ΒΙΟΣ

  Ο Ειρηναίος μνημονεύεται από πολλούς μεταγενέστερούς του (Τερτυλλιανός, Κλήμης Αλεξ., Βασίλειος, Γρηγόριος Νύσσης, Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Επιφάνιος Κύπρου, Θεοδώρητος, Μάξιμος Ομολογητής, Αυγουστίνος, Φώτιος κ.ά.), αλλά όλοι γνωρίζουν περί του βίου του ό,τι διέσωσε ο Ευσέβιος (Εκκλησ. ιστ. Ε 3-8). Και αυτός όμως κυρία πηγή είχε μόνο τα έργα του Ειρηναίου, που δυστυχώς δεν είναι πλούσια σε αυτοβιογραφικά στοιχεία.

Η γέννηση του Ειρηναίου τοποθετείται μεταξύ 130 και 140. Στην εφηβική του ηλικία γνώρισε και άκουσε τον Πολύκαρπο Σμύρνης. Κοντά του έζησε φαίνεται μερικά χρόνια, όσα ήταν αναγκαία για τη μύησή του στην αποστολική Παράδοση, όπως την παρέδιδε ο ακουστής του Ευαγγελιστού (ή του Πρεσβυτέρου) Ιωάννου Πολύκαρπος, και για τη θεολογική του κατάρτιση που συμπληρώθηκε αλλού και ίσως και στη Ρώμη, όπου ήταν δυνατό να γνωρίσει καλά τα γνωστικά συστήματα.

  Ξαφνικά το 177 πληροφορούμαστε ότι βρίσκεται στη Λυών ως πρεσβύτερος. Την εποχή αυτή ήταν πολύ συνηθισμένο το να μεταναστεύουν μικρασιάτες στη Γαλλία. Φαίνεται μάλιστα ότι πολλοί πιστοί της Λυών προέρχονται από την Ανατολή, με αποτέλεσμα ο κοσμοπολιτισμός να χαρακτηρίζει το περιβάλλον, όπου έδρασε ο Ειρηναίος. Από τη Λυών μεταβαίνει το ίδιο έτος στη Ρώμη, απεσταλμένος των χριστιανών της πόλης αυτής. Πολλοί και σημαντικώτεροι των Χριστιανών αυτών, είχαν φυλακιστεί στη διάρκεια του φοβερού διωγμού του Μάρκου Αυρηλίου. Ίσως μάλιστα οι χριστιανοί της Λυών να είχαν ήδη εγκρίνει τον Ειρηναίο ως επικεφαλής και υπεύθυνο της Εκκλησίας τους, αφού ο επίσκοπός τους Ποθεινός και πολύ γέρων και φυλακισμένος ήταν. Αυτό όμως δεν νομίζουμε ότι σημαίνει και την επισκοποποίηση του Ειρηναίου, όπως υπέθεσαν πολλοί.

Στη Ρώμη ήρθε με συστατική επιστολή, εξαιρετικά επαινετική για το πρόσωπό του, και με σκοπό να πείσει τον Ελεύθερο (174-189) περί του ότι δεν πρέπει να εναντιωθεί στον επίσκοπο Εφέσου, ο οποίος αντιμετώπιζε με επιείκεια τους μετανούντας (Nautin).

  Όταν επέστρεψε στη Λυών, πολλοί χριστιανοί είχαν μαρτυρήσει και μαζί τους ο επίσκοπος Ποθεινός, τον οποίο διαδέχθηκε αμέσως ο Ειρηναίος το 177 ή 178. Κατά τον Nautin τα γεγονότα αυτά έλαβαν χώρα το 175 και ο Ειρηναίος έγινε επίσκοπος και της Βιέννης. Έτσι εξηγεί και το ότι την περίφημη Επιστολή (=Μαρτύριο) περί των μαρτύρων της Λυών προς τις Εκκλησίες Ασίας και Φρυγίας έγραψε ο ίδιος ο Ειρηναίος εκ μέρους των δύο αυτών Εκκλησιών.

Ως επίσκοπος εργάσθηκε για την καταπολέμηση των γνωστικών και τη διάδοση του χριστιανισμού μεταξύ των Κελτών, χρησιμοποιώντας κατά πάσα πιθανότητα τη γλώσσα τους. Η γνήσια παράδοσή του και η αλήθεια που εξέφραζε του έδωσαν τη δυνατότητα να παίξει ρόλο σημαντικό χάριν της ενότητας της όλης Εκκλησίας. Στη μεγάλη διένεξη των χρόνων του, εξ αφορμής του χρόνου εορτασμού του Πάσχα (η Μικρασία το γιόρταζε τη 14^η του μήνα Νισάν, ενώ η Ρώμη την πρώτη Κυριακή μετά την ημερομηνία αυτή), αναμίχθηκε έντονα με αποτέλεσμα να υποχωρήσει ο Ρώμης Βίκτωρ (189-198), που ήθελε να αποσχίσει τις μικρασιατικές Εκκλησίες. Στην Επιστολή του πρός Βίκτωρα συναντάμε για πρώτη φορά τη θεολογία της ενότητας και της ποικιλίας συνηθειών μεταξύ των τοπικών Εκκλησιών. Η επέμβαση αυτή είναι το τελευταίο γνωστό στοιχείο της ζωής του Ειρηναίου και συνέβη μάλλον περί το 192-195.

Ο Γρηγόριος Τουρώνης στο τέλος του ΣΤ΄ αιώνα πληροφορεί ότι ο Ειρηναίος μαρτύρησε το 202 επί Σεπτιμίου Σεβήρου (Historia Francorum Ι 27), κάτι που δεν απορρίπτεται, αλλά και δεν επιβεβαιώνεται από τις αρχαίες πηγές. Η Ανατολική Εκκλησία, υιοθετώντας την παράδοση ότι ο Ειρηναίος μαρτύρησε, τιμά τη μνήμη του στις 23 Αυγούστου και η Δυτική στις 28 Ιουνίου.

ΕΡΓΑ

  Ο Ειρηναίος υπήρξε πολύγραφος. Δυστυχώς όμως τα περισσότερα έργα του χάθηκαν. Και όσα διασώθηκαν υπάρχουν σε λατινική και αρμενική μετάφραση. Στην ελληνική διασώθηκαν μόνο αποσπάσματα και μάλιστα μέγα τμήμα του Α΄ μέρους του σπουδαιότερου έργου του Έλεγχος. Τα έργα του είναι βασικά πολεμικά και εκκλησιολογικά, σε τύπο διατριβής και επιστολής.

  Ο Ειρηναίος δεν είναι ταλαντούχος συγγραφέας, αλλά διαθέτει αξιόλογη κλασσική φιλολογική και φιλοσοφική κατάρτιση και αρκετή γνώση των προ αυτού εκκλησιαστικών και γνωστικών συγγραφέων, τους οποίους και χρησιμοποιεί. Καταφανώς υστερεί στη σύνθεση, στην οικονομία της ύλης του, αλλά έχει συχνές εξάρσεις, οι οποίες εκπλήσσουν τον αναγνώστη, που ενίοτε διαπιστώνει ρυθμικό πεζό λόγο, κάτι που προϋποθέτει αναπτυγμένο γλωσσικό αισθητήριο.

  Έλεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου γνώσεως. Γράφτηκε περί το 185 και συνίσταται από πέντε βιβλία, που σώζονται σε μία σχεδόν κατά λέξη λατινική μετάφραση, εκπονημένη πριν από τον Αυγουστίνο. Στο Α΄ βιβλίο παρουσιάζει, περιγράφει και αναλύει κυρίως τα γνωστικά συστήματα του Ουαλεντίνου, των οπαδών του και των αρχαιοτέρων γνωστικών (Σίμωνα Μάγου, Μενάνδρου κλπ). Στο Β΄ βιβλίο αντικρούει και καταπολεμεί κυρίως τα συστήματα αυτά. Συγχρόνως στο Α΄ και περισσότερο στο Β΄ βιβλίο εκθέτει την πίστη και την Παράδοση της Εκκλησίας, αντιπαραθέτοντάς την προς τη διδασκαλία των γνωστικών. Με τα υπόλοιπα τρία βιβλία, που είναι ανεξάρτητα των δύο πρώτων και μεταγενέστερα, προβαίνει σε πληρέστερη έκθεση της διδασκαλίας της Εκκλησίας αναφορικά με τα μεγάλα θέματα της εποχής.

  Τα ελληνικά αποσπάσματα αντιπροσωπεύουν μόλις το 20% του όλου κειμένου (το Α΄ βιβλίο σώζεται κατά 90% ελληνικά). Να σημειωθεί ότι ο πάπυρος της Iena του 3/4 αι. περιάμβάνει τα 14 πρώτα κεφάλαια του Ε΄ βιβλίου, αλλά δυστυχώς βρίσκεται σε κακή κατάσταση. Τα βιβλία Δ΄ και Ε΄ σώζονται και σε αρμενική μετάφραση, ενώ τμήμα του έργου σώζεται συριακά. Η προσπάθεια του A. Rousseau να επαναφέρει το έργο στα ελληνικά με πρότυπο τα σωθέντα αποσπάσματα και με τη βοήθεια της λατινικής μετάφρασης είναι πράγματι αξιοθαύμαστη, αλλά όχι πάντοτε επιτυχής.

  Επίδειξη του αποστολικού κηρύγματος. Γράφτηκε μετά το 190, διαιρείται σε 100 παραγράφους και είναι προτρεπτικό και κατηχητικό εγχειρίδιο. Αποτελεί σύντομη κι ευκρινή περίληψη όσων έγραψε στο προηγούμενο μεγάλο έργο του. Αρχίζει με την ανάλυση του κανόνα της πίστεως που λαμβάνουμε στο βάπτισμα, αλλά βασικά εμμένει στην προβληματολογία του Ελέγχου του: στην ενότητα μεταξύ Θεού Πατρός και δημιουργού, στο έργο και την ενότητα του προσώπου του Χριστού, στα στάδια της θείας οικονομίας και στις «αποδείξεις» των παραπάνω με προφητικές ρήσεις. Το έργο τούτο βρέθηκε μόλις το 1904 σε μετάφραση αρμενική και δημοσιεύθηκε το 1907. Ο Ι.  Καραβιδόπουλος μετέφερε το κείμενο στη νεοελληνική βάσει γαλλικής και αγγλικής μετάφρασης.

  Επιστολές. Έγραψε πολλές, αλλά σώζονται μόνο αποσπάσματα απο τις Πρός Βίκτωρα (Α και Β) και Πρός Φλωρίνον (Ευσεβίου, Εκκλησ. ιστ. Ε 24, 12-17 και 20, 4-8). Η πρώτη αναφέρεται στο θέμα του εορτασμού του Πάσχα και η δεύτερη στην προσχώρηση στο γνωστικισμό του Φλωρίνου (βλ. λήμμα), παλαιού συμμαθητή του Ειρηναίου πλησίον του Πολυκάρπου.

  Αποσπάσματα. Σώζεται και αποδίδεται στον Ειρηναίο μεγάλος αριθμός αποσπασμάτων από άδηλα συνήθως έργα του.

  Απολεσθέντα. α) Λόγος προς έλληνας περί επιστήμης, β) Περί μοναρχίας, γ) περί ογδοάδος (τα δύο τελευταία έγραψε για το Φλωρίνο), δ) Βιβλίον διαλέξεων διαφόρων (ασχολείται με την προς Εβραίους και τη Σοφία Σολομώντος ή τις μνημονεύει), ε) Περί σχίσματος πρός Βλάστον (επιστολή), στ) Επιστολή προς Βίκτωρα σχετική με το Φλωρίνο, ζ) Διάφορες άλλες Επιστολές, η) Στο έργο του Έλεγχος (Α 27) υπόσχεται να γράψει κατά Μαρκίωνος, αλλά δεν γνωρίζουμε αν τελικά έγραψε. Και για τα έργα αυτά πηγή μας είναι ο Ευσέβιος (Εκκλησ. ιστ. Ε 20, 1-2∙ 23, 3∙ 24, 11-17∙ 26, 1).

  Αμφιβαλλόμενα. Μαρτύριον (επιστολή) περί των μαρτυρησάντων στη Λυών το 177 (υπάρχει αυτοτελές σχετικό λήμμα).

  Ο Βίκτωρ Ρώμης (189-198). Συνεργάσθηκε με τον Ειρηναίο και συνέταξε Επιστολές, σχετικές με το θέμα του Πάσχα, και «άλλα έργα» κατά τον Ιερώνυμο (De vir. ill. 34). Δυστυχώς δε σώζεται τίποτε από αυτά. Το ίδιο ισχύει και για τον προκάτοχό του Ελεύθερο (174-189), που ίσως έγραψε κατά του μοναχισμού.

Μεταγραφή - Μετάφραση στη Δημοτική: Θανάσης Αναστασίου