Ένας από τους μεγαλύτερους μύστες της Ιατρικής, ο Γαληνός, γεννήθηκε στην Πέργαμο το 2ο μ.Χ. αιώνα (129 μ.Χ.).

Σε παλαιότερα βιβλία αναφερόταν ως Κλαύδιος Γαληνός από παρανόηση του συντμημένου Cl (στα λατινικά επιθέτου Clarissimus = ενδοξότατος) που προτάσσεται συχνά στο όνομά του.

Γιος του αστρονόμου και μαθηματικού Νίκωνα, διδάχθηκε από τον πατέρα του όχι μόνο τις πιό πάνω επιστήμες, αλλά τον μύησε και στη φιλοσοφία (Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Επίκουρο) μέχρι την ηλικία των 17 χρόνων, οπότε με την πατρική προτροπή άρχισε την σπουδή της Ιατρικής στο εκεί φημισμένο Ασκληπιείο.

Στην ανατομική είχε δάσκαλο τον φημισμένο Σάτυρο. Την ιπποκρατική Ιατρική διδάχθηκε από τον Στρατόνικο, την εμπειρική από τον Αισχρίωνα και τη διαγνωστική από τον διάσημο Φικιανό που είχε στεφανωθεί (βραβείο) στους τελούμενους εκεί, όπως και στην Έφεσο και αλλού, ιατρικούς αγώνες.

Αφού τελείωσε τις εκεί σπουδές του, ανήσυχο κι ερευνητικό πνεύμα όπως ήταν, ταξίδεψε στη Σμύρνη όπου συνέχισε τις ανατομικές σπουδές του στον Πέλοπα, που ήταν μαθητής του διάσημου Αλεξανδρινού ανατόμου Κόιντου. Στη συνέχεια, ταξιδεύοντας πάντα πεζή και δια πλοίων, όπως ο ίδιος αναφέρει «Ουκ ώκνησα να περιηγούμαι πορευόμενος πεζή και δια πλοίων», φθάνει στην Κόρινθο, όπου ο επίσης μαθητής του Κόιντου Νουμισιανός, είχε ιδρύσει ανατομική σχολή, στην οποία συνέρεεαν μαθητές απ’ όλες τις περιοχές της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Τότε οι ανατομές ανθρώπων είχαν απογορευτεί στην Αλεξάνδρεια. Κατά τα φαινόμενα στη σχολή του Νουμισιανού στην Κόρινθο γίνονταν ανατομές πτωμάτων των εχθρών πολέμου, ληστών και νεκρών εμβρύων (Γαλ. ΙΙ 221, ΧΙΙΙ 604), καθώς επίσης και σε τραυματισμένα και νεκρωμένα μέλη σώματος.

Από την Κόρινθο ο Γαληνός πηγαίνει στην Αλεξάνδρεια για να συμπληρώσει τις σπουδές του κοντά στον Ηρακλείδη.

Από την εποχή αυτή αρχίζει η συγγραφή των έργων του. Το πρώτο σύγγραμά του ήταν «Περί τής Τάξεως των ιδίων βιβλίων» (Kuhn XIX, 49-61) και «Περί των ιδίων βιβλίων» (Kuhn XIX, 8-48).

Αφού συμπλήρωσε τις σπουδές του στην Αλεξάνδρεια επιστρέφει στην Πέργαμο σε ηλικία 28 ετών.

Εκεί ο αρχιερέας του Ασκληπιείου τον εκλέγει γιατρό της σχολής μονομάχων, θέση που κράτησε τέσσερα χρόνια, αποκομίζοντας πλούσια εμπειρία σε χειρουργικές γνώσεις και δεξιότητες.

Το 162 μ.Χ. ταξιδεύει στη Ρώμη όπου σε ελάχιστο χρόνο διακρίθηκε για τις γνώσεις, τις ικανότητές του τις ιατρικές και τις δημόσιες διαλέξεις του σε θέματα ανατομίας και φυσιολογίας, τις οποίες συχνά παρακολουθούσαν επίσημοι (μέλη της Συγκλήτου και ύπατοι).

Οι μεγάλες του επιτυχίες προκάλεσαν το φθόνο τον ομοτέχνων του κυρίως των μεθοδιστών οι οποίοι με συκοφαντίες τους τον ανάγκασαν να εγκαταλείψει τη Ρώμη.

Είχε προλάβει και είχε γράψει τα βιβλία «Αι ανατομικαί εγχειρήσεις» και το α΄ βιβλίο «Περί χρείας μορίων».

Αφήνοντας τη Ρώμη ταξίδεψε σε Συρία, Παλαιστίνη, Φοινίκη και Κύπρο, απ’ όπου επέστρεψε στη Πέργαμο.

Στην Πέργαμο εξακολούθησε τις συγγραφές και τις μελέτες του και κυρίως επιδόθηκε στη σύνθεση φαρμάκων, ιδίως δε της θηριακής.

Σε μικρό χρονικό διάστημα μετακαλείται στη Ρώμη από το νέο αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο.

Αναχωρώντας απ’ τη Πέργαμο έφθασε στη Λήμνο, από κει στη Θράκη, στη Μακεδονία, από όπου πεζή έφθασε στη Ακηλυία, όπου έμεινε αρκετό καιρό ως γιατρός του διαδόχου Λούκιου Βέρου του Κομμόδου, συνεχίζοντας τις μελέτες του και τη συγγραφή βιβλίων όχι μόνο ιατρικών, αλλά και φιλοσοφικών και φιλολογικών.

Υπολογίζεται ότι έγραψε περίπου 500 βιβλία. Τα περισσότερα κάηκαν στην πυρκαγιά του ναού της Ειρήνης, στη Ρώμη. Τα διασωθέντα, περίπου 150, δεν θεωρούνται από τους μελετητές του έργου του όλα γνήσια. Πολλά απ’ αυτά διασώθηκαν σε λατινικές, αραβικές και εβραϊκές μεταφράσεις.

Τα σπουδαιότερα από τα συγγράμματά του θεωρούνται:

Ανατομικαί εγχειρήσεις, περί μήτρας ανατομικής, περί της του εμβρύου ανατομής, περί φλεβών και αρτηριών ανατομής, περί νεύρων ανατομής, περί χροίας αναπνοής κ.ά.

Ο Γαληνός θεωρείται δικαίως ο ιδρυτής της ανατομικής επιστήμης ξεπερνώντας το δάσκαλό του, τον Νουμισιανό. Στο έργο του περί της του εμβρύου ανατομής, αναφέρει επί λέξει: «οι γεγυμνασμένοι, παιδία τών εκτεθειμένων νεκρά πολλάκις ανατέμνοντες, επείσθησαν ωσαύτως έχειν την κατασκευήν άνθρωπον πιθήκω». Δηλαδή οι εξασκημένοι (στην ανατομή) ανατέμνοντας νεκρά έμβρυα (από αποβολές) επείσθησαν ότι η κατασκευή τους μοιάζει με την των πιθήκων. Είναι λοιπόν, ο Γαληνός ο θεμελιωτής της Συγκριτικής Ανατομίας.

Ο ιατρός Κ. Λαμέρας, μελετητής του έργου του Γαληνού, συμπεραίνει ότι εκτελούσε νεκροτομές ανθρώπων, όχι όμως δημόσια.

Η Ιατρική κατά τον Γαληνό είναι τέχνη, δηλαδή σύστημα γνώσεων, που μοναδικό σκοπό έχει «σώζειν και υγιάζειν τον άνθρωπον, ούτω δε πράττων ο ιατρός της φύσεως υπηρέτης και μιμητής» (V, 353 XI 823, XVI 35).

Κατά τον Γαληνό οφείλει ο ιατρός «μή παραβιάζεσθαι την φύσιν ακαίρως, αλλ’ υπηρετείν ευκαίρως» (XII ß, 177). Δηλαδή να υπηρετεί ο γιατρός την φύσιν (άνθρωπον) και τα πάθη του όταν χρειάζεται και να μην ενεργεί άνευ ενδείξεως, προκαλώντας πολλές φορές βλάβη στον ασθενή. Γι’ αυτούς τους πολυπράγμονες γιατρούς γράφει: «οποσάκις αν εισέλθωσι εις τον νοσούντα τοσαυτάκις αμαρτάνουσιν» (I, X 822).

Η διδασκαλία του Γαληνού βασίζεται στο έργο του Ιπποκράτη και όπως αναφέρει «ορθή δε οδώ προς την αλήθειαν πρώτος απάντων εχρήσατο ο Ιπποκράτης» (X 117).

Ο Γαληνός παραδέχεται τα τέσσερα στοιχεία όπως και ο Ιπποκράτης (γη, αήρ, ύδωρ, πυρ) και τις τέσσερις ιδιότητές τους (θερμόν, ψυχρόν, ξηρόν, υγρόν). Οι φιλοσοφικές του απόψεις είναι τελολογικές: «Στον οργανισμό μαρτυρείται το έργο του δημιουργού. Το σώμα πλάστηκε για τις ανάγκες της ψυχής. Η ψυχή ενεργεί δια του πνεύματος το οποίο ανανεώνεται με την αναπνοή. Το πνεύμα διακρίνεται εις ψυχικόν εδραζόμενον στον εγκέφαλο και σ’ αυτό οφείλεται η αίσθηση και η κίνηση, εις ζωτικόν που εδράζεται στην καρδιά και στις αρτηρίες, εξασφαλίζοντας τη ροή του αίματος και τη θερμοκρασία του σώματος και τέλος το φυσικόν με έδρα το ήπαρ, όπου γεννάται το αίμα και εξασφαλίζεται η θρέψη και συντήρηση του σώματος».

Ο Γαληνός στα συγγράμματά του περιγράφει θαυμάσια την αναπνοή, την κυκλοφορία, την πέψη, τους νεφρούς, την απέκκριση των ούρων και δίκαια θεωρείται ο ιδρυτής της Πειραματικής Φυσιολογίας.

Άξιο αναφοράς είναι ότι ο Γαληνός περιέγραψε την κυκλοφορία του αίματος σχεδόν 15 αιώνες πριν τον Χάρβεϊ (Harvey) το 17ο αι. την «ανακαλύψει», όπως διεθνώς πιστεύεται σήμερα.

Στο βιβλίο του «Ει κατά φύσιν εν αρτηρίαις αίμα περιέχεται» (τόμος VI) υποστηρίζεται ότι οι αρτηρίες περιέχουν αίμα και όχι αέρα ή αέρα με αίμα, όπως οι σύγχρονοί του πίστευαν.

«Εκ του εισπνεομένου αέρος το αίμα παραλαμβάνει ουχί την ουσίαν αυτού (δηλαδή τον ίδιο τον αέρα), αλλά την οικείαν και φίλην ποιότητα, το ζωτικόν πνεύμα» (V 281, X 809). Το ζωτικό πνεύμα δεν βρίσκεται ελεύθερο στο αίμα αλλά «εμπεριλαμβάνεται και συνοικεί αμάχως τω αίματι» (IV 722).

Εδώ συμπερασματικά νοείται το χημικώς ενωμένο με το αίμα «ζωτικό πνεύμα», το οποίο είναι το οξυγόνο. Ακόμη ο Γαληνός κάνει τη διάκριση μεταξύ φλεβικού και αρτηριακού αίματος. Στο βιβλίο VII 566, λέει: «καθαρού αίματος ουδέποτε εν τη φλεβί περιεχομένου». Επίσης το διοξείδιον του άνθρακος του είναι γνωστό και το περιγράφει ως «προϊόν συγκαύσεως εάν αθροισθή ως επί πυρετών και δύσπνοιαν επιφέρει» (VII 720).

Αλλού δε το αναφέρει «ως λιγνώδες ή αιμώδες, ή καπνώδες περίττωμα». Γνωρίζει την ύπαρξη τριχοειδών αγγείων και αρτηριοφλεβωδών αναστομώσεων (III 455). Έχει μελετήσει το νευρικό σύστημα όσο κανένας μέχρι την εποχή του. Περιγράφει τον εγκέφαλο βοός. Διακρίνει επτά (7) εγκεφαλικές συζυγίες, περιγράφει το συμπαθητικό ως ιδιαίτερα ευαίσθητον και αναφέρει ότι τα κινητικά νεύρα του σώματος εκφύονται από τον νωτιαίο μυελό. Κλασικές έμειναν οι γνώσεις του γύρω από τη συμπτωματολογία της διατομής του νωτιαίου, όπου σαφώς περιγράφει ότι τα συμπτώματα είναι ανάλογα με το ύψος της διατομής.

Περιγράφει τον οφθαλμό και διακρίνει πέντε χιτώνες (επιπεφυκότα, υδατοειδές υγρό, φακό, υαλοειδές σώμα και το σκληρό περίβλημα).

Κλινικώς εξετάζει τον ασθενή χρησιμοποιώντας την ακρόαση, μετρώντας τις σφύξεις και αξιοποιώντας στοιχεία από τη μακροσκοπική εξέταση των ούρων.

Η αρχή της θεραπείας της πνευμονικής φυματίωσης με πνευμοθώρακα βρίσκεται στα βιβλία του Γαληνού.

Θεραπεία. Το κεφάλαιο χωρίζεται σε δύο μέρη, στην προφύλαξη και την ίαση.

Ταυτίζεται με τον Αριστοτέλη στο ότι: η προσπάθεια ιατρών και φιλοσόφων είναι σύνορος. Είχεν ενστερνισθεί το αριστοτελικό «Η φύσις ουδέν ποιεί μάτην ουδέν περίεργον».

Πίστευε στη φυσική αντίσταση του οργανισμού. «Η θεραπεία επέρχεται ως τα πολλά δι’ αυτής της φύσεως ης ο ιατρός διατελεί υπηρέτης» (XVII 35).

Όμως χρησιμοποιούσε συχνότατα φάρμακα, τα οποία ο ίδιος παρασκεύαζε με τρόπους που πρώτος αυτός συνέθεσε: τα λεγόμενα «γαληνικά σκευάσματα» που χρησιμοποιούσε η επιστημονική ιατρική σχεδόν μέχρι τα τέλη του 19ου αι. και τα οποία περιλαμβάνονταν στα συγγράμματά του. Όπου τόνιζε ότι ο ιατρός δεν πρέπει να ασκεί το λειτουργικό του «ως φαρμακοπώλης τριόδων», αλλά οφείλει να κατέχει την ανατομική και φυσιολογία των οργάνων.

Η πρώτη έκδοση συγγραμάτων του Γαληνού έγινε το 1523 από τον Άλδο Μανούτιο στη Βενετία, σε πέντε τόμους. Το 1538 εκδίδονται στη Βασιλεία της Ελβετίας επίσης σε πέντε τόμους, ακολούθησε η έκδοση του Παρισιού το 1638 και τέλος η συνήθως χρησιμοποιούμενη από τους μελετητές του Γαληνού, η έκδοση της Λειψίας του 1621, από τον Car. Gotr. Kuhn  σε 20 τόμους.

Εκτός από τη φυσιολογία, φαρμακοτεχνική, χειρουργική που διδασκόταν για πολλούς αιώνες στα πανεπιστήμια της Ευρώπης και η ανατομική του διδασκόταν μέχρι το 17ο αι. Θεωρούνταν τέτοια αυθεντία, ώστε και όταν ακόμη με τη χρήση του ήδη ανακαλυφθέντος μικροσκοπίου διαπιστώνονταν διαφορές στην υφή ιστών και οργάνων, οι ερευνητές δεν τολμούσαν να διαφωνήσουν με τα συγγράμματα του Γαληνού, τα οποία είχαν σχεδόν δογματικό χαρακτήρα.

Ο Γαληνός έφτασε την αρχαία ελληνική Ιατρική στον κολοφώνα της δόξας της και το σύστημα της Ιατρικής που βασίστηκε στα βιβλία του Γαληνού ονομάστηκε Γαληνισμός (Galinism).  Την Ιατρική ο Γαληνός θεωρούσε τέχνη, δηλαδή σύστημα γνώσεων προσαρμοσμένων «κατά ποιόν και ποσόν» στο σκοπό του «υγιάζειν και σώζειν άνθρωπον». Κατά τον ίδιο είναι τέχνη άκρως δυσχερής και απαιτεί αγχίνοια, μνήμη και φιλοπονία.

Και, όπως αναφέρθηκε, δέσποζε στην Ευρώπη για σχεδόν 15 αιώνες και είχε μεταφραστεί στα λατινικά, αραβική, εβραϊκά. Οι γνώσεις του και η εργατικότητά του τον βοήθησαν να εκτιμηθεί όσο κανένας ως τότε γιατρός, αλλά και να προκαλέσει το φθόνο των ομοτέχνων του, συχνά δικαιολογημένα, γιατί όπως αναφέρουν μελετητές του «ήταν υπερόπτης κι αλαζών», γράφοντας για τον εαυτό του «μεγάλος εθαυμάσθην» ή «ουδείς έγνω προ ημών» ή «ου πρώτον εις ιατρόν φοιτάν ηρξάμην, αλλ’ εις φιλοσόφους» κ.ά.

Αυτά όμως, ανθρώπινα και κατανοητά, δεν μπορούν να μειώσουν ή να ακυρώσουν τη μεγάλη προσφορά του στην επιστήμη και στον άνθρωπο.

Ο Γαληνός, όντας αυτοκρατορικός γιατρός του Ρωμαίου αυτοκράτορα Μάρκου Αυρηλίου, αρνήθηκε να τον ακολουθήσει σε εκστρατεία, δηλώνοντας σωματική αδυναμία.

Επέστρεψε πεζή μέσω Θράκης στην πατρίδα του στην Πέργαμο, όπου συνέχισε τις μελέτες και τις συγγραφές του μέχρι το θάνατό του, στις αρχές του 3ου αι., το 200 ή κατ’ άλλους το 201 μ.Χ.

Βιβλιογραφία

Γαληνός, Opera Omnia, Εκδόσεις Kuhn 1828 – 1851, βιβλία Ι, V, X, XI, XIII, XIV, XVIII, XIX.

Γεωργακόπουλος Κ., Αρχαίοι Έλληνες ιατροί, Αθήνα 1998.

Edelstein Ludwing, Ancint Medicine, 1967. The John Hopkins Press Baltimore, Maryland. Edited by Owei Temkin and C. Libian Temkin.

Θεοφάνης, Χρονογραφία Ι.

Κούζης Α., Συμβουλίδειος Αγών 1906, Αρχαία Ιατρικής, 1907.

Λαμέρας Κ., Γαληνού περί κράσεων, εκδόσεις Πάπυρος, εν Αθήναις 1969.

Ράνισμαν Στίβεν, Βυζαντινός Πολιτισμός, Ελληνική μετάφραση 1969.

Τσιλίκας Αγ., Ιατροσοφικά χειρόγραφα, εφ. Καθημερινή, 12 – 10 – 97.

Χαβιάρα – Καραχάλιου Σεβαστή, «Ρόζος Β: Τα οφθαλμικά ευπόριστα του Γαληνού από χειρόγραφο Συνταγολόγιο».

Δελτίο Ελληνικής Οφ/κής Εταιρίας, τόμος 56, 1987.

Χαβιάρα – Καραχάλιου Σεβαστή, «Προνοιακή Ιατρική», περιοδ. Ελληνορθόδοξος Βυζαντινός Πολιτισμός, τόμ. Α΄, τεύχος 2, Αθήνα 1998.

Χαβιάρα – Καραχάλιου Σεβαστή, «Ιατρικοί αγώνες αντί συνεδρίων στην Αρχαιότητα», εφ. Ελευθεροτυπία, 17/9/96, σελ. 26.

Χαβιάρα – Καραχάλιου Σεβαστή, «Ο Γαληνός στην Κόρινθο», Δελτίο Ιδρύματος Κορινθιακών Μελετών, τεύχος 24, σελ. 55.

Χαβιάρα – Καραχάλιου Σεβαστή, «Οι γνώσεις του Γαληνού για την κυκλοφορία του αίματος», Ιατρική Εφημερίς, 30/11/02, περιοδ. Κασταλία 2002.