• 1. Η αιχμαλωσία τού αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά στους Τούρκους

• 2. Οι τρεις θεολογικοί του διάλογοι με τους Τούρκους

• 3. Μουσουλμανισμός και Χριστιανοί

• 4. Το αναίμακτο μαρτύριο

Σήμερα, αγαπητοί μου αδελφοί, η Εκκλησία εορτάζει έναν πολύ μεγάλο άγιο και Πατέρα της, αλλά και Ομολογητή τής πίστεως, τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά. Το κανόνισε μάλιστα να εορτάζεται την Β' Κυριακή τών Νηστειών, μετά την Κυριακή τής Ορθοδοξίας, γιατί είναι η συνέχειά της και ο άγιος είναι ένας πολύ μεγάλος Ομολογητής και υπερασπιστής τής Ορθοδόξου πίστεως και τής Ορθοδόξου παραδόσεως.

Μετά από τους Καππαδόκες Πατέρες και τους μεγάλους Πατέρας τής πρώτης χιλιετίας, ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ήταν εκείνος που συνόψισε όλη την πατερική θεολογία, και κυρίως την διδασκαλία τού ιερού ησυχασμού που είναι η βάση τής ορθοδόξου θεολογίας, γι' αυτό και είναι ο άριστος μεταξύ τών αρίστων. Όταν διαβάση κανείς τον βίο τού αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά, θα δη ότι ήταν άριστο παιδί από την μικρή του ηλικία, ήταν άριστος μαθητής, άριστος φοιτητής, άριστος μοναχός, άριστος ησυχαστής, άριστος ηγούμενος τού Αγίου Όρους, άριστος Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης και φυσικά άριστος Θεολόγος, δηλαδή ήταν ένας εκ τών αρίστων Θεολόγων τής Εκκλησίας και Ομολογητών τής πίστεώς μας.

Θα μπορούσε πολλά να πη κανείς για τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, ο οποίος έζησε τον 14ο αιώνα, για όσους δεν έχουν ακούσει πότε ακριβώς έζησε ο άγιος αυτός. Σήμερα όμως επέλεξα να μη σάς παρουσιάσω την διδασκαλία τού αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά για το τι ακριβώς έλεγε για την Θεογνωσία και την μεθοδολογία τής γνώσεως τού Θεού, αλλά θα πω λίγα λόγια για ένα γεγονός από την ζωή του, που ίσως είναι άγνωστο σε πολλούς και έχει σχέση με τα γεγονότα τα οποία βιώνουμε σήμερα.

1. Η αιχμαλωσία τού αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά στους Τούρκους

Παρακολουθούμε εδώ και μερικές ημέρες ότι δύο Έλληνες στρατιωτικοί αιχμαλωτίστηκαν από τους Τούρκους και όλοι φοβούνται μήπως υπάρξουν διάφορες εξελίξεις στις σχέσεις μεταξύ τών δύο γειτονικών χωρών. Και, βέβαια, ενεργοποιείται το Κράτος μας και άλλα Κράτη, οι Πρεσβείες, το Υπουργείο Εξωτερικών, το Υπουργείο Εθνικής Αμύνης,  ενεργοποιούνται άλλες δυνάμεις προκειμένου να μαθαίνουμε νέα γύρω από την υπόθεση αυτή και για την καλή έκβασή της.

Πρέπει, όμως, να θυμηθούμε ότι ο Γρηγόριος ο Παλαμάς ήταν ένα χρόνο αιχμάλωτος στους Τούρκους. Και βεβαίως δεν υπήρχαν τότε αυτές οι δυνατότητες που υπάρχουν σήμερα για να μαθαίνουμε τι ακριβώς συμβαίνει και να γίνωνται τόσες παρεμβάσεις. Ο ίδιος έστειλε δύο επιστολές από τον τόπο τής αιχμαλωσίας του, και παρέμεινε σχεδόν ένα χρόνο αιχμάλωτος στους Τούρκους.

Η μία επιστολή είναι προς την Εκκλησία του, δηλαδή την Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, και η άλλη επιστολή εστάλη προς έναν ανώνυμο που είναι μικρότερη και έχει το ίδιο περιεχόμενο με την πρώτη. Με τις επιστολές αυτές πληροφορεί τους παραλήπτες του για το τι συνάντησε κατά την αιχμαλωσία του. Υπάρχει και ένα άλλο κείμενο «διάλεξις Παλαμά προς Χιόνας», στο οποίο καταγράφεται ο διάλογος που είχε μαζί τους. Και έτσι έχουμε αυθεντική μαρτυρία για το πώς αιχμαλωτίστηκε από τους Τούρκους και πώς περνούσε κατά την διάρκεια τής αιχμαλωσίας του.

Ο άγιος Φιλόθεος ο Κόκκινος, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, ο βιογράφος τού αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά, γράφει ότι προς το τέλος τής ζωής του, δηλαδή πέντε (5) χρόνια πριν κοιμηθή –εκοιμήθη το 1359, άρα λοιπόν 5 χρόνια πριν, το 1354– είχε ταλαιπωρηθή σωματικά από τους αγώνες του, τα συχνά ταξίδια για την υπέρασπιση τής ορθόδοξης πίστης, τους πειρασμούς που είχε, τους ακατάπαυστους κόπους και κυρίως από το ότι περιέπεσε σε μια δεινή και πολυήμερη ασθένεια.

Όμως τότε στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία υπήρχε μεγάλη διαμάχη μεταξύ τών συναυτοκρατόρων, τού Ιωάννου τού Παλαιολόγου και τού Ιωάννου Καντακουζηνού. Λόγω τού υψηλού κύρους που είχε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, παρεκλήθη να μεταβή στην Κωνταντινούπολη για να τους συμφιλιώση.

Παρά το ότι ήταν ασθενής, γράφει ο άγιος Φιλόθεος, ανέλαβε αυτήν την αποστολή περιφέροντας «τα λείψανα τής ασθενείας του», που είναι πάρα πολύ ωραία έκφραση, και δηλώνει ότι ακόμη υπήρχαν τα συμπτώματα τής ασθένειάς του σε όλο το σώμα του. Μεταφέροντας, λοιπόν, «τα λείψανα τής ασθενείας του», έκανε το ταξίδι να πάη από την Θεσσαλονίκη όπου ήταν Μητροπολίτης, στην Κωνσταντινούπολη για το έργο αυτό.

Με ένα μικρό πλοιάριο πήγε στην Τένεδο, και από εκεί έπρεπε να πάη προς την Καλλίπολη τής Ανατολικής Θράκης και στην συνέχεια στην Κωνσταντινούπολη. Όμως εκείνες τις ημέρες, την 2 Μαρτίου τού 1354, σαν αυτές τις ημέρες δηλαδή, έγινε ένας μεγάλος σεισμός στην Καλλίπολη, γκρεμίστηκαν τα σπίτια, οι κάτοικοι φοβήθηκαν και έφυγαν από την πόλη. Οπότε οι Τούρκοι βρήκαν την ευκαιρία και κατέλαβαν την Καλλίπολη. Ήταν η πρώτη  φορά που οι Τούρκοι πάτησαν το πόδι τους στην Ευρώπη. Μέχρι τότε είχαν κυριεύσει όλη την Μικρά Ασία και επεκτείνονταν και σε άλλα μέρη,  και για πρώτη φορά την ημέρα εκείνη κυρίευσαν την Καλλίπολη τής Ανατολικής Θράκης.

Τότε, λοιπόν, το πλοίο μέσα στο οποίο επέβαινε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, λόγω μεγάλης θαλασσοταραχής δεν έπιασε στο λιμάνι τής Καλλίπολης, αλλά αγκυροβόλησε πλησίον τής ακτής. Οι Τούρκοι το είδαν, όρμησαν με δικά τους πλοιάρια, ανέβηκαν στο κατάστρωμα, έγινε μάχη μέσα στο πλοίο, το κατέλαβαν, αιχμαλώτισαν όλους τους επιβαίνοντας μαζί και τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά.

Έτσι, λοιπόν, για τον άγιο άρχισε η περίοδος τής αιχμαλωσίας του που κράτησε έναν σχεδόν χρόνο από τον Μάρτιο τού 1354 μέχρι την άνοιξη τού 1355. Ο άγιος μεταφερόταν από τόπο σε τόπο. Από την Λάμψακο τον πήγαν στις Πηγές, μετά στην Προύσα και στην συνέχεια στην Νίκαια τής Βιθυνίας. Πέρασε πάρα πολύ δύσκολες ημέρες.

2. Οι τρεις θεολογικοί του διάλογοι με τους Τούρκους

Ο ίδιος περιγράφει τις δοκιμασίες του στα κείμενα που ανέφερα προηγουμένως. Κατά την διάρκεια τής αιχμαλωσίας του είχε τρεις θεολογικούς διαλόγους με τους Μουσουλμάνους για θέματα πίστεως, δηλαδή για την διαφορά μεταξύ τού Μουσουλμανισμού και τού Χριστιανισμού, μεταξύ τού Χριστού και τού Μωάμεθ και, αν και ήταν αιχμάλωτος, έδωσε ομολογία πίστεως.

Αυτό είχε συνέπειες για την ζωή του. Δεν δίνει κανείς εύκολα ομολογία για την αληθινή πίστη και μάλιστα όταν βρίσκεται κάτω από δύσκολες συνθήκες. Δεν ομοίαζε ο άγιος Γρηγόριος με πολλούς από εμάς που ομιλούμε ορθόδοξα εκ τού ασφαλούς, μέσα από την ησυχία μας και την ελευθερία μας, αλλά σε δύσκολες στιγμές τής ζωής μας, όταν μάς πιέζουν, ή όταν απειλείται η θέση μας αρνούμαστε τον Χριστό και την ορθόδοξη παράδοση.

Έτσι, μια φορά ο άγιος Γρηγόριος έμεινε ένα χρονικό διάστημα στην ύπαιθρο κάτω από καταιγίδα· άλλη φορά μαζί με τους αιχμαλώτους έμειναν γυμνοί, διημερεύοντας στην ύπαιθρο· υπέστη πολλές κακώσεις, μαστιγώσεις και αρκετές ταλαιπωρίες. Έχουμε αυθεντικές μαρτυρίες και περιγραφές από τον ίδιο στις δύο επιστολές που ανέφερα.

Οι Τούρκοι κατάλαβαν ότι ο αιχμάλωτός τους είχε κάποια σημαντική θέση στην Αυτοκρατορία και τον κρατούσαν αιχμάλωτο, ώστε να εξαναγκάσουν τους Ρωμαίους να δώσουν ικανά λύτρα για να τον απελευθερώσουν, πράγμα που συνηθίζουν να το κάνουν, και την πρόσφατη περίπτωση τών αιχμαλωτισθέντων στρατιωτών θα την εκμεταλλευθούν. Βλέπουμε, λοιπόν, έναν μεγάλο Πατέρα και Ομολογητή τής πίστεως να υφίσταται τέτοια μαρτύρια και ποικίλα προβλήματα και δοκιμασίες.

Πρώτος διάλογος, με τον Ισμαήλ

Ο πρώτος θεολογικός διάλογος τού αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά έγινε με τον Ισμαήλ, εγγονό τού εμίρη Ορχάν. Άρχισε ο διάλογος αυτός για την αρετή τής ελεημοσύνης, μετά προχώρησε στην σύγκριση μεταξύ Χριστού και Μωάμεθ. Σταμάτησε απότομα ο διάλογος, γιατί έπεσε πολύ βροχή.

Δεύτερος διάλογος, με τους Χιόνες

Ο άγιος Γρηγόριος περιγράφει ένα άλλο δύσκολο περιστατικό.

Όταν βρισκόταν αιχμάλωτος στα μέρη τής Προύσας, ο Εμίρης Ορχάν  διοργάνωσε μια συζήτηση για να πληροφορηθή από τον Γρηγόριο τι υποστηρίζει. Έτσι προσκλήθηκαν μερικοί σοφοί ελλόγιμοι, οι λεγόμενοι Χιόνες. Αυτοί ήταν Έλληνες που ανήκαν σε μια συγκρητιστική ομάδα τής εποχής εκείνης, οι οποίοι για να τα έχουν καλά με τους Τούρκους απομακρύνθηκαν από την χριστιανική πίστη και εμφανίζονταν και ως Μουσουλμάνοι και ως Εβραίοι. Ένα φαινόμενο που δυστυχώς επαναλαμβάνεται και σήμερα από αυτούς που είναι υπέρμαχοι τής ιδεολογίας τού συγκρητισμού.

Η συζήτηση έγινε κατά βάση σε θεολογικά θέματα κυρίως στην θεότητα τού Χριστού. Σε κάποια στιγμή τού διαλόγου ο εκπρόσωπος τού Ορχάν ρώτησε τον άγιο Γρηγόριο, γιατί οι Χριστιανοί δεν σέβονται τον δικό τους Προφήτη, τον Μωάμεθ, ενώ οι Μουσουλμάνοι δέχονται τον Χριστό ως Λόγο τού Θεού και την Μητέρα Του πλησίον τού Θεού.

Ο άγιος Γρηγόριος απάντησε ότι δεν μπορεί κανείς να αγαπά τον διδάσκαλο αν δεν είναι πιστευτά τα λόγια του. Έπειτα τού είπε ότι ο Χριστός δεν μάς υπέδειξε να δεχθούμε κανέναν Μωάμεθ, γι’ αυτό και δεν τον αγαπάμε. Ο Χριστός μάς είπε, όπως λέγουν οι Απόστολοι, να μην δεχθούμε κανέναν άλλο, γιατί Αυτός ο Χριστός θα κρίνη τον κόσμο.

Τα είπε αυτά ενώ ήταν αιχμάλωτος και το μέλλον του ήταν άγνωστο, δεν τα είπε ενώ ήταν ελεύθερος και συζητούσε ελεύθερα και ακαδημαϊκά σε κάποιο συνέδριο και μάλιστα ήταν μόνος του, χωρίς καμμία βοήθεια. 

Η συζήτηση πήγε και σε άλλα θέματα, δηλαδή στην περιτομή και τις εικόνες. Και μετά οι Τούρκοι άρχοντες που ήταν παρόντες σηκώθηκαν αποχαιρέτισαν τον άγιο με ευλάβεια και έφυγαν. Όμως, ένας από τους Χιόνες,  αφού ύβρισε τον άγιο, όρμησε εναντίον του και «έδωκεν αυτώ πληγάς κατά κόρρης», δηλαδή τού έδωσε γροθιές στο πρόσωπό του. Όμως οι παρόντες Τούρκοι τον κατηγόρησαν για την συμπεριφορά του. Δηλαδή, οι εξωμότες γίνονται χειρότεροι και ωμότεροι από τους αλλοπίστους.

Τρίτος διάλογος, με τον Τασιμάνη

Ο Άγιος περιγράφει και έναν διάλογο που είχε με έναν Τούρκο θρησκευτικό λειτουργό στα μέρη τής Νικαίας, έναν Τασιμάνη. Το κεντρικό θέμα τού διαλόγου ήταν η αντίθεση που υπάρχει μεταξύ τής αληθείας τής διδασκαλίας τών αρχηγών τους, δηλαδή τού Ιησού Χριστού και τού Μωάμεθ. Σε κάποιο σημείο ο Τασιμάνης είπε ότι ο Μωάμεθ ήταν μεγάλος προφήτης, διότι με την δύναμή του οι Μουσουλμάνοι κυριάρχησαν στον κόσμο από την ανατολή έως την δύση.

Ο άγιος Γρηγόριος τού απάντησε ότι ο Μωάμεθ ξεκίνησε από την ανατολή και διήλθε μέχρι την δύση τού ηλίου «αλλά πολέμω και μαχαίρα και λεηλασίαις και ανδραποδισμοίς και ανδροκτασίαις, ων ουδέν εκ Θεού τού αγαθού προηγουμένως εστί, τού εξ αρχής ανθρωποκτόνου δε μάλλον προηγούμενον θέλημα». Δηλαδή, όλα αυτά δεν έγιναν από τον Θεό, αλλά από τον διάβολο. Και συνέχισε να λέγη ότι αυτό το κατόρθωσε «βίαν επάγων και τα καθ’ ηδονήν προτεινόμενος», χρησιμοποιώντας βία και προτεινόμενος τον βίο τής ηδονής.

Αυτή η απάντηση εκίνησε την οργή τών παρισταμένων Τούρκων που κινήθηκαν απειλητικά εναντίον τού αγίου Γρηγορίου. Αλλά εκείνος με ιλαρότηαα και με μικρό μειδίαμα είπε ότι εάν συμφωνούσαμε κατά τους λόγους, θα ανήκαμε σε ένα δόγμα, δηλαδή δικαιολογούνται οι διαφορές.  Ο ίδιος όμως σημειώνει ότι «ο νοών νοείτω τών ειρημένων την δύναμιν». Και με όσα είπε στην συνέχεια προσπάθησε να φέρη μια ειρήνη, χωρίς όμως να προδώση την πίστη του.

Και βέβαια ο άγιος Γρηγόριος πέρασε πολλές δοκιμασίες, αντιμετώπισε πολλά προβλήματα, τον περιέφεραν από τόπο σε τόπο, τον ύβριζαν ποικιλοτρόπως και εκείνος παρέμενε πιστός σε αυτά τα οποία δίδασκε, χωρίς να έχη καμμία βοήθεια, καμμία προστασία.

Και όταν πήραν λύτρα ικανά οι Τούρκοι, από χρήματα που συγκέντρωσαν οι Χριστιανοί, διότι ο άγιος είχε μεγάλη θέση μέσα στην Εκκλησία και στο  Χριστιανικό Ρωμαϊκό Κράτος, τότε τον απελευθέρωσαν. Εκείνος πήγε στην Κωνσταντινούπολη και είχε στο Παλάτι, με την παρουσία τού Αυτοκράτορος, τών Συγκλητικών έναν υπέροχο θεολογικό διάλογο με τον μεγαλύτερο φιλόσοφο τής εποχής εκείνης τον Νικηφόρο Γρηγορά, τον οποίο και κατετρώπωσε.

Έπειτα, επέστρεψε στην Μητρόπολή του, στην Θεσσαλονίκη, βρήκε την πόλη να υποφέρη από μία ξηρασία, επειδή είχε πολύ καιρό να βρέξη, έκανε μία προσευχή και έρριξε πολύ νερό και έτσι ο Άγιος έγινε ευεργέτης και με τον τρόπο αυτόν στην πόλη. Και ύστερα από λίγα χρόνια εκοιμήθη εν Κυρίω.

Όπως είπα προηγουμένως όλη αυτή η περιπέτεια την οποία πέρασε με τους Τούρκους ήταν προς το τέλος τής ζωής του.

3. Μουσουλμανισμός και Χριστιανοί

Eίναι, όμως ενδιαφέρον, να δούμε τους χαρακτηρισμούς που δίνει για τους Τούρκους τής εποχής του και περιλαμβάνονται στην επιστολή που έστειλε στο Ποιμνίο του, ενώ ακόμη ήταν αιχμάλωτος. Πολλές φορές στην επιστολή του τους ονομάζει βαρβάρους. «Τοις πάντων βαρβάρων βαρβαρωτάτοις». Σε άλλο σημείο γράφει ότι σε αντιπαράθεση με το ευσεβές γένος τών Ρωμαίων, τών Χριστιανών δηλαδή, αυτοί αποτελούν «το δυσεβές και θεομισές και παμμίαρον τούτο γένος». Αλλού γράφει ότι ο Θεός τους παρέδωσε σε αδόκιμο νου και πάθη ατιμίας «ώστε βιούν αισχρώς και απανθρώπως και θεομίσως». Και παρά τους φόνους που κάνουν και τις ακολασίες με τις οποίες ζουν νομίζουν ότι έχουν τον Θεό συνευδοκούντα.

Βρισκόμαστε τον 14ο αιώνα και ήδη σιγά-σιγά συρρικνώνεται η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και επεκτείνεται η Οθωμανική Αυτοκρατορία και μετά από εκατό περίπου χρόνια κατέλαβαν και την Κωνσταντινούπολη. Έτσι παρά τα όσα έκαναν οι Τούρκοι που καταλάμβαναν ολόκληρες περιοχές, και αιχμαλώτιζαν και σκότωναν τους ανθρώπους, νόμιζαν ότι είχαν την συγκατάθεση τού Θεού, ότι όλα αυτά γίνονταν με την θέληση τού θεού τους.

Αυτήν την περίπτωση από την ζωή τού αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά θέλησα να παρουσιάσω σήμερα για την επικαιρότητα τού θέματος. Βέβαια, δεν μπορεί κανείς να κάνη έστω μία ελάχιστη σύγκριση μεταξύ Χριστιανισμού και Μουσουλμανισμού. Καμμία σύγκριση. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς το έδειξε αυτό με τους τρεις θεολογικούς διαλόγους που έκανε κατά την διάρκεια τής αιχμαλωσίας του στους Τούρκους.

Όμως σήμερα υπάρχουν ορθόδοξοι Χριστιανοί που λένε ότι δεν υπάρχει πρόβλημα να μαθαίνουν τα παιδιά στο Σχολείο όλες τις θρησκείες. Και έβαλαν μέσα στα Σχολεία τα θρησκευτικά μαθήματα το να μαθαίνουν τα ορθόδοξα παιδιά και για τον άγιο Παΐσιο και τους οπαδούς άλλων θρησκειών, σαν να μη συμβαίνη τίποτα, χωρίς να βλέπουν τις διαφορές.

Και σκέφτομαι και λέω. Εάν ζούσε σήμερα ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, και ήταν Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης ή και Μητροπολίτης Ναυπάκτου θα συνευδοκούσε να διδάσκωνται στα Σχολεία τέτοια θρησκευτικά; Θα συνευδοκούσε και με την δική του θέληση να γίνεται αυτό, αυτός που υπέστη τόσα πολλά στην εξορία και έκανε ομολογιακό διάλογο με κίνδυνο τής ζωής του;

Μάλιστα στην επιστολή που έστειλε στην Εκκλησία του γράφει ότι δεν πρέπει να ξεχνούν οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί ότι έχουν ζωντανό και αληθινό Θεό και ο Χριστός απαιτεί από τους Χριστιανούς να έχουν ζωντανή και αληθινή πίστη. Οι Χριστιανοί πρέπει να δείξουν την αληθινή πίστη από τα έργα τους, διότι έτσι θεοποιείται ο άνθρωπος.

4. Το αναίμακτο μαρτύριο

Εν πάση περιπτώσει εκείνο που πρέπει να πούμε είναι ότι ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ήταν ένας μεγάλος Πατέρας τής Εκκλησίας, μεγάλος Ομολογητής τής Ορθοδόξου πίστεως, που η Εκκλησία τον τιμά πάρα πολύ. Συγχρόνως, είναι και ένας αναίμακτος μάρτυρας τού Χριστού. Υπέστη αναίμακτο μαρτύριο. Υπάρχουν μεγάλοι μάρτυρες που θυσιάστηκαν και έχυσαν το αίμα τους για την αγάπη τού Χριστού. Αυτός δεν έχυσε το αίμα του, εκοιμήθη εν ειρήνη, αλλά υπέστη μαρτύριο αναίμακτο και θεωρείται μάρτυρας Χριστού αναιμάκτως.

Όπως υπάρχουν και αναίμακτοι μάρτυρες τού Χριστού, που είναι και αυτοί που σήμερα δίνουν την ομολογία τής πίστεώς τους και υφίστανται πάρα πολλά, περιφρονήσεις, χλευασμούς, περιθωριοποιήσεις. Όπως ακόμη υπάρχουν και Χριστιανοί οι οποίοι υπομένουν στην ζωή τους τα προβλήματα και τις δοκιμασίες, ζουν μαρτυρική ζωή αναίμακτη, όπως έχουμε και το μνημόσυνο τής αδελφής μας Μαρίας, μητρός τού αγαπητού μας Ιερομονάχου π. Προδρόμου, η οποία πέρασε όλη την ζωή της με πόνο, με δυσκολία, αλλά και με μεγάλη υπομονή. Είναι αναίμακτο μαρτύριο το να μπορή κανείς να υπομένη τους λογισμούς τής απελπισίας, τής απογνώσεως, τής πονηρίας και να τους διώχνει. Είναι ένα αναίμακτο μαρτύριο να πολεμά τα πάθη του και να αντιμετωπίζη τις επιθέσεις τού διαβόλου. Και αυτοί είναι συνεχιστές τού αναιμάκτου μαρτυρίου τού αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά.

Να δώση ο Θεός, ο άγιος Γρηγόριος να μάς φωτίζη όλους, Κληρικούς, μοναχούς και λαϊκούς να παραμένουμε πιστοί στην ορθόδοξη διδασκαλία και την όλη παράδοσή μας, να αποδιώκουμε και να εκδιώκουμε όλους τους κακούς λογισμούς και τα πάθη, και να υφιστάμεθα στην ζωή μας με υπομονή και έμπνευση αυτό το αναίμακτο μαρτύριο για τον Χριστό. Αμήν.