περί αποκαταστάσεως των πάντων μέσα από την διδασκαλία του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού. Κατά τον άγιο Μάξιμο θα γίνη πλήρης αποκατάσταση της κτίσεως, αφού κατά μίαν απειροδύναμη βούληση της αγαθότητος του Θεού, "πάντας συνέξει και αγγέλους και ανθρώπους, αγαθούς τε και πονηρούς". Ενώ ο Θεός θα περιλάβη τα πάντα, εν τούτοις δεν θα έχουν όλοι την ίδια σχέση μαζί Του. Ο Θεός θα συνέξη στον εαυτό Του "αεί εύ είναι" τους αγίους αγγέλους και τους αγίους ανθρώπους, στο δε "αεί φεύ είναι" εκείνους που δεν συμπεριλαμβάνονται στους πρώτους*.

Έτσι και οι αμαρτωλοί θα αποκατασταθούν με την έννοια ότι θα δουν τον Θεό, χωρίς να έχουν μέθεξή Του. Ο π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, σχολιάζοντας αυτήν την άποψη του αγίου Μαξίμου, λέγει ότι ο Θεός θα επιστρέψη στους αμαρτωλούς όσα έχασαν με την αμαρτία, αποκαθιστώντας τις ψυχές τους στην πληρότητα των φυσικών δυνάμεων και ικανοτήτων τους, χωρίς να έχουν μέθεξη και θεουργό κοινωνία. Θα βιώνουν συνεχώς την έλλειψη της κοινωνίας μαζί Του, συνειδητοποιώντας το αδιέξοδο του δρόμου που πήραν, απορρίπτοντας την αγάπη του Θεού και έτσι θα αυτοκολάζωνται με την διεστραμμένη κίνηση της γνώμης τους*.

Επομένως, όλοι οι άνθρωποι, δίκαιοι και αμαρτωλοί, θα αποκατασταθούν στο "αεί είναι", αλλά οι μεν δίκαιοι θα ζήσουν το "αεί εύ είναι", οι δε αμαρτωλοί το "αεί φεύ είναι". Στην διδασκαλία του αγίου Μαξίμου φαίνεται ότι το "αεί εύ είναι", είναι το "μόνον κυρίως αεί είναι"*.

Οι μαρτυρίες και οι διδασκαλίες τόσο του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού όσο και του αγίου Μάρκου του Ευγενικού, που είναι στύλοι της Ορθοδοξίας, δείχνουν ότι η διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου Νύσσης περί αποκαταστάσεως των πάντων διαφέρει σαφώς από την άποψη περί αποκαταστάσεως των πάντων την οποία συναντούμε στην αρχαία φιλοσοφία και την ωριγενιστική αντίληψη, που κατεδίκασε η Πέμπτη Οικουμενική Σύνοδος.

4. Συμπεράσματα

Στο τέλος αυτού του κεφαλαίου πρέπει να δούμε τα βασικότερα σημεία του θέματος που αναπτύχθηκε, τα οποία επέχουν θέση περιλήψεως.

Πρώτον. Την διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου Νύσσης περί αποκαταστάσεως των πάντων και καθαρτηρίου πυρός πρέπει να την δη κανείς μέσα από την διδασκαλία του Μ. Βασιλείου και του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, για τον Παράδεισο και την Κόλαση. Δεν μπορεί κανείς να τον απομονώση από τους άλλους δύο αγίους, οι οποίοι συνδέονταν μεταξύ τους με αδελφικούς και φιλικούς δεσμούς. Ίσως ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης ανέπτυξε περισσότερο και με φιλοσοφική γλώσσα αυτές τις απόψεις, απαντώντας στα φιλοσοφικά ερωτήματα και προβλήματα, αλλά δεν αφίσταται της πραγματικότητος, όπως επιβεβαιώνουν και άλλοι άγιοι, δηλαδή ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής και ο άγιος Μάρκος ο Ευγενικός.

Δεύτερον. Η αγάπη, η φιλανθρωπία και η αγαθότητα του Θεού είναι η άκτιστη ενέργειά Του, η οποία θα στέλλεται και στους δικαίους και τους αδίκους κατά την μέλλουσα ζωή. Όμως διαφορετικά θα βιώνεται αυτή η αγάπη. Οι δίκαιοι θα μετέχουν του Θεού, ενώ οι αθεράπευτοι άνθρωποι θα βλέπουν τον Θεό, αλλά δεν θα έχουν μέθεξη και κοινωνία μαζί Του.

Τρίτον. Το κακό θα είναι ανύπαρκτο, αφού και σήμερα ακόμη το κακό είναι η απουσία και η αλλοτρίωση από το αγαθό. Η νύκτα δεν υπάρχει οντολογικά, αλλά είναι η απουσία του ηλίου. Όταν ο ήλιος της δικαιοσύνης εμφανισθή, τότε δεν θα υπάρξη το κακό. Θα καταργηθή και ο θάνατος, από τον οποίο γεννιούνται άπειρα κακά, πολλά πάθη και αμαρτήματα. Το ότι το κακό θα είναι ανύπαρκτο, δεν σημαίνει ότι δεν θα υπάρχουν οι αμαρτωλοί και αθεράπευτοι ψυχικά. Άλλο είναι η ύπαρξη του ανθρώπου και άλλο είναι η μέθεξη και κοινωνία με τον Θεό, που συνιστά την αληθινή ζωή.

Τέταρτον. Κατά την Δευτέρα Παρουσία του Χριστού θα γίνη η αποκατάσταση της φύσεως, αλλά όχι αποκατάσταση της θελήσεως. Όλοι θα αποκτήσουν την αθανασία, όλων τα σώματα θα αναστηθούν, αλλά δεν θα αλλάξη η θέληση, η προσωπική γνώμη του ανθρώπου. Ανάλογα με την προαίρεση με την οποία έζησαν στην βιολογική ζωή, θα συνεχίσουν και εκεί. Και οι αμαρτωλοί θα αποκτήσουν επίγνωση του Θεού, θα δουν τον Θεό, αλλά δεν θα έχουν μέθεξη. Η κόλαση δεν είναι η απουσία του Θεού, αλλά η μη μέθεξη του Θεού, η παρουσία του Θεού ως φωτιάς.

Πέμπτον. Για τους ανθρώπους που εισήλθαν πριν πεθάνουν στο στάδιο της καθάρσεως, η τελείωση θα συνεχίζεται και στην άλλη ζωή. Η τελειότητα είναι ατέλεστη, δεν υπάρχει τέλος και πέρας. Άλλωστε, η ανθρώπινη φύση είναι πεπερασμένη, ενώ ο Θεός είναι άπειρος.

Έκτον. Υπάρχει μια αιρετική αποκατάσταση των πάντων, όπως την πρέσβευε ο Ωριγένης, και την οποία κατεδίκασε η Εκκλησία, και υπάρχει μια ορθόδοξη αποκατάσταση των πάντων, όπως την διδάσκει ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης και ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής. Σύμφωνα με την τελευταία όλοι οι άνθρωποι θα αναγνωρίσουν τον Θεό στην Δευτέρα Παρουσία, αλλά δεν θα έχουν όλοι μέθεξη του Θεού. Όλοι θα αναστηθούν, αλλά δεν θα δοξασθούν όλοι. Η ανάσταση του Χριστού είναι ένα δώρο που δόθηκε σε όλους, η ανάληψη όμως θα βιωθή μόνον από τους αγίους. Επομένως σε όλους θα γίνη αποκατάσταση της φύσεως, που θα παραμείνη αιώνια, αθάνατη, αλλά δεν θα υπάρξη αποκατάσταση της θελήσεως, αφού, κάθε άνθρωπος, ανάλογα με την προαίρεσή του, θα αισθανθή τον Χριστό.

Η θεολογία του αγίου Γρηγορίου Νύσσης για τα έσχατα, για την Βασιλεία του Θεού, είναι διαφωτιστική και ορθόδοξη. Δεν μπορεί κανείς να λέγη ότι ο μεγάλος αυτός Πατέρας και θεολόγος ακολουθεί τις αιρετικές διδασκαλίες του Ωριγένους για την αποκατάσταση των πάντων, γιατί ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης είναι εντεταγμένος οργανικά μέσα σε όλη την ορθόδοξη, εκκλησιαστική παράδοση.