Είναι, όμως, αληθές ότι κατά την παραμονή του στην Φλωρεντία ο Γεμιστός ενέπνευσε στην ιταλική λογιοσύνη της ευρωπαϊκής Αναγεννήσεως την αγάπη της για τον Πλάτωνα με το έργο του "Περί ων Αριστοτέλης προς Πλάτωνα διαφέρεται"· συνέβαλε, ωσαύτως, στην ίδρυση τής Πλατωνικής Ακαδημίας από τούς Μεδίκους τής Φλωρεντίας. Μετά την Φλωρεντία ο γηραιός, ογδοντάχρονος πλέον, Γεμιστός επέστρεψε στον Μυστρά, όπου έζησε άλλα ένδεκα χρόνια ασχολούμενος με το έργο του Περί Νόμων και τιμώμενος από τους μαθητές του, ως ήσαν ο Καρδινάλιος Βησσαρίων, ο Ερμώνυμος, ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης κ.ά. Και όταν απεβίωσε, τα οστά του, με την φροντίδα του Σιγισμόνδου Malatesta Pandolfo, τοποθετήθηκαν σε μαρμάρινη λάρνακα στον καθεδρικό ναό του Αγίου Φραγκίσκου στο Ρίμινι.

Όσο για το σύστημα που ήθελε να καθιερώσει ο Γεμιστός, αυτό στηριζόταν στον Πλάτωνα και σε αρχές ερειδόμενες στην ύπαρξη των αφθάρτων και αιωνίων ιδεών, τις οποίες θεωρούσε ανώτερες νοήσεις, καθώς και στην αποδοχή της Ειμαρμένης. Στις νοήσεις έδωσε ονόματα ειδωλολατρικών θεοτήτων με πρώτη τη νόηση του Διός, από την οποία, κατά τη διδασκαλία του, εξαρτώνταν και οι λοιπές. Η Ειμαρμένη είναι το όργανο με το οποίο ο Ζεύς κυβερνά τον κόσμο, ενώ η ανθρώπινη ψυχή χωρίζεται σε φθαρτή και άφθαρτη και ο άνθρωπος οφείλει με τις πράξεις του να κάμει το αθάνατο μέρος της ψυχής του ώστε να εγγίζει τις νοήσεις-θεότητες. Γενικώς, η διδασκαλία του είναι επηρεασμένη από πλατωνικά, νεοπλατωνικά, ζωροαστρικά και παγανιστικά στοιχεία που σκοπούσαν στην λύση του κοσμολογικού και ανθρωπολογικού προβλήματος.

Επομένως η «θεολογία» του Πλήθωνος στηρίζεται στον Πλάτωνα και τον Ζωροάστρη, με την διδασκαλία τού οποίου ασχολήθηκε στο έργο του "Διασάφησις τών εν τοις Ζωροάστρου λόγοις ασαφέστερον ειρημένων και ζωροαστρίων και πλατωνικών δογμάτων συγκεφαλαίωσις". Ο Γεμιστός συγκεφαλαιώνει εδώ την διδασκαλία τού νεοπλατωνισμού και ζωροαστρισμού με ιδικές του προτάσεις σε επιμέρους ζητήματα. Η Ειμαρμένη, κατ' αυτόν, είναι δύναμη που κυριαρχεί στον κόσμο, που διαφέρει από την τύχη των αρχαίων και την συνεργία τής Χριστιανικής διδασκαλίας· όπλο της είναι ο λογισμός και όχι η μοιρολατρία και η εγκατάλειψη του ανθρώπου στην θεία Πρόνοια. Για τον Πλήθωνα ο άνθρωπος πρέπει να προσπαθεί να αποκτά και να ασκείται στις αρετές, κορυφαία τών οποίων είναι η θεοσέβεια, και έτι πλέον ως έχων μετοχή στην φρόνηση και κατ' ακολουθίαν στην ελευθερία που βασίζεται στην ηθική πρακτική και στην ηθική συμπεριφορά. Πιστεύει, ακόμη, ότι η επίγνωση του Θεού κατορθούται μέσω της φιλοσοφίας και της επιστήμης, που δίδει στον άνθρωπο την ικανότητα να ιδεί την αλήθεια τών όντων.

Η φιλοσοφία είναι, κατ' αυτόν, ικανή από μόνη της να δημιουργήσει νέα θρησκεία, αυτήν δηλαδή την παγκόσμια θρησκεία που ήθελε να διαδώσει μες την δυστυχία τού απειλουμένου από το Ισλάμ Γένους. Στο έργο του Νόμων συγγραφή συμφύρονται ευχές προς τους υπερουρανίους θεούς, προς τον Δία, προς τους θεούς τους εντός ουρανού, αλλά και απόψεις ως "περί τής τών θεών συμπάντων αϊδιότητος", "περί τής γενέσεως αυτών και τού Ποσειδώνος", "περί τής λατρείας τών θεών", "περί τών Ιερέων και τού βίου αυτών", "περί καθαρμών", "περί θεών", "περί ως ου κακών οι θεοί αίτιοι", "περί διαφοράς τής των θεών γενών" κ.λπ.

Αύτη με ολίγα λόγια είναι η βάση της ουτοπικής διδασκαλίας του Γεμιστού-Πλήθωνος, την οποία εξέφρασε ευρισκόμενος με τους λοιπούς Ρωμηούς, που εκπροσωπούσαν την αιμάσσουσα Ορθόδοξη Ελληνική Ανατολή, στην Φλωρεντία. Μεταξύ αυτών τών τελευταίων και ο Γεννάδιος Σχολάριος, ο οποίος και αντετάχθη στα καινοφανή και επικίνδυνα τού Γεμιστού, με τον οποίο είχε και άλλες διαφορές επί φιλοσοφικού επιπέδου· ο μεν Γεννάδιος ήταν αριστοτελικός, ο δε Γεμιστός πλατωνιστής. Ο Γεννάδιος Σχολάριος ενδιαφερόταν, όμως, για την τύχη τού Γένους και τής πίστεως και όχι για την υπεροχή τού ενός ή τού άλλου φιλοσόφου στην ανιαρή διαμάχη τών φιλοσόφων και θεολόγων τής ύστερης παλαιολογείου περιόδου, που μεταφέρθηκε στην Ιταλία τής Αναγεννήσεως.

Γνώριζε ο Γεννάδιος, από τον καιρό τής παραμονής τους στην Φλωρεντία, ότι ο Γεμιστός εξύφαινε σχέδια επιβολής τού εθνισμού μέσω τών ηγετών, έστω και τού μικροσκοπικού δεσποτάτου τού Μωρέως, γι' αυτό και ειδοποιούσε τους τότε πολιτικούς και πνευματικούς ηγέτες, οι οποίοι αρχικώς και δεν τον πίστευσαν. Εδικαιώθη, βεβαίως, ο Γεννάδιος, όταν ο Πλήθων αποκάλυψε τις προθέσεις και τα σχέδιά του, όταν συνέγραψε το έργο του "Νόμων συγγραφή", όπου σαφώς περιέγραψε το φιλοσοφικο-θεολογικό δράμα τού παγανισμού και τής ουτοπίας του. Ο καθηγητής πατήρ Θεόδωρος Ν. Ζήσης στο πολυσέλιδο σύγγραμμα του για τον Γεννάδιο Σχολάριο αναλύει καταλεπτώς τις απαντήσεις του και επισημαίνει το γεγονός ότι ο Σχολάριος δεν ενδιαφέρεται για την υπεροχή τού Αριστοτέλους ή τού Πλάτωνος, ότι εστράφη προς τον πρώτο ως ολιγώτερον απόμακρο τού Χριστιανισμού και εκ τού λόγου ότι όσοι παλαιότερον επεχείρησαν αναβίωση τού εθνισμού ως οι Πλωτίνος, Πρόκλος, Πορφύριος εστηρίχθησαν στον Πλάτωνα.

Στο έργο τού Γενναδίου "Κατά των Πλήθωνος αποριών επ' Αριστοτέλει και κατά Ελλήνων ήτοι πολυθέων" δηλώνεται ο ζήλος τής πίστεως και τής ευσέβειας, η υπεράσπιση τού Χριστιανισμού και όχι η φιλοσοφική διαφορά. Παραλλήλως ο Γεννάδιος αντικρούει τις κατηγορίες του Γεμιστού κατά του Αριστοτέλους, τον οποίο ο Γεμιστός κατηγορεί ως άθεον. Σε ένα άλλο έργο του "Προς Πλήθωνα επί τη απαντήσει αυτού προς το υπέρ Λατίνων βιβλίον" ο Γεννάδιος απαντά σε έργο τού Πλήθωνος, απάντηση στο μνημονευθέν τού Γενναδίου, και είναι προσεκτικός έναντι τού αντιπάλου του, μολονότι δεν κρύβει την ανησυχία του για τις προθέσεις του. Σε άλλη, όμως, πραγματεία του "Επιστολή τη βασιλίσση (εννοεί την Θεοδώρα Ασανίνα, σύζυγο τού ηγεμόνος τού Μωρέως Δημητρίου Παλαιολόγου) ο Γεννάδιος είναι μαχητικός παραβάλλοντας τον Γεμιστό με τον Ιουλιανό, αποκαλύπτει την περιφρόνησή του, από την νεότητά του ακόμη, προς τα πάτρια, την επίδραση που ήσκησε επ' αυτού (του Γεμιστού) στην Αδριανούπολη ο Ιουδαίος Ελισσαίος και τέλος χαρακτηρίζει το κίνημά του ουτοπία.

Στην μελέτη του "Επιστολή προς τον έξαρχον Ιωσήφ περί τού βιβλίου του Γεμιστού και κατά της ελληνικής πολυθεΐας", που συνέταξε τέσσερα έτη μετά τον θάνατο τού Γεμιστού, ο Γεννάδιος γράφει ότι αντιμετώπισε δυναμικώς την "Νόμων συγγραφή" τού Γεμιστού καίοντας τα χειρόγραφα και αφήνοντας δεμένους τους πίνακες περιεχομένων στις σανίδες της σταχώσεως και τους ύμνους προς τους θεούς του, για να δικαιώσουν οι επιγιγνόμενοι την απόφασή του αποκαλύπτοντας, τοιουτοτρόπως, την ουτοπία τού Γεμιστού.

Και συνεχίζει ο Γεννάδιος την πολεμική του με την μελέτη του "Περί του ενός εν Τριάδι Θεού και κατά αθέων ήτοι κατά αυτοματιστών και κατά πολυθέων", γραμμένη περί το 1456, όπου δεικνύει την ύπαρξη τού Θεού, επιτίθεται κατά τών πολυθέων θεωρώντας αυτούς αφρονεστέρους τών άθεων και δικαιολογεί την καύση τών "Νόμων συγγραφή", διότι υπάρχει ο πόθος και ο φόβος τής αρίστης νομοθεσίας του Υιού του Θεού.

Αυτά περί τής στάσεως και τών απαντήσεων τού Γενναδίου προς τον Γεμιστό-Πλήθωνα, περιληπτικώς βεβαίως, παραπέμποντας για αναλυτικότερη και πληρέστερη ενημέρωση στο έργο τού πατρός Θεοδώρου Ν. Ζήση περί Γενναδίου Σχολαρίου.

Τελικώς, ο πολυθεϊστής Πλήθων παρασύρθηκε από την πλατωνική διδασκαλία και τον Ζωροάστρη, όπως τού τον εδίδαξε ο Ελισσαίος στην Αδριανούπολη, αδιαφόρησε από την νεότητά του για τον Χριστιανισμό και δεν αντιλήφθηκε ότι οι Πατέρες τής Εκκλησίας αξιοποίησαν την Ελληνική φιλοσοφία και φιλολογία προς υπεράσπιση τού Χριστιανισμού. Ο Γεμιστός δεν αντιλήφθηκε ότι η Χριστιανική διδασκαλία είχε σβήσει την διδασκαλία τών αρχαίων φιλοσόφων με το σωτηριώδες έργο τού Ιησού, ούτε ότι οι αληθινοί φιλόσοφοι έδειξαν την εκ Θεού Ιερά αλήθεια με τα συγγράμματά τους. Πιθανώς ο Πλήθων-Γεμιστός στην ουτοπία του πίστευσε ότι το κλυδωνιζόμενο Βυζάντιό μας θα σωζόταν αναγόμενο πνευματικώς στους αρχαίους χρόνους τών Ελλήνων εν όψει μάλιστα τού Ισλαμικού κινδύνου. Και αυτό ήταν το μέγα λάθος του. Η επώδυνη Τουρκοκρατία καθ' όλη την μακρά διάρκειά της έδειξε ότι η επιβίωση τού αιχμαλώτου Γένους των Ρωμηών οφείλεται όχι στον παγανισμό τού Γεμιστού, αλλά στην οδύνη, το πάθος και την ανάστασή του, στηριγμένου στις αξίες της αλήθειας του Κυρίου και στην συνείδηση τής πίστεως τών Ορθοδόξων βαλκανικών λαών και ιδιαιτέρως, στην περίπτωσή μας, της Ρωμιοσύνης.

Στους νεώτερους χρόνους ο Γεμιστός και η ουτοπία του απησχόλησαν την λογοτεχνία μας. Ο Κωστής Παλαμάς στον "Δωδεκάλογο του Γύφτου", γραμμένο το 1907, στον έκτο λόγο Γύρω σε μια φωτιά ομιλεί για την καύση τών χειρογράφων του Πλήθωνος, τον λόγο των Χριστιανών, τους πολυθέους, τον Γεμιστό, ο οποίος για τους Χριστιανούς είναι αντίθεος και αντίχριστος. Παραθέτουμε το σχετικό απόσπασμα:

ΣΤ' Γύρω σε μια φωτιά οι Χριστιανοί

Έρμη, σκλάβα, πικρή Ρωμιοσύνη,

τη βλαστήμια τ' αντίθεου την είδα

κατά σε πειρασμός να τη χύνη

σαν τη λέπρα και σαν την ακρίδα!

Ποιος βαστιέται μ' αδάκρυτα μάτια

να σε ιδή; τι αμαρτίες πληρώνεις;

Στα χρυσά ρηγικά σου παλάτια

γνέθει η αράχνη και μύρεται ο γκιόνης.

Και στα χέρια τ' αντίχριστου[1] κοίτα

του χαμού τη σαΐτα!

Έρμη, σκλάβα, πικρή Ρωμιοσύνη,

σε τρυπάει στην καρδιά και σε σβήνει.

Καρδιά, γνώμη, νους, τούτα και τ' αλλά,

το χρυσό μυρογυάλι ραγίστη,

κι όλα πάνε· σου μένει μια στάλα,

του Χριστού και τής μάνας σου[2] η πίστη!

Μην αφήσης τον άθεο[3] να πάρη

το στερνό θησαυρό σου[4]!

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στην Γυφτοπούλα του παρουσιάζει τον Πλήθωνα πρωταγωνιστή να ζει στο σπήλαιό του ανάμεσα στις θεότητες, στις θυσίες του, ή να περιπλανιέται προσπαθώντας να διδάξει την ουτοπία και πλάνη του· φυσικά ο Παπαδιαμάντης τον αντιμετωπίζει με άκρα περιφρόνηση. Τις τελευταίες δεκαετίες ο καθηγητής τής Φιλοσοφίας και ακαδημαϊκός Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, φιλόσοφος και αυτός, από τον Μυστρά και αυτός, προσεπάθησε να αναβιώσει τις παγανιστικές εορτές του Πλήθωνος.

Σε κάθε περίπτωση η θεωρία τού Γεμιστού και ο ίδιος έμειναν στην ιστορία των ιδεών ως μία ενδιαφέρουσα περίπτωση, αλλά στην ιστορική πορεία του Γένους των Ελλήνων ως ουτοπία ενός φιλοσόφου που ανήκει στην βυζαντινή λογοτεχνία και θεολογία ως αιρετική περίπτωση.

Βιβλιογραφία

Προσθέτουμε την κυριώτερη βιβλιογραφία με την σημείωση ότι οι περισσότεροι τών μελετητών ασχολούνται με το φιλοσοφικό και πολιτικο-ιδεολογικό έργο τού Γεμιστού μόνη η μελέτη μονογραφία του π. Θεοδώρου Ζήση για τον Γεννάδιο Σχολάριο αποτελεί, μέσω των έργων του Σχολαρίου, κριτική απάντηση από θεολογική πλευρά στην «θεολογία» τού Γεμιστού.

• Alexandre C, Pletho, Traite des lois, Paris 1858, Amsterdam ²1966, PG 160,599-630.

• Βακαλοπουλος Ε. Α., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Α', Θεσσαλονίκη 1961.

• Γεωργίου-Γενναδίου Σχολαρίου, Άπαντα τα ευρισκόμενα, εκδ. L. Petitx. Sideridesm. Jugie, Oeuvres completes de Georges Scholarios, τόμοι IVIII, Paris 1928-1936. Γεωργουλης D. Κ., «Γεώργιος Γεμιστός-Πλήθων, φιλόσοφος της εσπεριανής αναγεννήσεως», Νέα Εστία τεύχ. 622 (1953) 744-754.

• Δεδες Δ., «Θρησκεία και πολιτική κατά τον Γεώργιο Γεμιστό Πλήθωνα», Φιλοσοφία 5-6 (1975) 424-441.

• Ζήσης Ν. Θεόδ., Γεννάδιος Β΄ Σχολάριος, εκδ. Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1988.

• Gass W., Gennadius und Pletho. Aristotelismus und Platonismus in den griechischen Kirche, Breslau 1844.

• Θεοδωρακόπουλος Ν. I. «Η θέσις του Πλήθωνος στην Ιστορία τής Φιλοσοφίας», Λακωνικαί Σπονδαί 2 (1975) 63-76, και «Πληθώνεια», Λακωνικαί Σπονδαί 4 (1977).

• Καραμπάσης Α., Το φιλοσοφικόν σύστημα του Πλήθωνος, Ηράκλειον 1910.

• Lagarde Β., Georges Gemiste Plethon, Des differences entre Platon et Aristote, Paris 1976.

• Μαμαλάκης I., Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων, Αθήναι 1936.

• Masai Fr., Plethon et le platonisme de Mistra, Paris 1956.

• Νικολάου Θ., (Nikolaou Th. ), Αι περί πολιτείας και δικαίου ιδέαι τού Γ. Πλήθωνος-Γεμιστού, Θεσσαλονίκη 1974.

• Papacostas G., G. Gemistos Plethon, A Study of his Philosophical Ideas and his Role as a Philosopher-Teacher, N. York 1967.

• Πέτροβιτς Ν., A' Γεννάδιος Σχολάριος Πλήθων Γεμιστός…. , Αθήναι 1969.

• Σολδάτος Χρ., Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων, Αθήναι 1973.

• Σπέντζας Σ., Αι οικονομικαί και δημοσιονομικαί απόψεις του Πλήθωνος, Αθήναι 1964.

• Τατάκης Β., Η βυζαντινή Φιλοσοφία, Αθήνα 1977. — «Φιλόσοφοι και φιλοσοφικές αντιθέσεις στις τελευταίες δεκαετίες του Βυζαντίου Πλήθων, Σχολάριος και άλλοι», στην Ιστορία του Ελληνικού έθνους, τ. 5, Αθήνα 1980, σσ. 367-380.

• Taylor J. W., Gemistus Pletho's Criticism of Plato and Aristotle, Chicago 1921.

Σημειώσεις

[2] Μάνα είναι η Πατρίδα.

[4] Η Ορθόδοξη πίστη.