Ψευδείς και οι συκοφαντίες των Νεοπαγανιστών κατά του Σενούθιου

Γιάννης Τ.

Για το έτος 391 κατηγορείται ο Αιγύπτιος μοναχός Shenoute (Σενούθιος), ο οποίος χαρακτηρίζεται «αιμοδιψής», ότι είναι επικεφαλής των Χριστιανών οι οποίοι προέβησαν στην κατάληψη και την καταστροφή του Σαράπειου. Επίσης κατηγορείται από το Ρασσιά ότι «επί χρόνια περιπολούσε σε όλη την Βόρειο Αφρική με τους συμμορίτες του και λήστευε τα σπίτια των Εθνικών σκοτώνοντας τους ιδιοκτήτες τους».

Τέτοιου είδους διαστρεβλώσεις των γραπτών μαρτυριών είναι χαρακτηριστικές: Κανένας από τους τέσσερεις εκκλησιαστικούς ιστορικούς (Ρουφίνο, Σωκράτη, Σωζομενό, Θεοδώρητο) δεν αναφέρει τίποτα για τον εν λόγω μοναχό. Η βίαιη δραστηριότητά του, σύμφωνα με τα σωζόμενα γραπτά του, αλλά και τις αναφορές άλλων γι’ αυτόν, αφορά «ένα χωριό λεγόμενο Atripe (λίγο νότια από το σύγχρονο Sohag) και στην Πανόπολη (στα κοπτικά Smin, σύγχρονο Akhmin), την τοπική μητρόπολη, στην ανατολική όχθη του Νείλου, απέναντι από το μοναστήρι του Shenoute» (Stephen Emmel, “Shenoute of Atripe and the Christian destruction of temples in Egypt: rhetoric and reality”, στο From Temple to Church, p. 162).

Ο Shenoute σε ένα κείμενό του (που αρχίζει με τις Παροιμίες Δ’ , 25) δίνει μια λίστα των αντιπαγανιστικών ενεργειών του: Έκαψε έναν ναό στην Atripe, αφαίρεσε κάποια αγαλματίδια από το σπίτι του πρώην διοικητή της Θηβαΐδας, Flavius Aelius Gessius, ο οποίος ήταν άρχοντας κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αρειανιστή Βάλεντα και, τέλος, συμμετείχε ως συνήγορος στην υπεράσπιση ορισμένων Χριστιανών οι οποίοι είχαν προσαχθεί στο δικαστή της Ερμούπολης και της Αντινοούπολης για αντιπαγανιστικές δραστηριότητες. «Υπάρχει λόγος να πιστέψουμε ότι η λίστα αυτή είναι κατά κάποιο τρόπο η πλήρης λίστα των πιο διαβόητων αντιπαγανιστικών ενεργειών του Shenoute» (Stephen Emmel, “Shenoute of Atripe and the Christian destruction of temples in Egypt: rhetoric and reality”, στο From Temple to Church, p. 163).

Αναφορικά την τρίτη ενέργειά του «μαθαίνουμε μόνο ότι σε ένα χωριό υπό τη δικαιοδοσία της Ερμούπολης-Αντινοούπολης – και αυτό θα σήμαινε (τουλάχιστον ώς το 430) οπουδήποτε στην επαρχία Θηβαΐδας ή στην Άνω Αίγυπτο από την Ερμούπολη-Αντινοούπολη και νοτιότερα – οι Χριστιανοί κατέστρεψαν ένα τοπικό ναό και προσήχθησαν στο δικαστήριο από τους ιερείς. Η κοπτική ορολογία δείχνει σε μένα ότι ο ίδιος δεν συμμετείχε στην δράση κατά του ναού. Η συμμετοχή του Shenoute φαίνεται να περιορίστηκε στο ρόλο συνήγορου μερικών από τους κατηγορούμενους Χριστιανούς, με το να τους συνοδεύσει στο δικαστήριο της επαρχιακής πρωτεύουσας» (Stephen Emmel, “Shenoute of Atripe and the Christian destruction of temples in Egypt: rhetoric and reality”, στο From Temple to Church, p. 165).

Αλλά το ενδιαφέρον έγκειται στο αν ο εν λόγω μοναχός είχε την ευρύτερη δράση για την οποία αναφέραμε παραπάνω ότι κατηγορείται. «Δε βλέπω βάση για τον ισχυρισμό (LEIPOLDT 1903, 179) ότι ο Shenoute κατέστρεψε ένα ναό στο χωριό το οποίο αναφέρεται, καθώς οι λίγες ενδείξεις που έχουμε δείχνουν ότι δεν ήταν άμεσα εμπλεγμένος ούτε στην καταστροφή ναού στο Pneueit (ο λεγόμενος Βίος του Shenoute αναφέρει μόνο ότι ο Shenoute "πήγε στο ναό, συνέτριψε τα είδωλα αναμεταξύ τους και τα κατέστρεψε", προφανώς διαφορετικό περιστατικό από την καταστροφή του ίδιου του ναού). Επιπλέον, δεν υπάρχει βάση την οποία κατάφερα να ανακαλύψω για τον ισχυρισμό ότι ο Shenoute πρέπει "επίσης κάποτε να προκάλεσε ζημιά σε ένα δημόσιο ναό του Κρόνου [στην Πανόπολη]", οτιδήποτε κι αν ήταν αυτό που ο LEIPOLDT (1903, 181) φαντάστηκε ότι είχε συμβεί εκεί. Άπαξ και αυτές οι αβάσιμες δηλώσεις του Leipoldt αποκλείονται από την παράθεση που ο ίδιος κάνει του "αγώνα του Shenoute κατά του Παγανισμού" (1903, 175-182), μόνο μια σαφής αναφερόμενη περίπτωση καταστροφής ναού – ο εμπρησμός του ναού στην Atripe (1903, 178) – απομένει ως βάση για τη γλαφυρή γενίκευση ότι το μίσος του Shenoute για τους παγανιστές "άναβε μέσα του τη σπίθα, η οποία έκαιγε τον ένα ναό μετά τον άλλο" (1903, 175).

Τέλος, σημειώνω ότι αυτό το τμήμα του βιβλίου του Leipoldt ήταν η μόνη βάση για τον ακόλουθο ισχυρισμό του DEICHMANN (1939, 110): "στην Άνω Αίγυπτο οι καταστροφές ναών τον πέμπτο αιώνα είναι σε πλήρη εξέλιξη". Τι γραφική εικόνα εγείρει ο ισχυρισμός αυτός! Αλλά αμφιβάλλω πάρα πολύ αν υπάρχει πολύ αλήθεια σε αυτόν, αν υπάρχει καν αλήθεια» (Stephen Emmel, “Shenoute of Atripe and the Christian destruction of temples in Egypt: rhetoric and reality”, στο From Temple to Church, p. 165 (15)). Συνεπώς οι ισχυρισμοί περί περιπολιών (!) σε όλη τη Βόρεια Αφρική (!!), τη στιγμή που ο μοναχός αυτός τριγυρνούσε στις περιοχές πέριξ του μοναστηριού του σε μια επαρχία μόνο της Αιγύπτου, είναι καθαρές ασυναρτησίες και απλώς αποδεικνύουν ότι η διαστρέβλωση της ιστορίας επιδιώκεται μέσω της γενίκευσης μεμονωμένων συμβάντων. Γιατί μόνο διαστρέβλωση των πηγών, βασισμένη στις υπερβολές και την άγνοια παλαιότερων συγγραφέων, συνιστά και η αναφορά σε δολοφονίες Εθνικών, τη στιγμή που το μόνο που προκύπτει από την «απολογία» αυτή του Shenoute προς τους Πανοπολίτες είναι ότι αφαίρεσε κάποια αγαλματίδια από το σπίτι ενός Εθνικού και όχι βέβαια ότι θανάτωσε έστω κι έναν Εθνικό.

Άλλωστε προκύπτουν δύο θέματα για το Γέσσιο: το πρώτο έγκειται στο ότι όντας υπάλληλος διορισθείς από τον αρειανιστή Βάλεντα, η ρήση του Γέσσιου, «ο Ιησούς δεν είναι Θεός» , η οποία επαναλαμβανόταν με αποστροφή από τον Shenoute, θα μπορούσε να σημαίνει ότι ο Γέσσιος απλώς ήταν Αρειανιστής, δηλαδή αιρετικός και όχι Εθνικός.

Το δεύτερο έγκειται στην αιτία για την οποία ο Shenoute μπήκε στο σπίτι του Γέσσιου προσπαθώντας να βρει ειδώλια (και όχι προσπαθώντας να «ληστέψει σπίτια Εθνικών», όπως τόσο κωμικά ισχυρίζεται η προπαγάνδα που παραποιεί τις πηγές): «να τον εκθέσει ως έναν παγανιστή που προσπαθούσε να παραστήσει τον Χριστιανό ή τουλάχιστον είχε προσπαθήσει να προσποιηθεί, ότι σκόπευε να γίνει Χριστιανός» (Stephen Emmel, “Shenoute of Atripe and the Christian destruction of temples in Egypt: rhetoric and reality”, στο From Temple to Church, p. 176). Συνοψίζοντας: ο μοναχός Shenoute καμμία σχέση δεν είχε με την καταστροφή του Σαράπιου, η αντιπαγανιστική δράση του είναι γεγονός, αλλα ελάχιστη (ένας ναός ενός χωριού) και καμία σχέση με τις υπερβολές για το γεωγραφικό εύρος της στην Άνω Αίγυπτο ή τη Βόρεια Αφρική.

Είναι επίσης ενδιαφέρον, το ότι αυτοί που κατέστρεψαν τον ανωτέρω ναό, ΔΙΚΑΣΘΗΚΑΝ, κάτι που από μόνο του διαψεύδει, τον ισχυρισμό των Νεοπαγανιστών, ότι εκείνο τον καιρό δήθεν υπήρχαν διωγμοί εναντίον τους. Αντιθέτως, τα ιστορικά ντοκουμέντα δείχνουν, ότι ο νόμος των Χριστεπώνυμων αυτοκρατόρων τους προστάτευε από τους ελάχιστους φανατικούς που σποραδικά τους ενοχλούσαν!