Το 1913 ένας μικρός ρωσικός στόλος αποβίβασε μια ομάδα στρατιωτών οι οποίοι δια της βίας απομάκρυναν μια ομάδα ρώσων μοναχών από το Άγιο Όρος. Η ενέργεια αυτή έγινε προς το τέλος μιας θυελλώδους διαμάχης γύρω από το Όνομα του Θεού.

Οι μοναχοί εκείνοι ήσαν γνωστοί ως «Ονοματολάτρες» (Imyaslavsy) και ακολουθούσαν τις ιδέες που είχαν διακηρυχθεί μέσα σε ένα κείμενο που δημοσιεύθηκε το 1907. Το έργο αυτό, «Πάνω στα Καυκάσια Όρη» γραμμένο από τον Μεγαλόσχημο Γέροντα Ιλαρίωνα ήταν μια πολύ δημοφιλής εργασία πάνω στην Προσευχή του Ιησού, και περιείχε την δήλωση «Το Όνομα του Θεού είναι ο Θεός ο Ίδιος». Οι ισχυρισμοί γύρω από την δήλωση αλλά και το ίδιο το βιβλίο θυμίζουν συνάντηση κορυφαίων ρώσων θεολογικών προσώπων του 20^ου αιώνα. Ο μεγαλύτερος αντίπαλος ήταν ο Αρχιεπίσκοπος Αντώνιος Χραποβίτσκυ, καθώς και το μεγαλύτερο μέρος της Ιεράς Συνόδου. Υποστηρικτές υπήρξαν πρόσωπα όπως ο π. Σέργιος Μπουλγκάκοβ και ο π. Πάβελ Φλορένσκυ. Περιέργως, το θέμα έχει εγερθεί για επανεξέταση και στην δική μας εποχή..

Όλα αυτά ίσως να μοιάζουν με άσκοπη φουρτούνα – μια μάχη πάνω σε σημασιολογίες – όμως εστίαζε πάνω στην σημαντικότατη θέση του Αγίου Ονόματος μέσα στην Ορθοδοξία. Μπορούμε εύκολα να πούμε – χωρίς τον φόβο αντίλογου – πως καμμία ομάδα μέσα στον Χριστιανισμό δεν τηρεί τόσο μεγάλη ευλάβεια για το Όνομα του Ιησού, στον λόγο και στην πράξη, όσο ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός. Η πιο διαδεδομένη παγκοσμίως προσευχή στην Ορθοδοξία είναι η Προσευχή του Ιησού: «Κύριε Ημών Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησόν με τον αμαρτωλόν». Και όσοι διδάσκουν την Προσευχή, πάντα συμπεριλαμβάνουν την οδηγία πως η ευσυνείδητη απαγγελία της Προσευχής πρέπει να εστιάζει στο Όνομα.

Τρία κείμενα υπάρχουν μέσα στην Καινή Διαθήκη που αξίζει να επισημάνουμε σχετικά:

«διό και ο Θεός αυτόν υπερύψωσε και εχαρίσατο αυτώ όνομα το υπέρ παν όνομα, ίνα εν τω ονόματι Ιησού παν γόνυ κάμψη επουρανίων και επιγείων και καταχθονίων», (Φιλιπ.2:9-10).

«και ουκ έστιν εν άλλω ουδενί η σωτηρία· ουδέ γαρ όνομά εστιν έτερον υπό τον ουρανόν το δεδομένον εν ανθρώποις εν ω δει σωθήναι ημάς.» (Πραξ.4:12).

«και εν εκείνη τη ημέρα εμέ ουκ ερωτήσετε ουδέν· αμήν αμήν λέγω υμίν ότι όσα αν αιτήσητε τον πατέρα εν τω ονόματί μου, δώσει υμίν. Έως άρτι ουκ ητήσατε ουδέν εν τω ονόματί μου· αιτείτε και λήψεσθε, ίνα η χαρά υμών ή πεπληρωμένη.»

Το Χριστιανικό ένστικτο πάντα είχε την αίσθηση πως όταν επικαλείται το Όνομα του Ιησού, γίνεται επίκληση στον Ίδιο τον Ιησού. Αμέτρητες είναι οι Πεντηκοστιανές χορωδίες και οι Προτεσταντικοί ύμνοι που εκθειάζουν την «γλυκύτητα» και την «δύναμη» του ονόματος του Ιησού. Η «Ρωμαιο-Καθολική εκκλησία» τιμά την Εορτή του Αγίου Ονόματος την 3^η Ιανουαρίου, αν και άλλοι στην Δύση την ταυτίζουν με την 1^η Ιανουαρίου (της Περιτομής, στην Ορθοδοξία).

Με λάθος τρόπο κατανοημένη, η δήλωση «Το Όνομα του Θεού είναι ο Θεός ο Ίδιος» είναι βεβαίως αιρετική, όπως και αν κάποιος δήλωνε πως «μια εικόνα του Χριστού είναι ο Χριστός ο Ίδιος». Η Εκκλησία όμως λέει πως μέσα σε εικόνα Του, το Πρόσωπο - η Υπόσταση - του Χριστού είναι όντως παρούσα. Σύμφωνα με τον Μέγα Βασίλειο, «Μια εικόνα καθιστά παρόντα εκείνον που αντιπροσωπεύει». Το να ειπωθεί όμως πως ο Χριστός είναι υποστατικά παρών, δεν είναι το ίδιο με το να ειπωθεί πως η εικόνα ΕΙΝΑΙ ο Χριστός ο Ίδιος. Η εικόνα αντιπροσωπεύει – ΔΕΝ ΓΙΝΕΤΑΙ εκείνο που αντιπροσωπεύει.

Το Άγιο Όνομα μπορεί να θεωρηθεί τουλάχιστον ως μια προφορική εικόνα του Χριστού, όμως ταυτόχρονα είναι προφανές πως είναι «κάτι» περισσότερο από εικόνα. Στο Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, πιστεύουμε πως ο άρτος και ο οίνος πράγματι γίνονται το Σώμα και το Αίμα του Χριστού. Οι Ορθόδοξοι είναι αρκετά ρεαλιστές μπροστά σε τέτοια γλώσσα. Στα Στοιχεία της Θείας Ευχαριστίας συμπεριφέρονται με τον όσο γίνεται πιο άγιο και πιο ευλαβικό τρόπο, αν και δεν υφίσταται Ορθόδοξη πράξη «λατρείας» ως Λειτουργία αφ’ εαυτού της – όπως ασκείται μέσα στον Ρωμαιοκαθολικισμό. Όπως μού το είχαν εξηγήσει, «…ο Χριστός είπε ‘λάβετε, φάγετε’. Δεν είπε ‘λάβετε, κοιτάξτε’…». Οπότε, επιδεικνύουμε την ύψιστη ευλάβεια κατά την προετοιμασία, και μετά μεταλαμβάνουμε. Η Θεία Κοινωνία φυλάσσεται με σκοπό και την διακονία των ασθενούντων ή των ετοιμοθάνατων – όχι όμως με σκοπό την λατρεία της.

Όλα αυτά είναι «ενδιαφέροντα ύδατα» μέσα στην θεολογική ζωή. Η καρδιά έχει μια δική της αντίληψη που συχνά αψηφά τις προσπάθειές μας να περιγράψουμε. Ίσως η πιο σοβαρή κατηγορία (επί της ουσίας) εναντίον των «Ονοματολατρών» να είναι πως ήσαν «καινοτόμοι». Με το να λένε «Το Όνομα του Θεού είναι ο Θεός ο Ίδιος», δήλωναν κάτι που η Εκκλησία δεν έχει πει. Η δική μου άποψη επί του θέματος είναι κάπως παρόμοια. Αν τυχόν άκουγα μια τέτοια δήλωση, αμέσως θα αναγνώριζα φίλο παρά εχθρό. Όμως κάτι μέσα μου θα δίσταζε, και θα έλεγα «Ναι μεν, αλλά δεν νομίζω πως αυτός είναι ακριβώς ο σωστός τρόπος να διατυπώνεται».

Ο κίνδυνος που σχετίζεται με μια τέτοια δήλωση είναι αυτός που καθιστά το όνομα του Θεού ένα φετίχ – ένα θρησκευτικό αντικείμενο μέσω του οποίου επιζητούμε δύναμη (ή κάτι τέτοιο). Φυσικά η ίδια κατηγορία είχε απαγγελθεί πριν από πολλά χρόνια εναντίον της κατασκευής και της ευλάβειας προς τις εικόνες και η Εκκλησία την αντέκρουσε – ως αίρεση. Υπάρχει ο σωστός τρόπος ευλάβειας προς τις εικόνες – και ο τρόπος αυτός είναι σημαντικός και σωτήριος.

Κατά τον ίδιο τρόπο, η επίκληση του ονόματος του Ιησού είναι ουσιαστική μέσα στον Χριστιανικό βίο. «Δεν υπάρχει κανένα άλλο όνομα που δόθηκε κάτω από τον ουρανό δια του οποίου πρέπει να σωθούμε.»

Αυτό το μικρό απόσπασμα από τον Μέγα Βασίλειο μας προσφέρει σοφία επί του θέματος:

Αν όμως κάποιος δηλώσει πως είναι γραμμένο: «….πάς, ος αν επικαλέσηται το όνομα Κυρίου, σωθήσεται·…» (Ιωήλ 3:5 και Πραξ.2:21) και επομένως ο Χριστιανός δεν έχει παρά να επικαλεσθεί το όνομα του Θεού για να σωθεί, ας διαβάσει αυτό που έχει πει ο Απόστολος: «πώς ουν επικαλέσονται εις ον ουκ επίστευσαν;» (Ρωμ.10:14). Και εκτός αυτών, υπάρχουν και τα λόγια του ίδιου του Κυρίου: « Ού πας ο λέγων μοι Κύριε Κύριε, εισελεύσεται εις την βασιλείαν των ουρανών, αλλ᾿ ο ποιών το θέλημα του πατρός μου του εν ουρανοίς.» (Ματθ.7:21) Εκτός αυτού, αν κάποιος κάνει το θέλημα του Κυρίου και δεν το κάνει επακριβώς όπως έχει ορισθεί, ή δεν το κάνει με το σωστό κίνητρο της αγάπης για τον Θεό, τότε όλη η προσπάθεια που καταβάλλει για την ενέργεια θα είναι άχρηστη, και ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός έχει πει στο ευαγγέλιό του: «...μη γίνεσθε ώσπερ οι υποκριταί σκυθρωποί· αφανίζουσι γαρ τα πρόσωπα αυτών όπως φανώσι τοις ανθρώποις νηστεύοντες· αμήν λέγω υμίν ότι απέχουσι τον μισθόν αυτών.» (Ματθ.6:16). Σε αυτό το θεϊκό σχολείο έμαθε το μάθημα που δίδασκε, όταν έλεγε: «…και εάν ψωμίσω πάντα τα υπάρχοντά μου, και εάν παραδώ το σώμα μου ίνα καυθήσωμαι, αγάπην δε μη έχω, ουδέν ωφελούμαι.» (Α’ Κορ.13:3).

Αυτή η σοφία έχει μια ομοιότητα με την σωστή τιμή προς τις εικόνες. Η Εκκλησία υπεράσπισε την κατασκευή και την τίμηση των εικόνων και διευκρίνισε λεπτομερώς τι σημαίνει ο όρος «τιμή» (ΔΕΝ σημαίνει λατρεία). Προ ετών είχα γράψει πως είναι αναγκαίο να τιμούμε μια εικόνα, προκειμένου να την «δούμε» πραγματικά. Όσοι δεν τιμούν το πρόσωπο που αντιπροσωπεύεται μέσα σε εικόνα, βλέπουν μόνο ένα έργο τέχνης. Η εικόνα όμως υπάρχει, μέσα στην σχέση μας που εγκαθίσταται κοινωνώντας: Τιμώ την εικόνα του Χριστού, επειδή αγαπώ τον Χριστό. Πώς να μην αγαπώ την απεικόνισή Του; Πώς μπορώ να μην αγαπώ το Όνομά Του;

Όμως ας σκεφθούμε για μια στιγμή ένα λάθος που πολύ εύκολα παραβλέπουμε: το Όνομα του Θεού δεν είναι μια ιδέα. Η τιμή προς το Όνομα είναι κάτι περισσότερο από το να το μελετώ με την σκέψη μου. Σαν μια εικόνα, το ίδιο το όνομα έχει ουσία. Μας λένε να «επικαλούμεθα το Όνομα»: δεν τιμούμε κάτι αφηρημένο, αλλά αναγνωρίζουμε και τιμούμε μια Πραγματικότητα που η ίδια είναι παρούσα μέσα στο όνομα. Αυτοί που επιτέθηκαν στους Ονοματολάτρες συχνά πέφτουν σε αυτό το σφάλμα, με το να ενστερνίζονται μια εντελώς νομιναλιστική θέαση της πραγματικότητας.

Το Όνομα του Θεού όμως είναι πραγματικό. Το Όνομά Του είναι γλυκύ. Ζει μέσα μου και καίει με θεϊκή φωτιά. Είναι ένας θησαυρός που μού δόθηκε με το Βάπτισμά μου. Κάνει τα δαιμόνια να φεύγουν μακρυά, και ηρεμεί τον άνεμο και τα κύματα. Γιατρεύει τους ασθενούντες και φέρνει την ελπίδα σε όλους. Ανοίγει τις πύλες του Παραδείσου. Όμως αυτό ισχύει, για το «εν κοινωνία- Όνομα», και όχι σαν ένα «εν αποστάσει-αντικείμενο».

Η ευλάβεια-τιμή προς τις εικόνες είναι το πρώτο μέσον που μας φέρνει σε πραγματική κοινωνία. Είναι η «αγάπη-εκτεινόμενη-προς-τον-άλλον». Βρίσκει μια μεγάλη ποικιλία μορφών μέσα στην ζωή της αφοσίωσης – η αγάπη είναι πολύ δημιουργική στην έκφρασή της. Το ότι ο Θεός μάς έχει δώσει το Όνομά Του είναι μια αποκάλυψη της Ενανθρωπίσεως. Το όνομα «Ιησούς» είναι ένα πολύ ανθρώπινο όνομα, όπως και αν έχει γραφεί. Πιθανότατα να ήταν ένα πολύ κοινό όνομα. Ακόμα είναι. Όμως είναι και Το Όνομα όταν προφέρεται από την καρδιά με αγάπη. Πάνω απ’ όλα τα ονόματα, φέρει τον Σωτήρα, ο Οποίος καταδέχεται να διαμένει πάνω στα χείλη μας.