Εκτός της βιβλικής και πατερικής διακρίσεως αμέθεκτης θείας ουσίας και μεθεκτής θείας ενέργειας, εμφανίστηκε η φιλοσοφική ερμηνεία η οποία οδήγησε στις αιρέσεις του Παύλου του Σαμοσατέως, των Αρειανών και Νεστοριανών.

Αυτοί, αφού ταύτισαν την κατ’ ουσία ενέργεια ή σχέση με την κατ’ ανάγκη και επιθυμώντας να διαφυλάξουν την ελευθερία του Θεού από τα επιχειρήματα των αριστοτελικών της περιοχής της Αντιόχειας, μετέτρεψαν τη διάκριση μεταξύ αμεθέκτου θείας ουσίας και μεθεκτής θείας δόξης σε ελεύθερη κατά βούληση σχέση του Θεού με τα κτίσματά του, νομίζοντας ότι έτσι παρακάμπτουν τον κίνδυνο της κατ’ ουσία ή κατ’ ανάγκη σχέσης.

Έτσι, ο Παύλος ο Σαμοσατεύς ταύτισε ουσία και υπόσταση στο Θεό προκειμένου να αποφύγει μια κατ’ ουσία σχέση μεταξύ των τριών προσώπων. Και για τον ίδιο λόγο απέρριψε την υποστατική ή φυσική ένωση των δύο φύσεων στο Χριστό, η οποία σήμαινε γι’ αυτόν κατ’ ανάγκη σχέση. Ήταν έτσι αιρετικός και στα περί Αγίας Τριάδος και στα περί των δύο φύσεων.

Μετά την καταδίκη του, ο μαθητής του Λουκιανός όπως και οι αρειανοί μαθητές του τελευταίου, εμφανίστηκαν να ακολουθούν στη διδασκαλία της Εκκλησίας, διδάσκοντας ότι υπάρχει υποστατικός Λόγος του Θεού ο οποίος ενώθηκε κατά φύση με τον ανθρώπινο. Πρόσθεταν όμως ότι ο υποστατικός αυτός Λόγος δημιουργήθηκε εκ του μηδενός κατά βούληση του Θεού, αποτελώντας το πρώτο προ των αιώνων αυτού κτίσμα και διαφορετικός του ακτίστου λόγου που είναι ενέργεια του Θεού. Έτσι ο κτιστός υποστατικός Λόγος ενώθηκε κατ’ εντολή του Θεού με τον ανθρώπινο κατά τη δική του φύση, αφού ο Θεός διατηρούσε την ελεύθερη κατ’ ενέργεια και κατά βούληση δημιουργική του σχέση και στη γέννηση του υποστατικού Λόγου και στην ενσάρκωση.

Ο Θεόδωρος Μοψουεστίας αποδέχθηκε την καταδίκη του Αρείου, όπως ακριβώς οι αρειανοί είχαν αποδεχθεί την καταδίκη του Παύλου Σαμοσατέως, χωρίς να εγκαταλείψουν τις κοινές φιλοσοφικές προϋποθέσεις μεταξύ τους. Δέχτηκε λοιπόν ο Μοψουεστίας ότι μεταξύ ομοουσίων μπορεί να υπάρχει κατ’ ουσίαν ή φυσική σχέση, αλλ’ όχι μεταξύ ακτίστου και κτιστού. Έτσι, τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος έχουν προς άλληλα κατ’ ουσίαν σχέση, ο Λόγος όμως δεν έγινε ομοούσιος με μάς και κατά φύσιν άνθρωπος, αλλά μόνο κατ’ ευδοκία και κατά βούληση. Βάσει των προϋποθέσεων αυτών απέρριψαν οι Νεστοριανοί το γεγονός ότι η μητέρα του Χριστού είναι πραγματικά Θεοτόκος.

Οι Ευνομιανοί, ταυτίζοντας άκτιστη ουσία με άκτιστη ενέργεια, δέχτηκαν την προς τον κτιστό λόγο ενέργεια του Θεού ως κτιστή, την προς το κτιστό πνεύμα ενέργεια του κτιστού λόγου παρομοίως ως κτιστή, καθεμιά δε ενέργεια στα κτιστά είδη ως κτιστή, δεδομένου ότι για κάθε είδος υπάρχει ανάλογη ενέργεια.

Για τους Πατέρες της Εκκλησίας ο Θεός υπερβαίνει όλα τα κατηγορήματα της ανθρώπινης σκέψης. Έτσι, η φυσική ενέργεια και το φυσικό θέλημα του Θεού, όπως και η εκ της υποστάσεως του Πατρός γέννηση του Υιού και η εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος, και η καθ’ υπόσταση ένωση των δύο εν Χριστώ φύσεων, και η κτιστή φυσική ενέργεια και θέληση της ανθρώπινης φύσεως του Χριστού, όλα αυτά καμία σχέση δεν έχουν με ανάγκη.

Σημείωση

1. Βλέπε ανάπτυξη τής παραγράφου αυτής στη μονογραφία J. S. Romanidis, Debate over Theodore of Mompouestia's Christology, στο "Greek Orthodox Theological Review", τόμος VII, αρ. 2 (1959-60), σελ. 140-185.