Στον Εσπερινό τού αγίου Φανουρίου συρροή λαού στον Ιερό Ναό γεμίζει τα σκαλοπάτια τού Ιερού Βήματος με φανουρόπιτες. Τα ψυχοσάββατα τα ίδια σκαλοπάτια γεμίζουν με μικρούς δίσκους με τα κόλλυβα «υπέρ τών ευσεβώς κεκοιμημένων» συγγενών. Τού αγίου Φανουρίου είναι η σειρά τών ζωντανών, που προσφέρουν ευχαριστιακά την φανουρόπιτα εις τιμήν τού Αγίου ή που συνδέουν την προσφορά τους με συγκεκριμένα αιτήματα, τα οποία προέρχονται από την ανησυχία τους για το μέλλον ή την στεναχώρια τους γιατί έχουν χάσει κάποιο αντικείμενο ή την εναγώνια επιθυμία τους να τους φανερωθή ο άνθρωπος που θα συμπληρώση την ζωή τους.

Στην γιορτή τού αγίου Φανουρίου βλέπει κανείς καθαρά πώς συμπλέκεται η αγιολογία τής Εκκλησίας με την λαογραφία. Πώς επενδύονται οι εορτές τών αγίων με στοιχεία τα οποία σε πολλές περιπτώσεις είναι άσχετα με την ζωή τους, την άσκηση ή το μαρτύριό τους, τα οποία όμως ανταποκρίνονται στις ψυχολογικές ανάγκες τού λαού, τις ανασφάλειες, τα λανθάνοντα «μεταφυσικά άλγη», τους πόνους τής ψυχής απέναντι στο άγνωστο μέλλον, την αρρώστια, τον θάνατο ή ακόμη τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα.

Όλες οι «θρησκευτικές» εκδηλώσεις τού λαού πρέπει να τίθενται σε σωστές θεολογικές βάσεις, να στηρίζονται στην ορθή πίστη τής Εκκλησίας και να χαρακτηρίζονται από πνεύμα ορθόδοξα ευχαριστιακό, ώστε να έχουν θέση μέσα στην εκκλησιαστική ζωή, διότι είναι πολύ εύκολο από την άγνοια και τα πάθη να εκτραπούν σε ένα είδος δεισιδαιμονικής θρησκευτικότητας, μιας ειδωλολατρίας με επίχρισμα χριστιανικότητας.

Τίθεται το ερώτημα: Ο άνδρας ή η γυναίκα που ετοιμάζει την φανουρόπιτα, η οποία κατασκευάζεται με ελαιόλαδο ή σπορέλαιο και όλα τα υλικά του είναι νηστίσιμα, επτά ή εννέα στον αριθμό, δηλαδή τα υλικά της είναι περιττού πλήθους (γιατί; άγνωστο), πώς συνδέει αυτή την ενέργειά του με την εκκλησιαστική τιμή τού Αγίου; Τι νόημα έχει γι’ αυτόν η γιορτή τού Αγίου;

Ας δούμε με λίγα λόγια την ιστορία τού νεοφανούς αγίου Φανουρίου και τής φανουρόπιτας. Τα σχετικά με το μαρτύριο τού Αγίου μάς τα δίνουν τα συναξάρια τής Εκκλησίας, στα οποία δεν βρήκαμε ούτε λέξη για φανουρόπιτα. Τα σχετικά με την φανουρόπιτα μάς τα δίνουν λαογραφικά λήμματα από εγκυκλοπαίδειες· εμείς συγκεκριμένα θα παραθέσουμε απόσπασμα από σχετικό λήμμα τής Μεγάλης Ορθόδοξης Χριστιανικής Εγκυκλοπαίδειας.

Για τον βίο τού αγίου Φανουρίου καταφύγαμε στον συναξαριστή τού αγίου Νικοδήμου, στον οποίο δεν καταγράφεται κανένα στοιχείο από τον βίο του, αλλά στο τέλος τού συναξαρίου τής 27ης Αυγούστου, αναφέρεται μόνον: «Μνήμη τού αγίου μάρτυρος ΦΑΝΟΥΡΙΟΥ αναφανέντος εν έτει αφ΄ (1500)» και σε υποσημείωση γράφει: «Το μαρτύριον αυτού όρα εις το νέον Λειμωνάριον». Καταφύγαμε στο Νέο Λειμωνάριο, μάλιστα σε παλαιά έκδοσή του («εν Βενετία, 1819»), όπου βρήκαμε την παλαιά ακολουθία και τον βίο τού αγίου Φανουρίου. Στις μέρες μας χρησιμοποιούνται νέες ακολουθίες, κυρίως τού νέου οσίου Γερασίμου Μικραγιαννανίτη και τού Μητροπολίτη Ρόδου Κυρίλλου, αλλά η παλαιά έχει μια ιδιαίτερη αξία, διότι τονίζει διαρκώς την ακλόνητη πίστη και την ανδρεία τού αγίου Φανουρίου στα πολλά και σκληρά βασανιστήρια στα οποία υποβλήθηκε από τους εχθρούς τής αληθινής πίστης στον Χριστό· δεν γίνονται αναφορές στην ιδιαίτερη χάρη τού Αγίου να φανερώνη «την γνώσιν τών αφανών ..., φερωνύμως τοις επικαλουμένοις» αυτόν. Στις νέες ακολουθίες γίνεται αναφορά σ’ αυτήν την χάρη τού Αγίου, η οποία επιβεβαιώνεται από τα πολλά θαύματά του. Έτσι, υμνείται ως «μεσίτης μέγας προς τον Κύριον· πασχόντων βοήθεια, αιχμαλώτων ανάρυσις, τών κεκρυμμένων, η ταχεία φανέρωσις» ή ως «φθάσας το έσχατον, ορεκτών» και «φωτός αξιούμενος, ω φωτίζει πάντας, τους [αυτόν] ευφημούντας, και φανεροί τα εν κρυπτώ, ως ενεστώτα».

Η καταχώρηση τής ακολουθίας και τού βίου τού αγίου Φανουρίου στο Νέο Λειμωνάριο είχε ιδιαίτερη σημασία για τον καιρό στον οποίο εκδόθηκε το βιβλίο αυτό. Εκδόθηκε στον καιρό τής Τουρκοκρατίας και επεδίωκε να θερμάνη και να χαλυβδώση την πίστη τών υποδούλων Ορθοδόξων Χριστιανών και επιπλέον να δώση ελπίδα σε όσους εξωμότησαν, αλλά κατάλαβαν την μεγάλη πτώση τους και επέστρεψαν στην πίστη τών πατέρων τους. Γι’ αυτούς ειδικά περιλαμβάνει ένα κείμενο τού αγίου Νικοδήμου τού Αγιορείτου που επιγράφεται: «... απόδειξις, ότι οι Χριστόν αρνηθέντες, είτα πάλιν ομολογήσαντες και υπέρ αυτού αποθανόντες τέλειοί εισι Μάρτυρες, και Μαρτυρικής τιμής άξιοι»· είναι απόσπασμα από τον βίο τού νεομάρτυρος Κωνσταντίνου τού Υδραίου.

Ας δούμε δύο αποσπάσματα από τον βίο τού Αγίου από το Νέο Λειμωνάριο, στον οποίο δεν υπάρχει καμμιά αναφορά σε λαϊκές παραδόσεις σχετικές με την φανουρόπιτα. Τα παραθέτουμε με την ορθογραφία τού πρωτοτύπου:

«Ούτος ο λαμπρός Αθλητής τού Κυρίου, και Μάρτυς αήτητος, ο θαυμαστός λέγω Φανούριος, πόθεν ήτον, και ποίους γονείς είχε, και εις ποίον καιρόν, και με τίνας Βασιλείς έκαμε την πάλην και τον αγώνα του, δεν ημπορέσαμεν ποτέ να το μάθωμεν· επειδή και ο βίος αυτού εχάθη από τού καιρού τας ανωμαλίας, από τας οποίας και άλλα πολλά πράγματα εχάθησαν, και άδηλα και αφανή εγένοντο». Αυτό επαναλαμβάνουν όλα τα συναξάρια· δεν γνωρίζουμε ούτε από πού καταγόταν, ούτε ποιοί ήταν οι γονείς του, ούτε τον καιρό τού μαρτυρίου του. Γνωρίζουμε μόνο τα μαρτύριά του από μια εικόνα του που βρέθηκε στην Ρόδο τον 14ο αιώνα. Στα εκκλησιαστικά συναξάρια γράφονται πράγματα που μπορούν να διερευνηθούν και να αποδειχθούν. Δεν γράφονται φανταστικές ιστορίες, ούτε λαϊκές παραδόσεις. Γράφεται ό,τι αποδεικνύει η ιστορική έρευνα ή ό,τι μάς αποκαλύπτουν επιβεβαιωμένα θαυμαστά γεγονότα.

Όλος ο βίος τού αγίου Φανουρίου λαμβάνεται από την εικόνα του, η οποία μαζί με πολλές άλλες, βρέθηκε στην Ρόδο, στα χαλάσματα μιας αρχαίας ωραιότατης Εκκλησίας. Οι άλλες εικόνες ήταν «ηφανισμέναι», τού αγίου Φανουρίου ήταν «σώα και γερή». «Ευρεθέντος λοιπόν τούτου τού πανσέπτου Ναού... έρχεται ο Πανιερώτατος Αρχιερεύς τού τόπου Νείλος ονόματι, άνθρωπος αγιώτατος, και λόγιος, και ανέγνωσε τα τής εκείνης γράμματα, τα οποία έλεγον “ο Άγιος Φανούριος”. Ήτον δε η εικών εις τούτο το σχήμα· ο Άγιος στρατιωτικά φορεμένος, νέος πολλά εις την ηλικίαν· κρατών εις την δεξιάν χείρα Σταυρόν· εις το άνωθεν μέρος τού Σταυρού έχει μίαν λαμπάδα· έχει τριγύρω η εικόνα αυτή, σημειωμένα δώδεκα μαρτύρια· [1] έχει τον Άγιο εξεταζόμενον έμπροσθεν τού εξεταστού· [2] τον έχει ευρισκόμενον εν μέσω στρατιωτών, οι οποίοι τον δέρνουν με πέτρας εις το στόμα, και εις την κεφαλήν· [3] τον έχει κατά γης ηπλωμένον και τον μαστίζουν οι στρατιώται· [4] τον έχει καθήμενον γυμνόν, και με σιδηρά εργαλεία καταξένουν τας σάρκας του· [5] τον έχει ευρισκόμενον εις την φυλακήν· [6] είναι πάλιν εστάμενος και εξεταζόμενος έμπροσθεν τού τυράννου· [7] εις άλλο μέρος, καίεται με λαμπάδες· [8] είναι εις μάγκανον μαγκανιζόμενος· [9] ευρίσκεται εν μέσω θηρίων· [10] είναι με ένα λίθον μεγάλον πλακωμένος· [11] στέκεται έμπροσθεν τών ειδώλων βαστώντας εις τας χείρας του κάρβουνα αναμμένα, και ένας διάβολος εις τον αέρα, ωσάν να θρηνή και να κλαίη· [12] φαίνεται ανάμεσα εις μίαν μεγάλην κάμινον ορθώς, ωσάν να κάμνη προσευχήν, έχωντας εις τον ουρανόν τας χείρας του σηκωμένας».

Στην συνέχεια το συναξάριο ανεφέρει ένα θαύμα τού Αγίου, ο οποίος διέσωσε από την αιχμαλωσία τών αγαρηνών τρεις Ιερείς τής Κρήτης, οι οποίοι κατόπιν αντέγραψαν την εικόνα του και πήραν το αντίγραφο στην Κρήτη, όπου ξαπλώθηκε η τιμή τού αγίου Φανουρίου.

Τα λαογραφικά στοιχεία δεν αξίζουν ιδιαίτερη αναφορά. Για την φανουρόπιτα στην Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια διαβάζουμε: «Κατά λαϊκή παράδοση, που δεν επιβεβαιώνεται όμως από τις αγιολογικές πηγές, η πίτα αυτή προσφέρεται από τους πιστούς για την ψυχή τής μητέρας τού Αγίου που ήταν αμαρτωλή, και ο Άγιος κατόπιν ευγνωμόνως παρουσιάζεται στο όνειρο τών πιστών και τους φανερώνει τα χαμένα». Τέτοιες αντιλήψεις δεν βοηθούν την εκκλησιαστική ζωή. Δίνουμε την προσφορά μας για άλλον αμαρτωλό και όχι για τον αμαρτωλό εαυτό μας και μάλιστα περιμένοντας εγκόσμια ανταποδόματα. Το έθιμο αυτό διδάσκει την ιδιοτελή και ανειλικρινή προσφορά. Προσφέρουμε για κάποια ψυχή όχι από αγάπη, αλλά για να ικανοποιηθούν δικά μας αιτήματα.

Μέσα στο κλίμα τής εκκλησιαστικής ζωής η φανουρόπιτα γίνεται αποδεκτή σαν μια ευχαριστιακή προσφορά, που ευλογείται και διανέμεται κατόπιν στους συνεορταστές πιστούς, όπως η αρτοκλασία ή τα εορταστικά κόλλυβα τών Αγίων. Η σύνδεσή της με λαϊκές παραδόσεις φτωχαίνει την εκκλησιαστική μας ζωή. Την προσανατολίζει σε λάθος κατεύθυνση. Γενικά, όταν η λαογραφία εμφανίζεται ως συμπληρωματική τής αγιολογίας, γεμίζουν οι Ναοί με φιλέορτο λαό, αλλά εξανεμίζεται από τις συνειδήσεις τών πιστών ο θεολογικός πλούτος τής εκκλησιαστικής λατρείας.