Η μεγάλη διαμάχη σχετικά με την αποδοχή και ενσωμάτωση στην Εκκλησία ορισμένων εθίμων και όρων του κινεζικού λαού, η γνωστή ως «Διαμάχη περί των Ιεροτελεστιών» (Rites Controvercy, Querelle des Rites), η οποία δίχασε επικίνδυνα τους ρωμαιοκαθολικούς Ιεραποστόλους επί έναν περίπου αιώνα, έφθασε κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 18ου αι. στην τραγικότερη φάση της ⁹.

Το 1704 το Βατικανό καταδίκασε τη «φιλελευθερότερη» άποψη των Ιησουιτών επί του θέματος, με την οποία το 1700 είχε ταχθεί και ο Κινέζος αυτοκράτορας. Η Αποστολή των παπικών αντιπροσώπων Tournon (1705-1706) και Mezzabarba (1720-1722) έγινε αφορμή να αντιληφθεί ο Κ' άνγ-Χσι την πνευματική εξάρτηση των Ιησουιτών και γενικότερα των ρωμαιοκαθολικών από τη Ρώμη —πράγμα το οποίο επιμελώς είχαν φροντίσει να αποσιωπήσουν οι Ιεραπόστολοι της Αυλής — και να αρχίσει να ψυχραίνεται. Ήθελε μεν να χρησιμοποιεί την επιστήμη των Δυτικών, αλλά δεν ανεχόταν ότι ορισμένοι από τους υπηκόους του ήσαν εξαρτημένοι από έναν ξένο πνευματικό αρχηγό ¹⁰.

Το 1706 διέταξε τον λεγάτο του πάπα Tournon να εγκαταλείψει το Πεκίνο. Τον δε Αποστολικό βικάριο (στο Fukien) Maigrot και αρκετούς Ιεραποστόλους και Χριστιανούς Κινέζους τους εξόρισε. Οι Ιεραπόστολοι θα παρέμεναν στην Κίνα μόνο εφόσον είχαν αυτοκρατορική άδεια (piao), προφανώς για να ελέγχονται εάν συμφωνούν με την ερμηνεία περί «όρων και ιεροτελεστιών» του Κινέζου αυτοκράτορα. Ο τονισμός της παπικής αποφάσεως με τη βούλα του Κλήμεντος XΙ το 1715, τον εξερέθισε. Στον λεγάτο Mazzabarba, ο οποίος έφθασε το 1720 και του εξήγησε ότι ερχόταν για να ζητήσει από τους Χριστιανούς να υποταχθούν στις αποφάσεις της Ρώμης, απάντησε ότι, εν τοιαύτη περιπτώσει, θα έπρεπε και αυτός και οι Ιεραπόστολοι να ετοιμάσουν τις αποσκευές τους για να επιστρέψουν στην Ευρώπη ¹¹.

Παρά ταύτα, όταν το 1715 εστάλη στο Πεκίνο μια ομάδα Ορθοδόξων κληρικών, βλέπουμε τον Κ' άνγ-Χσι να τους δέχεται ευγενέστατα ¹². Το επόμενο μάλιστα έτος ο προαναφερθείς «Ρωσικός οίκος» μετατράπηκε σε Ι. Μονή. Να ήλπισε άραγε προς στιγμήν ο Κινέζος αυτοκράτορας ότι με την παρουσία των Ρώσων κληρικών θα μπορούσε να δημιουργηθεί νέο ρεύμα, το οποίο θα τον διευκόλυνε στην ανάπτυξη μιας Κινεζικής Εκκλησίας αυτόνομης, ανεξάρτητης από το Βατικανό; ^12b Οι αισιόδοξες προβλέψεις για επικείμενη μεταστροφή του Κ' άνγ-Χσι στην Ορθόδοξη Εκκλησία, τις οποίες κυκλοφόρησε στη Ρωσία μετά τον θάνατο του Ιλαρίωνος (1718) ο διάκονος Φιλήμων ¹³, θα επέτρεπαν μια τέτοια υπόθεση. Οι λίγοι πάντως Ρώσοι Ιεραπόστολοι δεν ήσαν σε θέση να πετύχουν μια τόσο δύσκολη στροφή (όπως τον 9ο αι. Οι Βυζαντινοί στην ανατολική Ευρώπη), λόγω της παρουσίας των πολύ ικανών και οργανωμένων Ιησουιτών και μάλιστα σε μια ατμόσφαιρα ασάφειας και συγχύσεως. Ίσως αν είχαν φθάσει μερικά χρόνια νωρίτερα, και είχαν μελετήσει εγκαίρως την κατάσταση και δράσει αποφασιστικά, η πορεία των πραγμάτων να ήταν κάπως διαφορετική. Η εποχή όμως κατά την οποία παρουσιάζονται στο προσκήνιο είναι κατ' εξοχήν δύσκολη.

Ο αυτοκράτορας, ο οποίος αρχικά φέρθηκε τόσο ευνοϊκά προς τον Χριστιανισμό, ώστε να αφήσει σε μερικούς ελπίδες ότι θα γινόταν "ο Μ. Κωνσταντίνος της Κίνας"¹⁴, εξοργίσθηκε όταν ανακάλυψε τον διοικητικό μηχανισμό της δυτικής Ιεραποστολής. Για τον αυταρχικό Κ' άνγ-Χσι ήταν βασικής σημασίας το γεγονός, ότι οι Ιεραπόστολοι υπάκουαν πιστά σε εντολές ευρωπαίων ηγετών. Άρχισε πλέον να βλέπει πράκτορες ξένων δυνάμεων εκεί που έως χθες έβλεπε απλώς φορείς ξένων θρησκευτικών ιδεών. Το ότι δε, συμπτωματικά, μετά τόσα χρόνια, μάθαινε πώς ακριβώς είχαν τα πράγματα, μεγάλωνε τη δυσπιστία του για κάθε Χριστιανική προσπάθεια. Εάν οι ρωμαιοκαθολικοί Ιεραπόστολοι, τους όποιους τόσο είχε γνωρίσει και εκτιμήσει, αποδείχθηκαν ότι επιμελώς τού είχαν αποκρύψει την αλήθεια, από πού αποδεικνυόταν ότι οι απεσταλμένοι της μέχρι χθες εχθρικής Ρωσίας θα ήσαν ειλικρινέστεροι; Η έλλειψη διαύγειας προθέσεων και η ανάμιξη εξουσιαστικών τάσεων και σκοπιμοτήτων, στοίχιζε στη διάδοση του Χριστιανισμού.

Στο μεταξύ, το ρωσικό ενδιαφέρον για την Ιεραποστολή στην Κίνα —τόσο το εκκλησιαστικό, όσο και το πολιτικό— είχε γίνει πολύ έντονο. Η πληροφορία του Φιλήμονος επηρέασε όχι μόνο πολλούς Ρώσους επισκόπους, αλλά επίσης τον Μεγάλο Πέτρο. Και ετοιμάσθηκε σύντομα κάποιο σχέδιο. Τον Μάρτιο του 1721, ο Ιννοκέντιος Kulchicky χειροτονήθηκε Επίσκοπος για να σταλεί ως επικεφαλής της Ιεραποστολής στο Πεκίνο, με σαφή εντολή «κατά την παραμονή του στην Κίνα να μην αποκαλύψει ότι είναι Επίσκοπος, ώστε οι εχθροί του, και ιδιαίτερα οι Ιησουίτες, να μην το πληροφορηθούν και ματαιώσουν τα ρωσικά σχέδια». Ο Ιννοκέντιος αναχώρησε με δύο Ιερείς, δυο Διακόνους, πέντε ψάλτες, δυο νεωκόρους και ένα μάγειρα για το μακρινό ταξίδι. Και μετά από 11 μήνες, τον Μάρτιο του 1722, έφθασε στα κινεζικά σύνορα ¹⁵. Αλλά τους απαγόρευσαν την είσοδο. Οι Ορθόδοξοι έφθασαν με μεγάλη καθυστέρηση. Οι πολιτικές σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και Κίνας. Είχαν διακοπεί (1722-1727) και ο Κινέζος αυτοκράτορας είχε στραφεί οριστικά εναντίον του Χριστιανισμού.

Ήδη το 1717 τα 9 μεγάλα «δικαστήρια» του Πεκίνου αποφάσιζαν την απέλαση των Ιεραποστόλων, την απαγόρευση της Χριστιανικής θρησκείας και την καταστροφή των ναών. Ο αυτοκράτορας υπέγραψε ένα μήνα αργότερα την απόφαση και σε διαβήματα των γνωστών του Ιεραποστόλων έδωσε την αβέβαιη υπόσχεση, ότι από την απόφαση εξαιρούνται όσοι είχαν δική του άδεια (piao)¹⁶. Μετά τον θάνατό του όμως, ο διάδοχός του Γιούγκ-Τσενγκ (1723-1736) κήρυξε (1724) κατά των Χριστιανών ολοκληρωτικό διωγμό, ο οποίος επρόκειτο με εναλλασσόμενη ένταση να παραταθεί επί 120 έτη ¹⁷.

Σημειώσεις

9. Η ουσία της διαμάχης ήταν η εξής: Η τακτική που υιοθέτησε ο Ιησουίτης Ricci (1550-1610) σχετικά με τον «εκχριστιανισμό» όρων της κινεζικής φιλοσοφίας και πατροπαραδότων εθίμων και δοξασιών του κινεζικού λαού ήταν σωστή; Και ειδικότερα:

α) Ποιοι όροι έπρεπε να χρησιμοποιηθούν για να δηλώσουν τον Θεό των Χριστιανών; Ήσαν οι παλαιοί όροι της κινεζικής φιλοσοφίας Τ' ιέν (ουρανός) και Σάνγκ-τ'ι (Κύριος των άνω) οι κατάλληλοι;

β) επιτρεπόταν στους Χριστιανούς να μετέχουν σε πατροπαράδοτες τελετές κοινωνικού ή οικογενειακού χαρακτήρα, προς τιμήν του Κομφούκιου ή τών προγόνων; Μπορούσαν να τους δώσουν νέο εννοιολογικό περιεχόμενο;

γ) Ήταν σωστό, κατά την τέλεση των Χριστιανικών μυστηρίων, οι Ιεραπόστολοι να λαμβάνουν υπόψη τους τη νοοτροπία των Κινέζων, η οποία αποστρεφόταν ορισμένα πράγματα, και να τροποποιούν π. χ. Το «τυπικό» του βαπτίσματος ή του γάμου;

Μήπως παρόμοιες προσαρμογές προς την κινεζική ιδιοσυγκρασία θα κατέληγαν σε μοιραίους συμβιβασμούς και αβαρίες σε βασικά Χριστιανικά δόγματα;

Εκτός από λίγες εξαιρέσεις, οι Ιησουίτες είχαν ακολουθήσει τη θρησκευτική πολιτική του Ricci. Αντίπαλοί τους ήσαν οι Δομινικανοί και οι Φραγκισκανοί. Η διαμάχη επεκτάθηκε και στην Ευρώπη. Ακόμη και ο φιλόσοφος Leibnitz έγραψε επ’ αυτού (υπέρ των  Ιησουιτών)· βλέπε: K. S. Latourette, μν. έργ, τόμ. VI, σ. 349-355. Ε. Jarry, «La Querelle des Rites», Hist Un. Mis. Cath., τόμ. II, σ. 337-350. H. Bernard-Μaître, «Le Père Ricci et les Missions de Chine», Hist Un. Mis. Cath., τόμ. II, σ. 28-35. J. Brucker, «Chinois rites», στο Vacant, Mangenot, Dictionnaire de Théologie Catholique, Paris 1923, τόμ. II, στ. 2364-2391.

10. «Όσον αφορά τη θρησκεία της Δύσεως, η οποία εκθειάζει τον Τ' ιέν-τσου (Κύριος του ουρανού, ήταν το άλλο όνομα το οποίο προτιμούσαν οι αντίπαλοι του Ricci), να έχεις υπόψη σου, συμβούλευε τον γιό του, ότι είναι αντίθετη προς την ορθή πίστη (των ιερών μας βιβλίων) και μόνο επειδή οι Ιεραπόστολοί της γνωρίζουν βαθύτατα τις μαθηματικές επιστήμες τους χρησιμοποιεί το κράτος. Κράτησέ το καλά αυτό». Και εκείνος δεν το λησμόνησε (Η. Bernard-Maître και Ε. Jarry, «Les Missions de Chine après 1644», Hist. Un. Mis. Cath., τόμ. II, σ. 176).

11. Ε. Jarry, «La querelle des Rites», Hist. Un. Mis. Cath., τόμ. III, σ. 349.

12. K. S. Latourette, μν. έργ., σ. 359. Για τον Φιλόθεο βλέπε σ. 368.

12b.  Δυστυχώς, καθόσον έχουμε υπόψη μας, δεν υπάρχει προηγούμενη παράλληλη εξιστόρηση της Ιεραποστολικής προσπάθειας των Ρώσων στην Κίνα και των μεγάλων προσπαθειών του Δυτικού Χριστιανικού κόσμου, ώστε να μπορεί κανείς με βεβαιότητα να διατυπώσει ιστορικές κρίσεις για ορισμένες κρίσιμες λεπτομέρειες.

13. J. Glazik, μν. έργ., σ. 54-55.

14. H. Bernard-Μaître και  E. Jarry, ένθ. αν., σ. 177.

15. J. Glazik, μν. έργ., σ. 55.

16. J. Brucker, μν. έργ., στ. 2383.

17. Κατά τη μακρά βασιλεία του Τσ' ιέν-Λούνγκ (1736-1796) οι διωγμοί ήσαν συχνοί, αν και αυτός δεν φαίνεται να είχε ιδιαίτερη εχθρότητα προς τους Χριστιανούς. Στην αυλή του εξακολουθούσε να απασχολεί επιστήμονες και καλλιτέχνες από τις τάξεις των δυτικών Ιεραποστόλων (K. S. Latourette, μν. έργ., σ. 357).

Το 1805 ο αυτοκράτορας Κία-Κινγκ (1796-1820), ο οποίος το 1802 είχε δημοσιεύσει ευνοϊκό διάταγμα για τους Χριστιανούς, κήρυξε πάλι βίαιο διωγμό, τον οποίο ενέτεινε το 1811. Κατέστρεψε τους περισσότερους ναούς και καταδίκασε σε θάνατο όλους τους (ρωμαιοκαθολικούς) Ιεραποστόλους, εκτός από τέσσερις (τον Επίσκοπο Πεκίνου και 3 άλλους Γάλλους της Αυλής). Τα 2/3 των Χριστιανών αποστάτησαν.

Αν και ο διάδοχος του Κία - Κινγκ, Τάο - Κουάνγκ, υπήρξε μάλλον ανεξίθρησκος, ο διωγμός δεν σταμάτησε. Από το 1801-1829 κανείς (ρωμαιοκαθολικός) Ιεραπόστολος δεν διείσδυσε στην Κίνα (Mgr. S. Delacroix, «L’aggravation de la crise», Hist. Un, Mis. Cath., τόμ, III, σ. 36).

Κατά την πρώτη τεσσαρακονταετία του. 19ου αι. Οι διωγμοί συνεχίσθηκαν. Η οξύτητά τους διέφερε κατά επαρχίες, ανάλογα με τη διάθεση των κατά τόπους μανδαρίνων.

Μετά την ήττα των Κινέζων από τους Άγγλους («πόλεμος οπίου», 1839), οι συμφωνίες του Νανκίν (1842), και κυρίως του Ουχάμποα (συμφωνία Αμερικής, Γαλλίας και Κίνας, 1844), τερμάτισαν προς στιγμήν τις βιαιότητες κατά των Χριστιανών.

Το 1856, η δολοφονία ενός Γάλλου Ιεραποστόλου στο Κουανγκσί γίνεται αφορμή επεμβάσεως της Γαλλίας στην Κίνα, με τη σιωπηλή συγκατάθεση Ρωσίας και Η. Π. Α. Τον Ιούνιο του 1858 η Κίνα υπέγραφε στο Τιέν-τσιν συνθήκες με τις δυτικές δυνάμεις (με τη Ρωσία είχε ήδη υπογράψει τον Ιανουάριο του ίδιου έτους). Σύμφωνα με τις συνθήκες αυτές, οι Ιεραπόστολοι ήσαν ελεύθεροι να προχωρήσουν στο εσωτερικό της χώρας και οι Χριστιανοί να τελούν τα της λατρείας τους. Κάποια αντίσταση των Κινέζων στην τήρηση των συμφωνιών του Τιέν-τσιν έφερε τα Άγγλο-γαλλικά στρατεύματα το 1860 στο Πεκίνο.

Στη συμφωνία του Πεκίνου (25. 10. 1860) ορίζεται η απόδοση στους Χριστιανούς των δημευθέντων κατά τους διωγμούς Ιδρυμάτων (A. Retif, «Les Missions de Chine et de Corée», . Hist. Un. Mis. Cath., τόμ. III, σ. 257-260).