Ο Αρίσταρχος ο Σάμιος έζησε μεταξύ του 310 και του 230 πΧ. Είχε δάσκαλο τον Στράτωνα από την Λάμψακο, (λυκειάρχη του Λυκείου του Αριστοτέλη στην Αλεξάνδρεια το 287 π.Χ.). Δυστυχώς δεν σώζεται το βιβλίο στο οποίο ανέφερε την ηλιοκεντρική θεωρία του ο Αρίσταρχος. Γνωρίζουμε για αυτή του την θεωρία μέσω του Αρχιμήδη, από το βιβλίο του "Ψαμμίτες".

Αντίθετα όμως από την κοινή πεποίθηση, ΔΕΝ ήταν ο πρώτος που έκανε την ανακάλυψη ότι η γη δεν είναι το κέντρο τού ηλιακού συστήματος. Ήταν ο πρώτος που τόλμησε να μιλήσει ανοιχτά γι' αυτήν, στους "πολιτισμένους" πολυθεϊστές τής Ελλάδος. Και φυσικά καταδιώχθηκε για αθεΐα. Σε αυτή πρωτοστάτησε ο Κλεάνθης, ο ηγέτης τών Στωικών φιλοσόφων στην Αθήνα, ο οποίος ζητούσε τη θανάτωση ή εξορία του Αρίσταρχου επειδή τον θεώρησε "άθεο" (Κανονική Ιερά Εξέταση δηλαδή στη φωτισμένη Αθήνα τής αρχαιότητας). Η ιδεολογική απομόνωση του Αρίσταρχου φαίνεται ότι ήταν τόσο επιτυχής, που κανείς από τους σύγχρονους αλλά και μεταγενέστερους του δεν υποστήριξε την θεωρία του. Αναφέρεται μόνο ο Σέλευκος ο Βαβυλώνιος, έναν αιώνα μετά τον Αρίσταρχο, να προσπαθεί να διαδώσει την ηλιοκεντρική θεωρία αλλά και αυτός χωρίς αποτέλεσμα.

Για την ακρίβεια, πριν από τον Αρίσταρχο, μίλησε για το θέμα αυτό δυόμισι αιώνες ενωρίτερα ο Πυθαγόρας, ο οποίος ανέφερε και τη σφαιρικότητα τής γης.

Ο Πυθαγόρας γεννήθηκε (κι αυτός) στη Σάμο το 580 π.Χ. Και τις σχετικές διδασκαλίες περί τής κίνησης τής γης γύρω από άλλο ουράνιο σώμα, ως διδασκαλία του Πυθαγόρα, τη φανέρωσε σε φιλοσοφικούς κύκλους πρώτος ο Πυθαγόρειος Ικέτας, και έπειτα ο Πυθαγόρειος Έκφαντος και ο μαθητής του Πλάτωνα Ηρακλείδης ο Ποντικός.

Αργότερα ο Πλάτωνας (428-348 π.Χ.) προσπάθησε να παρουσιάσει ένα ηλιοκεντρικό μοντέλο με την αντίληψη της ομαλής κυκλικής κίνησης των ουρανίων σωμάτων γύρω απ’ την κεντρική εστία, θέλοντας ίσως να δώσει μια νομοτελειακή και μαθηματικά αρμονική όψη του Σύμπαντος. Επηρεασμένος απ’ τις πλατωνικές ιδέες ο Εύδοξος παρουσιάζει την υφήλιο σαν ένα σύστημα ομόκεντρων σφαιρών. Σε κάθε πλανήτη  αποδίδει τέσσερις ομόκεντρες σφαίρες, ενώ στον Ήλιο και τη Σελήνη τρεις.

Ο Πυθαγόριος Φιλόλαος ο Κροτωνιάτης, έζησε τον 5ο αιώνα π.Χ., και ήταν μαθητής του Λύση, ενός από τους δύο Πυθαγόριους που επέζησαν της καταστροφής τών Πυθαγορίων από τον ηγεμόνα του Κρότωνα. Ο ίδιος ο Φιλόλαος κατηγορήθηκε αδίκως ότι ήθελε να επιβάλει την τυραννία στον Κρότωνα (συνηθισμένη, για την εποχή, κατηγορία για να εξοντώσουν τους όποιους πολιτικούς αντιπάλους) και δολοφονήθηκε.

Ο Φιλόλαος υποστήριξε ένα κοσμολογικό μοντέλο, στο οποίο το κέντρο του κόσμου ήταν η Κεντρική Εστία. Γύρω από την εστία αυτή περιστρεφόταν ο Αντίχθων, μετά η Γη που βρισκόταν πάντα σε θέση αντιδιαμετρική με τον Αντίχθωνα, μετά η Σελήνη και ο Ήλιος που ανακλά το φως της εστίας, και μετά όλα τα άλλα κοσμικά σώματα. Σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο, ο Φιλόλαος ήταν ο πρώτος που υποστήριξε την κυκλική κίνηση της Γης (αν και αναφέρει και την πιθανότητα να ήταν ο Ικέτας ο Συρρακούσιος). Η ιδέα επομένως ότι η Γη μπορεί να κινείται γύρω από ένα άλλο κέντρο υπάρχει ήδη δύο αιώνες πριν από την εποχή που έζησε ο Αρίσταρχος.

Κατόπιν ο Ηρακλείδης ο Πόντιος, (4ος αιώνας π.Χ.), είχε θητεύσει στην Ακαδημία τού Πλάτωνα. Βρήκε ότι η γωνιακή απόσταση του Ερμή και της Αφροδίτης από τον Ήλιο είναι πάντα μικρότερη από κάποιο όριο, γεγονός που ορθώς ερμήνευσε ότι οφείλεται στο ότι οι δύο αυτοί πλανήτες περιφέρονται γύρω από τον Ήλιο και όχι γύρω από την Γη. Πάντως και γι’ αυτόν ο Ήλιος και οι υπόλοιποι πλανήτες περιστρέφονται γύρω απ’ τη Γη. Για να εξηγήσει δε τις ημερήσιες κινήσεις των ουρανίων σωμάτων δέχτηκε ότι η Γη περιστρέφεται και η ίδια γύρω απ’ τον άξονά της.

Από αυτούς επηρεάστηκε αργότερα (κατά το 280 π.Χ.) ο Αρίσταρχος ο Σάμιος, μαθητής τού μαθητή τού Αριστοτέλη, Στράτωνα, και τόλμησε να το πει δημόσια, κάτι που οι άλλοι δεν είχαν τολμήσει. Έτσι έδωσε το όνομά του στην ηλιοκεντρική θεωρία.

Τη θεωρία της κίνησης της Γης γύρω από τον ήλιο και γύρω από τον εαυτό της, θα την είχαν διατυπώσει πρώτοι ο Πυθαγόρας και οι μαθητές του, οι οποίοι όμως, για τον φόβο τέτοιων διώξεων από τους δεισιδαίμονες πολυθεϊστές, χρησιμοποιούσαν κώδικες και αλληγορίες και σύμβολα κατά τη διδασκαλία, και εξασκούσαν τους μαθητές τους στο «νόμο της σιγής». Με τον τρόπο αυτό, ο παγανιστικός σκοταδισμός φίμωσε και στο τέλος κατέπνιξε την επιστημονική αυτή γνώση, ώσπου ξεχάστηκε για 2000 ακόμα χρόνια.

Ας δούμε όμως πού έμαθε ο Πυθαγόρας αυτές τις πληροφορίες για τα ουράνια σώματα:

Ο νεαρός Πυθαγόρας έγινε μαθητής του φιλόσοφου Φερεκύδη στη Λέσβο, του Ερμοδάμαντα στη Σάμο, και του μεγάλου Θαλή και του Αναξίμανδρου στη Μίλητο. Ο τύραννος της Σάμου Πολυκράτης του έδωσε συστατικές επιστολές για τον Φαραώ Άμαση και ο Πυθαγόρας ταξίδεψε στην Αίγυπτο όπου έγινε δεκτός από τους αρχιερείς της Μέμφιδος και της Ηλιούπολης. Λέγεται ότι μυήθηκε σε όλα τα αιγυπτιακά μυστήρια και ότι έμεινε στην Αίγυπτο είκοσι ολόκληρα χρόνια, περνώντας πλέον για Αιγύπτιος, ώσπου ο Πέρσης βασιλιάς Καμβύσης κατέλαβε τη χώρα, διέλυσε τη δυναστεία των Φαραώ, και ο Πυθαγόρας αιχμαλωτίστηκε μαζί με άλλους Αιγυπτίους λόγιους, και μεταφέρθηκε ως σκλάβος στη Βαβυλώνα.

Εκεί κατάφερε να διακριθεί και να επιζητούν συναναστροφές μαζί του Πέρσες Μάγοι και σοφοί Χαλδαίοι, για ανταλλαγές γνώσεων και διδασκαλιών, και έπειτα από δώδεκα χρόνια διαμονής στη Βαβυλώνα (όπου οι γνώσεις του είχαν χαρακτηριστεί αρκετά σημαντικές για να κυκλοφορούν ελεύθερες). Ο προσωπικός γιατρός του Πέρση βασιλιά, ο Έλληνας  Δημοκείδης, μεσολάβησε και κατάφερε επιτέλους να αφεθεί ελεύθερος ο Πυθαγόρας, με τον όρο να επιστρέψει στην πατρίδα του τη Σάμο και όχι στην Αίγυπτο.

Αυτός όμως μόλις απέκτησε την ελευθερία του ταξίδεψε σε όλη την Εγγύς Ανατολή, και λένε ότι έφτασε μέχρι και την Ινδία, πάντοτε αναζητώντας σπάνιες γνώσεις και σπάνιους ανθρώπους.

Ας δούμε τις αρχαίες μαρτυρίες γι' αυτό: "Quid de Pythagora? Quid de Platone aut Democrito loquar? A quibus propter discendi cupiditatem videmus ultimas terras esse peragratas." (Κικέρων, De Fin. 5,50)