• Προλεγόμενα
• 1. Οι ταυτότητες στην Τουρκοκρατία (α): οι «Ρωμαίοι» που ήταν Έλληνες και Γραικοί
• 2. Οι ταυτότητες στην Τουρκοκρατία (β): το «Ρουμ Μιλλέτ»
• 3. Οι ταυτότητες στην Τουρκοκρατία (γ): προνεωτερικές και νεωτερικές ταυτότητες
• 4. Οι ταυτότητες στην Τουρκοκρατία (δ): ο Διαφωτισμός ως παράγοντας διάσπασης
• 5. Ευρετήριο των πηγών της Τουρκοκρατίας ανά κατηγορία
• 6. Οι πηγές: 15ος αιώνας
• 7. Οι πηγές: 16ος αιώνας
• 8. Οι πηγές: 17ος αιώνας
• 9. Οι πηγές: 18ος αιώνας
• 10. Οι πηγές: 19ος αιώνας (πριν την Επανάσταση)
• Επίλογος-Συμπεράσματα

Προλεγόμενα

Στο παρόν άρθρο συγκεντρώσαμε μια σειρά τεκμηρίων για την ταυτότητα των υπόδουλων ελληνορθόδοξων στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Διαβάσαμε αρκετά κείμενα σχετικά με τις μαρτυρίες ελληνικότητας στην περίοδο αυτή, όμως τα περισσότερα στηρίζονταν σε λίγα χαρακτηριστικά αποσπάσματα που παρουσιάζονταν χωρίς συστηματικό τρόπο. Επειδή όμως η παραφιλολογία δρα ανεξέλεγκτα στο διαδίκτυο και όχι μόνο, καταλάβαμε ότι θα πρέπει οι μαρτυρίες να καλύπτουν όλους τους αιώνες της Τουρκοκρατίας (15^ος-αρχές 19^ου), χωρίς μεγάλα χρονικά κενά, ώστε να εμφανιστεί ένας ιστορικός άξονας που θα μπορεί ο καθένας να τον κατανοήσει.

Σε προηγούμενα άρθρα μας, παρουσιάσαμε ήδη κάποιες σκέψεις για την επαναστατική περίοδο και το διάστημα λίγο πριν, όπως και τα τεκμήρια που διαψεύδουν τον μύθο ότι τάχα, για τη σύνδεση του λαού με την ελληνική αρχαιότητα και το εθνωνύμιο «Έλλην» ευθύνεται η «μαζική εκπαίδευση» και ο Παπαρρηγόπουλος (ΕΔΩ, ΕΔΩ και ΕΔΩ).

Επίσης αναφερθήκαμε στο κατά πόσο τα δεδομένα επιτρέπουν τον ισχυρισμό ότι χωρίς Διαφωτισμό δεν θα υπήρχε Επανάσταση (ΕΔΩ). Επιπλέον, διαψεύσαμε τον μύθο για τις μαρτυρίες Κακριδή και είδαμε ότι ο αγράμματος λαός, ζώντας μέσα στα αρχαιοελληνικά μνημεία, αγνοούσε μεν την ακαδημαϊκή ιστορία, όμως γνώριζε όσα ακριβώς του χρειάζονταν για να ενσωματώσει στην ταυτότητα του τους αρχαίους προγόνους (ΕΔΩ και ΕΔΩ). Γι’ αυτό άλλωστε είχαμε επισημάνει πως ο λαός γνώριζε ότι οι αρχαίοι ήταν ειδωλολάτρες, κι όμως οι μαρτυρίες σε «ποσοστό 82% αφήνουν εντυπώσεις θετικές (οι 70 από τις 85), καθώς αναφέρονται στους αρχαίους με θαυμασμό για τα φυσικά τους χαρακτηριστικά και τις ικανότητες τους (οι αρχαίοι ήταν γίγαντες, δυνατοί, πολεμιστές, ικανοί τεχνίτες κ.λπ.)». Επιπλέον, αναδείξαμε σημαντικές μαρτυρίες που δείχνουν ότι οι αγράμματοι χωρικοί δεν αγνοούσαν την προγονική σχέση, αφού ήξεραν πως αποτελούσαν τους εν δυνάμει κληρονόμους όλων των εξαιρετικών χαρακτηριστικών των «παλαιών Ελλήνων».

Είναι λοιπόν άστοχα όσα λέγονται περί εμφάνισης του «Έλλην» επί Παπαρρηγόπουλου λόγω «μαζικής εκπαίδευσης». Πως είναι δυνατόν να ισχυρίζεται κάποιος ότι η ευρεία διάχυση του «Έλλην» ξεκίνησε περίπου το 1840-1850 όταν 20 χρόνια πριν, ο λαός είχε ήδη ξεκινήσει και ολοκληρώσει έναν αγώνα ζωής και θανάτου οπλισμένος με την υπερηφάνεια για την ταυτότητα του Έλληνα και γνωρίζουμε ότι τα χιλιάδες Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας αναφέρονται στους επαναστάτες αποκλειστικά με το εθνωνύμιο Έλληνες[1];

Η άλλη θεωρία στην οποία επιδίωξαν να στηριχτούν οι αναθεωρητές προσπαθώντας ν’ αποδώσουν στον Διαφωτισμό τη γνώση του Έλλην, είναι η επιρροή από τη Δύση μετά τα μέσα του 18^ου αιώνα. Αυτή η ερμηνεία όμως αδυνατεί να εξηγήσει την παρουσία του τρίσημου ονόματος από τον 15^ο αιώνα χωρίς διακοπή, σε εποχές δηλ. που οι Ευρωπαίοι ούτε στον ύπνο τους δεν είχαν δει τον Διαφωτισμό… Και φυσικά, οι σχετικές μαρτυρίες που θα δούμε παρακάτω είναι πολύ περισσότερες.

Στο σημείο αυτό λοιπόν, πιστεύουμε ότι θα βοηθήσει ως ένα βαθμό η χρονολογικά ταξινομημένη σειρά των πηγών στο ευρετήριο που παρουσιάζουμε παρακάτω μαζί με κάποια σχόλια.

1. Οι ταυτότητες στην Τουρκοκρατία (α): οι «Ρωμαίοι» που ήταν Έλληνες και Γραικοί

Τα αριθμημένα τεκμήρια που παραθέτουμε είναι συνολικά 58, όμως σε πολλά από αυτά περιλαμβάνονται περισσότερες από μία μαρτυρίες, κατά συνέπεια, το τελικό σύνολο είναι μεγαλύτερο. Θα πρέπει εξαρχής να διευκρινίσουμε ότι έχουμε επικεντρωθεί στις ‘ημικές’ μαρτυρίες (όπως κάναμε και με το Βυζάντιο), ακριβώς για να μην αφήσουμε περιθώριο στα εθνομηδενιστικά παιχνίδια περί ‘ημικών’ και ‘ητικών’ αντιλήψεων (βλ. από ΕΔΩ και κάτω για το τέχνασμα αυτό).

Οι ελληνικές πηγές που παρουσιάζουμε, των οποίων οι πρωταγωνιστές αυτονόητα είναι και «Ρωμαίοι», χρονολογούνται από τον 15^ο αιώνα μέχρι τις αρχές του 19^ου (πριν την Επανάσταση του 1821) και είναι χωρισμένες σε εννέα κατηγορίες (φυσικά κάθε μαρτυρία μπορεί να ανήκει σε περισσότερες από μία κατηγορίες).

Στην Κατηγορία (1), τις εννέα μαρτυρίες (βλ. από ΕΔΩ και κάτω) που περιέχουν το τρίσημο όνομα ενταγμένο σε μία ενιαία πηγή, τις αυξήσαμε σε δεκατέσσερις για όλους τους αιώνες από το 1462 έως το 1815.

Στην Κατηγορία (2) καταγράψαμε δεκάδες μαρτυρίες με την αδιάκοπη παρουσία του εθνωνυμίου Έλλην ως αυτοπροσδιορισμό των «ρωμαίων». Έτσι θα φανεί ότι αποτελούν εμπαιγμό της ιστορίας τα περί υιοθέτησης του «Έλλην» στα τέλη του 18^ου αιώνα «εξαιτίας» του Διαφωτισμού.

Επιπλέον, στην Κατηγορία (3) αναφέρουμε πόσες από τις πηγές της Κατηγορίας (2) προέρχονται από εκκλησιαστικούς κύκλους (κληρικούς, αξιωματούχους του πατριαρχείου, κ.λπ.) ώστε να σταματήσει και αυτή η πλαστογραφία για την δήθεν «ανθελληνική» Εκκλησία.

Στην Κατηγορία (4) καταγράψαμε μαρτυρίες όπου οι υπόδουλοι «ρωμαίοι» αυτοπροσδιορίζονται και ως Γραικοί. Εκτός ότι το όνομα αυτό τους συνδέει εξίσου με τον ελληνισμό, οι μαρτυρίες βοηθούν να εξαλειφθεί και η εθνομηδενιστική πλάνη που χαρακτηρίζει το Γραικός ως δήθεν ‘ητικό’ προσδιορισμό.

Εξίσου σημαντική είναι και η Κατηγορία (5) όπου καταγράψαμε για όλους τους αιώνες χαρακτηριστικές δημώδεις μαρτυρίες που συνδέουν τους «ρωμαίους» είτε με τα ονόματα Έλλην και Γραικός είτε γενικότερα με την αρχαία κληρονομιά.

Επιπλέον, στην μεθεπόμενη Κατηγορία (7) τοποθετήσαμε όλες τις μαρτυρίες (λόγιες και δημώδεις) που απ’ τα συμφραζόμενα αντιλαμβανόμαστε ότι αναφέρονται στο αρχαιοελληνικό παρελθόν. Για παράδειγμα μια πηγή που αναφέρεται στον Αλκίνοο τον βασιλιά των Φαιάκων, ή στην «παλαιά των Ελλήνων γλώσσα», δείχνει αρχαιοελληνική μνήμη και γνώση.

2. Οι ταυτότητες στην Τουρκοκρατία (β): το «Ρουμ Μιλλέτ»

Η Κατηγορία (6) εξυπηρετεί την κατανόηση του περίφημου «Ρουμ Μιλλέτ», το οποίο ακόμα και στη βιβλιογραφία εμφανίζεται κάπως συγκεχυμένο. Η Κατηγορία (6) περιλαμβάνει είκοσι επτά μαρτυρίες απ’ όλους τους αιώνες που μας βοηθούν στο εξής:

α) Να κατανοήσουμε ότι το όνομα «Ρωμαίος» δεν έχασε ποτέ τον εθνοτικό του χαρακτήρα. Σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας προσδιόριζε έναν συγκεκριμένο λαό που διακρινόταν σαφώς από όλους τους άλλους (π.χ. Βλάχους, Βούλγαρους, Αρβανίτες, Σέρβους κ.λπ.).

β) Να δούμε τη διαρκή σύνδεση του «Ρωμαίος» με το Έλλην, με το Γραικός και με την αρχαιότητα, συνδυασμός που του προσέδιδε πάντα την έννοια «Ελληνορθόδοξος»:

Τα τεκμήρια στην Κατηγορία (6) είναι πολύ περισσότερα από αυτά που παρουσιάζουμε στην παραπάνω εικόνα, όμως αρκούν για να φανεί ότι σε όλη την Τουρκοκρατία υπάρχει ένας σταθερός εννοιολογικός άξονας για το όνομα «Ρωμαίος».

Αν λοιπόν το όνομα αυτό, από τον 15^ο μέχρι τον 19^ο αιώνα, παραμένει εθνοτικό και δεν χάνει ποτέ τη σημασία «ελληνορθόδοξος», τότε όσοι υποστηρίζουν πως στην Τουρκοκρατία το «Ρωμαίος» κατέληξε κάποια στιγμή να σημαίνει απλώς «αδιαμόρφωτη μάζα Ορθοδόξων», αντιφάσκουν: πώς είναι δυνατόν μια έννοια που διαπιστώνουμε ότι διατηρείται αναλλοίωτη, να λέμε ότι… έχασε το περιεχόμενο της;! Σε μια τέτοια περίπτωση μπορούμε να μιλήσουμε μόνο για εννοιολογική επέκταση του ονόματος «Ρωμαίος», άρα για επιπλέον σημασίες που προστίθενται επάνω στις υπάρχουσες. Δηλαδή, πρέπει ν’ αναρωτηθούμε: το «Ρωμαίος» εκτός από την πάγια εθνοτική σημασία του «ελληνορθόδοξου», ποια πρόσθετη σημασία απέκτησε και πώς;

Εδώ πρέπει να κατανοήσουμε κάτι εξίσου σημαντικό: στην Τουρκοκρατία δεν υπάρχει καμία «αδιαμόρφωτη μάζα Ορθοδόξων». Από τα τεκμήρια της παραπάνω εικόνας με ευκολία διαπιστώνει ο καθένας ότι οι Ορθόδοξοι αποτελούσαν λαούς με ονόματα διακριτά και συχνά στη γλώσσα της εποχής ονομάζονταν «γένη» ή «έθνη» (με προνεωτερική έννοια) το οποίο σήμαινε έναν πληθυσμό που είχε δική του γλώσσα και ήθη[2]. Και βεβαίως, ανάμεσα σε όλους αυτούς τους «Βλάχους», τους «Αλβανίτες», τους «Σέρβους», τους «Βούλγαρους» κ.λπ., οι «Ρωμαίοι» ήταν κι αυτοί ένας ακόμα διακριτός και συγκεκριμένος λαός.

Κατανοούμε λοιπόν αυτό που προαναφέραμε: το «Ρωμαίος» δεν έχασε το εννοιολογικό περιεχόμενο του «ελληνορθόδοξος», απλά δέχτηκε μια επέκταση στη σημασία του που είναι εύκολο να την κατανοήσουμε αρκεί να δούμε ότι και το ίδιο το «Ρουμ Μιλλέτ»(=ρωμαϊκό γένος/κοινότητα των Ρωμαίων) παρά το γεγονός ότι για τους Οθωμανικούς θεσμούς είχε θρησκευτικό περιεχόμενο, εντούτοις έφερε το όνομα ενός και μόνο συγκεκριμένου λαού, των «Ρωμαίων».

Η κατανόηση του ζητήματος λοιπόν, ξεκινά από το γεγονός ότι οι ελληνορθόδοξοι έχουν μια αδιάκοπη εθνοτική παρουσία και ταυτόχρονα μια αναγνωρισμένη θέση ισχύος.

Ο Ρώσος ιστορικός Τέρτιος Φιλίππωφ έγραφε:

Βλέπουμε λοιπόν ότι για τους οθωμανικούς θεσμούς το «μιλλέτ» είχε θρησκευτική έννοια, όμως κοιτώντας ολόκληρο το όνομα «Ρουμ Μιλλέτ» θα μπορούσαμε να διακρίνουμε μια de facto αναγνώριση της δεσπόζουσας θέσης των «Ρωμαίων». Άλλωστε αυτή ήταν και η πραγματικότητα αφού τα δύο εθνοτικά ονόματα των ελληνορθοδόξων, «Ρωμαίος» και «Γραικός», διέθεταν μια αφομοιωτική δύναμη έναντι των άλλων -Βαλκάνιων κυρίως- Ορθοδόξων:

Ο λόγιος Αναστάσιος Μιχαήλ, ο οποίος αντιμετώπιζε το Βυζάντιο ως ελληνική αυτοκρατορία[3], θεωρούσε το «Ρωμαίος» αποκλειστική κληρονομιά των ελληνορθοδόξων απογόνων των αρχαίων Ελλήνων. Επιβεβαιώνοντας λοιπόν τα παραπάνω, μας δίνει μια ενδιαφέρουσα μαρτυρία από το 1705 (άρα, ξεκίνησε νωρίτερα) για την αποδοχή του ονόματος αυτού από τους άλλους λαούς:

Φυσικά, οι ελληνορθόδοξοι είχαν συναίσθηση της πρωτοκαθεδρίας τους την οποία συνέδεαν με το ίδιο το «Ρουμ Μιλλέτ» και μάλιστα σε βάση εθνοτική:

Επιπλέον, σε ένα περιβάλλον που οι εκκλησιαστικοί θεσμοί είχαν κυρίαρχο ρόλο, η εθνοτική παρουσία ενισχυόταν από την μακρά παράδοση ελληνικότητας των Πρεσβυγενών Πατριαρχείων:

Πρέπει να πούμε λοιπόν ότι κάθε συμπέρασμα του τύπου «Ρωμαίος σήμαινε απλά Ορθόδοξος» είναι όχι μόνο απλουστευτικό αλλά και παραπλανητικό, διότι υπονοεί ότι το «Ρωμαίος» έπαψε να προσδιορίζει τον διακριτό λαό των ελληνορθοδόξων. Όμως, απώλεια της εθνοτικής σημασίας του «Ρωμαίος» δεν συνέβη ποτέ και οι πηγές επάνω σε αυτό είναι αδιάψευστες.

Είναι χαρακτηριστική η εθνοτική χρήση του Ρωμαίος=Ελληνορθόδοξος από τον Δανιήλ Μοσχοπολίτη, ο οποίος στα 1802 προέτρεπε τους Βαλκάνιους Ορθοδόξους:

«Αλβανοί, Βλάχοι, Βούλγαροι, Αλλόγλωσσοι χαρείτε κι ετοιμαστείτε όλοι σας ρωμαίοι να γενήτε … γένη σας να τιμήσετε ομού και τας πατρίδας, τας Αλβανοβουλγαρικάς κάμνοντες Ελληνίδας»:

Ο Ρήγας άλλωστε, ζώντας σε αυτό ακριβώς το περιβάλλον, ενέταξε Βλάχους, Αρβανίτες και Σλαβόφωνους στο συμπεριληπτικό σχήμα ενσωματώνοντας τους πάντες σε ένα ελληνικό εθνικό κράτος, με το ενιαίο όνομα «Έλληνες» και «Ελληνικός λαός», με επίσημη γλώσσα και παιδεία την Ελληνική. Και είναι αυτονόητο ότι σε ένα φιλελεύθερο Σύνταγμα που καλείται να αντικαταστήσει ένα τυραννικό καθεστώς, η ένταξη των λαών σε αυτή την ταυτότητα γίνεται με την ελεύθερη βούληση τους.

Από εκεί και πέρα, για να μην παραλείψουμε και το ενδεχόμενο να χρησιμοποιεί κάποιος το «Ρωμαίος» με αμιγώς θρησκευτική έννοια (δηλ. χωρίς επιθυμία συσχετισμού του με το γένος των ελληνορθοδόξων), και πάλι η χρήση αυτή θα ήταν οπωσδήποτε συνεκδοχική: Ρωμαίος=Ορθόδοξος θα σήμαινε κατ’ ουσία, «αυτός που έχει την ίδια πίστη με τους Ρωμαίους» (κι ας ήταν αλλόγλωσσος όπως π.χ. οι Καραμανλήδες που ήταν τουρκόφωνοι Ορθόδοξοι).

Είναι πολύ διαφορετικό να λέμε το αόριστο, «Ρωμαίος ήταν κάθε Ορθόδοξος» και διαφορετικό να διαπιστώνουμε ότι οι «Ρωμαίοι» ήταν ένας συγκεκριμένος λαός (όπως και οι Βλάχοι, οι Βούλγαροι, οι Αρβανίτες κ.λπ.) που λόγω της δεσπόζουσας θέσης τους ασκούσαν αφομοιωτική επιρροή στους άλλους λαούς και έδιναν όνομα ακόμα και στην πίστη τους (το ίδιο το «Ρουμ Μιλλέτ» είχε το όνομα τους).

Να προσθέσουμε επίσης ότι η διαδικασία «ονοματοδοσίας» γινόταν κατά κάποιον τρόπο αμφίδρομα: όχι μόνο οι άλλοι λαοί επέλεγαν για τον εαυτό τους τα ονόματα «Ρωμαίος» ή «Γραικός» αλλά και οι ελληνορθόδοξοι μπορούσαν να παραλείπουν τα ιδιαίτερα ονόματα των λαών και να μιλάνε π.χ. για «Ορθοδόξους Γραικούς» εννοώντας όλους τους Ορθοδόξους ασχέτως γλώσσας (υπό το πρίσμα αυτό, αναλύουμε παρακάτω το αρκετά πολύπλοκο πατριαρχικό τεκμήριο αρ. 41 του 1716).

Ως προς την «ονοματοδοσία» να προσθέσουμε και το εξής σχόλιο:

Διαπιστώσαμε ότι συχνά στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία τα ονόματα δεν εμφανίζονται πάντα αμετάφραστα και έτσι δυσκολεύει η διάκριση και η σημασία τους. Πολλές φορές όταν εμφανίζεται στις ελληνικές πηγές το όνομα «Ρωμαίος» ή «Γραικός», στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία αποδίδεται ως «Greek», με αποτέλεσμα αυτό να ξαναμεταφράζεται σε ελληνικά κείμενα ως… «Έλληνας»! Αυτό όμως, σε μια αναζήτηση περί ταυτοτήτων δημιουργεί μεγάλο πρόβλημα. Εμείς πάντως από την μελέτη των πηγών διαπιστώσαμε ότι οι ελληνορθόδοξοι μιλώντας για τον εαυτό τους, ονομάζονται είτε «Ρωμαίοι», είτε «Γραικοί», είτε «Έλληνες» χωρίς κανένα πρόβλημα. Αμφιβάλουμε όμως για τη χρήση του εθνωνυμίου «Έλληνας» όταν αφορά τρίτους, ειδικά σε πρώιμες εποχές. Δηλαδή, ενώ οι ίδιοι οι εθνοτικά «Ρωμαίοι» λατρεύουν να αυτοαποκαλούνται «Έλληνες», «παιδιά Ελλήνων» ή «απόγονοι των αρχαίων», τους Βλάχους ή τους Αρβανίτες δεν τους αποκαλούσαν «Έλληνες», αλλά κυρίως «Ρωμαίους» ή «Γραικούς». Πάντως, αργότερα στον 18^ο αιώνα οδεύοντας προς την Επανάσταση χρησιμοποιείται για τους άλλους λαούς και το εθνωνύμιο «Έλληνας» (όπως π.χ. στον Ρήγα) πράγμα εύλογο, αφού για πολύ μεγάλο διάστημα οι λαοί αυτοί υπάγονταν στην ταυτότητα του ελληνορθόδοξου έστω και με τα δύο άλλα ονόματα.

3. Οι ταυτότητες στην Τουρκοκρατία (γ): οι προνεωτερικές ταυτότητες ως θεμέλιο των νεωτερικών ταυτοτήτων

Σύμφωνα με τις πηγές, το όνομα «ελληνορθόδοξος» που χρησιμοποιούμε στο παρόν άρθρο, παραπέμπει στη σχέση των «ρωμαίων» με την Ορθόδοξη πίστη, την ελληνική γλώσσα και παιδεία, την ελληνική αρχαιότητα και βεβαίως την πικρία για τη χαμένη αίγλη του ελληνικού παρελθόντος και τις μνήμες από μια χαμένη αυτοκρατορία που την αντιλαμβάνονταν ως ελληνική. Διότι, όπως θα δούμε, πέρα από το τρίσημο όνομα και τη χρήση του «Έλλην», αδιάκοπα μέσα στην Τουρκοκρατία η Ρωμανία ονομάζεται και Ελλάδα, κάτι που φυσικά είχε αρχίσει αρκετά πριν (θυμίζουμε και τα παλαιότερα Γραικία ή Γραικών γη):

Άλλωστε, οι πηγές που έχουμε ταξινομήσει στην Κατηγορία (8) μας δείχνουν καθαρά ότι από τον 15^ο αιώνα, χρησιμοποιήθηκε εξίσου το όνομα Ελλάδα για τα χαμένα ή υποδουλωμένα εδάφη της Ρωμανίας.

Κατά συνέπεια, σε συνδυασμό με τις μαρτυρίες της Κατηγορίας (2) για το όνομα «Έλλην», δεν χρειάζεται ιδιαίτερη φιλοσοφία για να κατανοήσουμε πόσο έχει παρερμηνευτεί η ελληνική ιστορία… Κανείς «Διαφωτισμός» δεν χρειαζόταν για να «διδάξει» στους ελληνορθόδοξους είτε το αρχαιοελληνικό παρελθόν, είτε το όνομα Έλληνας, είτε το όνομα της Ελλάδας, της χώρας που θα ελευθέρωναν για να ζήσουν. Μπορεί η Ελλάδα της Τουρκοκρατίας να μην συσχετιζόταν με σαφώς καθορισμένα σύνορα, όμως τα εδάφη της αρχαίας Ελλάδας που τελικά απελευθερώθηκαν αποτελούσαν κομμάτι της χαμένης Ρωμανίας/Ελλάδας που μνημόνευαν οι υπόδουλοι. Επίσης, αν και η Κων/πολη ήταν η πρωτεύουσα του ελληνισμού εκείνη την εποχή, όμως από τη στιγμή που δεν ελευθερώθηκε, εύκολα θα μπορούσε να παίξει τον ρόλο αυτό η Αθήνα ως ιστορικό κέντρο της ελληνικής παιδείας η οποία (παιδεία) ενέπνεε όχι μόνο τους υπέρμαχους του Διαφωτισμού αλλά και τους εκπροσώπους της Παράδοσης από αιώνες πριν.

Άρα, δεν υπάρχει καμία ταυτότητα «επιβαλλόμενη» από τον «Διαφωτισμό» ή το «κράτος». Ξεπερνάει κάθε φαντασία η εμμονή κάποιων να πιστεύουν ότι μπορεί οποιαδήποτε εξουσία να «επιβάλλει» μια «ανύπαρκτη» και «άγνωστη» ταυτότητα στον λαό. Θα μπορούσε δηλ. να εμφανιστεί μια εξουσία και να διδάξει στους ελληνορθόδοξους υπόδουλους ότι είναι… Κινέζοι και ο λαός να το δεχτεί;!

Ακόμα και μια εξουσία που δρα υστερόβουλα, είναι υποχρεωμένη ν’ αναζητήσει λαϊκή νομιμοποίηση, προσεγγίζοντας με σεβασμό τα ήδη υπάρχοντα σύμβολα και μνήμες του λαού που θέλει να εξουσιάσει!

Άρα λοιπόν, ό,τι κι αν έχει γραφτεί σε θεωρητικό επίπεδο για το έθνος, τη σύσταση του και τη νομιμοποίηση του, εκτιμούμε ότι το παρακάτω απόσπασμα αντιπροσωπεύει την κοινή λογική, την οποία καμιά θεωρητικολογία δεν μπορεί ν’ ανατρέψει:

Το παραπάνω απόσπασμα θα πρέπει να το λάβουν υπόψη οι εθνομηδενιστές και για όλες εκείνες τις ‘ημικές’ μαρτυρίες του Βυζαντίου, λόγιες και αυτοκρατορικές, που ονομάζουν τους «ρωμαίους» Έλληνες ή Γραικούς. Οι λόγιοι και πρωτίστως το αυτοκρατορικό περιβάλλον, γνωρίζουν άριστα τις λαϊκές ‘ημικές’ αντιλήψεις και άρα, όταν αναφέρονται σε Έλληνες το γνωρίζουν και το εννοούν. Δεν είναι δυνατόν ν’ αποδεχτούμε δύο εκ διαμέτρου αντίθετες ‘ημικές’ αντιλήψεις, όπου ο λαός θα έχει διαφορετική ‘ημική’ αντίληψη, από την ‘ημική’ αντίληψη των πολιτειακών και πνευματικών του εκπροσώπων!

4. Οι ταυτότητες στην Τουρκοκρατία (δ): O Διαφωτισμός ως υστερογενής παράγοντας διάσπασης του ενοποιημένου ελληνισμού

Τελειώνοντας, οφείλουμε να αποσαφηνίσουμε ένα ακόμα ερώτημα που προκαλεί σύγχυση: εφόσον τα τρία ονόματα Έλλην, Ρωμαίος και Γραικός είχαν εδραιωθεί για αιώνες, πού οφείλεται αυτή η συζήτηση στην οποία πήρε μέρος ο Κοραής και άλλοι, ως προς το πλέον «κατάλληλο όνομα» για τους υπόδουλους[4];

Εδώ λοιπόν κρύβεται άλλη μια παραχάραξη των αναθεωρητών, από τους οποίους ουδέποτε θ’ ακούσουμε ότι ο παράγοντας που επιχείρησε να διασπάσει μια παράδοση αιώνων ήταν ο ίδιος ο… Διαφωτισμός!

Διότι, ο Διαφωτισμός δεν δίδαξε στους υπόδουλους ότι ήταν απόγονοι Ελλήνων αφού ήδη το γνώριζαν. Αυτό που δυστυχώς έκανε ήταν να δημιουργήσει μια «αρχαΐζουσα» παράταξη λογίων δυτικόπληκτων (εν μέρει ή ολοκληρωτικά) που υιοθέτησε το αντιβυζαντινό υβρεολόγιο του Μοντεσκιέ ή του Γίββωνα. Έτσι μετά από τόσους αιώνες έχουμε λογίους που… ντρέπονται για το Βυζάντιο και γι’ αυτό δημιούργησαν μια ιστορική «παρένθεση» όπου σημασία είχε πλέον η κλασική αρχαιότητα και το 1821 και όλα τ’ άλλα βαφτίστηκαν «παρακμή»!

Όπως γράφει ο Διον. Ζακηθυνός:

«εις τον διχασμόν τούτον παρενεβάλλετο, άλλοτε συμπορευομένη και άλλοτε εναντιουμένη προς την παράδοσιν, η από μακρού παρατηρουμένη ισχυρά έλξις προς την ‘’πεφωτισμένην Ευρώπην’’. Οι υπέρμαχοι της Αρχαιότητος συνέδεον αμέσως τα δύο άκρα, τους κλασσικούς χρόνους και την αναγεννωμένην δια της Επαναστάσεως Ελλάδα, παρεγνώριζον δε και αυτήν την ουσίαν της Βυζαντινής Ιστορίας»[5].

Έτσι, για κάθε εναντίωση στο Βυζάντιο που διατυπώθηκε είτε πριν την Επανάσταση (Κοραής, Νομαρχία Ανωνύμου), είτε μετά την Επανάσταση (Σαρίπολος, Κουμανούδης, Ρίζος Νερουλός) θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι ευθύνεται ο Διαφωτισμός ο οποίος με τις εμμονές του, όχι μόνο δεν έφερε την «ενοποίηση» μας αλλά αντιθέτως, προκάλεσε αναίτιες συγκρούσεις με ευθύνη των δικών μας λογίων βεβαίως.

Αυτές οι αστειότητες λοιπόν που βλέπουμε σήμερα, εθνομηδενιστές και νεοπαγανιστές να συμφωνούν (για δικούς τους λόγους η κάθε πλευρά) και να διαχωρίζουν το Βυζάντιο από την ελληνική ιστορία λέγοντας ότι αυτή η ιστορική ενοποίηση που ίσχυε επί αιώνες στην Τουρκοκρατία, δήθεν «επιβλήθηκε από τους… εθνικιστές» στον 19^ο αιώνα, οφείλεται όχι μόνο σε ιδεοληψία αλλά και σε ημιμάθεια, διότι πολλοί, αντί να μελετήσουν τις παλαιότερες πηγές, αντλούν πληροφορίες μόνο από την εποχή των συγκρούσεων και νομίζουν ότι τότε εμφανίστηκε για πρώτη φορά η σύνδεση μεταξύ αρχαίων, βυζαντινών και νεώτερων Ελλήνων!

Και βεβαίως, από τη στιγμή που ξεκινούν τη μελέτη από λάθος χρονικό πλαίσιο, συγχέουν τελικά και τον ρόλο του Παπαρρηγόπουλου. Δεν έχουν καταλάβει ότι ο Παπαρρηγόπουλος δεν «δημιούργησε» τους τρεις κρίκους στην αλυσίδα της ιστορίας του Ελληνισμού (αρχαία, βυζαντινή, νεώτερη) διότι υπήρχαν σε ολόκληρη την Τουρκοκρατία. Ο δικός του ρόλος (μαζί με άλλους λογίους βεβαίως) ήταν απλώς να επαναδιατυπώσει αυτό που υπήρχε επί αιώνες στην Παράδοση ώστε να σταματήσει ο ανόητος εμφύλιος τσακωμός και να στρέψουν όλοι τις δυνάμεις τους ενάντια στον άλλο κομπογιαννίτη της ιστορίας, τον Φαλμεράιερ που είχε εισάγει τον απίστευτο μύθο, ότι οι Σλάβοι -που ήταν τελικά λίγοι και εξαφανίστηκαν αφομοιωμένοι ολοκληρωτικά από τον Ελληνισμό- δήθεν είχαν εξαφανίσει τους… Έλληνες (βλ. το άρθρο μας ΕΔΩ).

Κλείνοντας, να πούμε ότι στην τελευταία Κατηγορία (9) έχουμε ταξινομήσει μαρτυρίες που περιγράφουν με πικρία τον ξεπεσμό των υπόδουλων, την απώλεια της αρχαίας δόξας ή αναφέρουν με θλίψη τη χαμένη Ελλάδα/Ρωμανία και τη σκλαβιά στους βάρβαρους Τούρκους. Δημιουργήσαμε την κατηγορία αυτή διότι αυτονόητα, κάθε έκφραση θλίψης για μια απώλεια εμπεριέχει και μια επιθυμία αποκατάστασης ή μια ελπίδα ανάκτησης όσων χάθηκαν. Αυτό έχει σημασία διότι θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως μια πρωτοεθνική αντίληψη που αποτέλεσε τη βάση για τα δεκάδες απελευθερωτικά κινήματα που εκδηλώθηκαν στην Τουρκοκρατία. Άλλωστε, τα διαγγέλματα στις Προκηρύξεις κατά την έναρξη της Επανάστασης του 1821 δεν διαφέρουν πολύ από τα μηνύματα που εμπεριέχονται ή υπονοούνται στις σχετικές μαρτυρίες της κατηγορίας αυτής.

5. Ευρετήριο των πηγών της Τουρκοκρατίας ανά κατηγορία

[Παράδειγμα: (τ23) 1630 σημαίνει: Τεκμήριο αριθμός 23, του έτους 1630]

1) Πηγές που εμπεριέχουν και τα τρία εθνωνύμια Έλλην-Ρωμαίος-Γραικός:

(τ4) 1462, (τ9) 1525, (τ11) 1540, (τ15) 1590, (τ16) 1572-1592, (τ21) 1620, (τ27) 1645, (τ33) 1681, (τ41) 1716, (τ45) 1720, (τ50) 1771, (τ51) 1771, (τ57) 1802, (τ58) 1815.

2) Εθνωνύμιο Έλλην (σε αγκύλες η έμμεση αναφορά):

(τ1) 1410, (τ4) 1462, (τ5) 1474, (τ9) 1525, (τ11) 1540, (τ14) 1584, (τ15) 1590, (τ16) 1579-1592, (τ17) 1599, (τ20) 1617, (τ21) 1620, (τ22) 1625, (τ24) 1631, (τ25) 17^ος αι., (τ26) 1643, (τ27) 1645, (τ29) 1662, (τ30) 1675, (τ32) 1681, (τ33) 1681, (τ36) 1704-1714, (τ37) 1705-1710, [(τ38) 18^ος αι.], (τ41) 1716, [(τ44) 1720], (τ45) 1720, (τ49) 1765, (τ50) 1771, (τ51) 1771, [(τ52) 1772], (τ53) 1790, (τ54) 1791, (τ56) 1802, (τ57) 1802, (τ58) 1815.

3) Εθνωνύμιο Έλλην από εκκλησιαστικούς κύκλους:

(τ14) 1584, (τ15) 1590, (τ16) 1579-1592, (τ21) 1620, (τ22) 1625, (τ27) 1645, (τ30) 1675, (τ32) 1681, (τ36) 1704-1714, (τ41) 1716, (τ49) 1765, (τ50) 1771, (τ57) 1802, (τ58) 1815.

4) Εθνωνύμιο Γραικός:

(τ2) 1438, (τ4) 1462, (τ6) 1494, (τ7) 1513, (τ9) 1525, (τ11) 1540, (τ13) 1583, (τ15) 1590, (τ16) 1579-1592, (τ21) 1620, (τ25) 17^ος αι., (τ27) 1645, (τ28) 1662, (τ33) 1681, (τ34) 1691-1726-1762, (τ35) 1703, (τ38) 18^ος αι., (τ41) 1716, (τ45) 1720, (τ47) 1747, (τ50) 1771, (τ51) 1771, (τ55) 1794, (τ57) 1802, (τ58) 1815.

5) Πηγές δημώδεις με αναφορές σε Έλληνες ή Γραικούς:

(τ9) 1525, (τ27) 1645, (τ33) 1681, (τ35) 1703, (τ36) 1704-1714, (τ40) 1715, (τ44) 1720.

6) Το Ρωμαίος ως Ελληνορθόδοξος ή/και διακριτό από τους λοιπούς Ορθοδόξους:

(τ1) 1410, (τ3) 15^ος αι., (τ4) 1462, (τ7) 1513, (τ9) 1525, (τ11) 1540, (τ15) 1590, (τ16) 1579-1592, (τ18) 1607, (τ21) 1620, (τ23) 1630, (τ27) 1645, (τ31) 1681, (τ32) 1681, (τ33) 1681, (τ34) 1691-1726-1762, (τ37) 1705-1710, (τ41) 1716, (τ45) 1720, (τ46) 1726, (τ47) 1747, (τ52) 1772, (τ53) 1790, (τ55) 1794, (τ56) 1802, (τ57) 1802, (τ58) 1815.

7) Σύνδεση των υπόδουλων με την ελληνική αρχαιότητα:

(τ7) 1513, (τ9) 1525, (τ11) 1540, (τ14) 1584, (τ16) 1579-1592, (τ21) 1620, (τ22) 1625, (τ24) 1631, (τ26) 1643, (τ27) 1645, (τ29) 1662, (τ30) 1675, (τ32) 1681, (τ33) 1681, (τ36) 1704-1714, (τ37) 1705-1710, (τ39) 1714, (τ40) 1715, (τ43) 1720, (τ44) 1720, (τ48) 1765, (τ49) 1765, (τ51) 1771, (τ52) 1772, (τ54) 1791, (τ55) 1794, (τ58) 1815.

8) Ταύτιση Ρωμανίας - Ελλάδας:

(τ6) 1494, (τ7) 1513, (τ8) 1516, (τ9) 1525, (τ10) 1527, (τ12) 1544, (τ13) 1583, (τ19) 1612, (τ32) 1681, (τ35) 1703, (τ36) 1704-1714, (τ42) 1717.

9) Η συνείδηση του χαμένου μεγαλείου ως πιθανό κίνητρο αποκατάστασης:

(τ5) 1474, (τ7) 1513, (τ8) 1516, (τ10) 1527, (τ11) 1540, (τ12) 1544, (τ13) 1583, (τ14) 1584, (τ16) 1579-1592, (τ19) 1612, (τ20) 1617, (τ21) 1620, (τ27) 1645, (τ32) 1681, (τ35) 1703, (τ36) 1704-1714, (τ40) 1715, (τ49) 1765, (τ51) 1771, (τ54) 1791.

6. Οι πηγές: 15^ος αιώνας

Τεκμήριο αρ. 1 - 1410

Ταύτιση των εθνωνυμίων Ρωμαίος και Έλληνας, προτεραιότητα στην συνέχεια της Αλεξανδρινής ελληνικότητας.

Τεκμήριο αρ. 2 - 1438

Ο εγκυρότερος φορέας της «ρωμαϊκότητας», ο ίδιος ο αυτοκράτορας, προβαίνει σε ‘ημική’ υπεράσπιση του εθνωνυμίου Γραικός για τους Βυζαντινούς.

Τεκμήριο αρ. 3 - 15^ος αι.

Το όνομα «Ρωμαίος» ως εθνοτικό, διαχωρίζει τους ελληνορθοδόξους από τους λοιπούς Ορθοδόξους των Βαλκανίων που αναφέρονται επώνυμα (Σέρβοι, Βλάχοι). Έτσι τεκμηριώνεται κάτι ουσιώδες για την ονοματολογία της Τουρκοκρατίας: το «Ρουμ Μιλλέτ» έχει πάρει το όνομα μίας και μόνο, συγκεκριμένης εθνοτικής ομάδας.

Τεκμήριο αρ. 4 - 1462

Ταύτιση των εθνωνυμίων Ρωμαίος-Γραικός-Έλληνας.

Τεκμήριο αρ. 5 - έως 1474

Ταύτιση Ρωμαίων-Ελλήνων. Η Κων/πολη αποτελεί εστία των Ελλήνων την οποία κατέκτησαν οι ασεβείς.

Τεκμήριο αρ. 6 - έως 1494

Ταύτιση Ρωμανίας-Ελλάδας, οι Ρωμαίοι ονομάζονται Γραικοί και έμμεσα συνδέονται με τον ελληνισμό.

7. Οι πηγές: 16^ος αιώνας

Τεκμήριο αρ. 7 - 1513

Ταύτιση Ρωμανίας-Ελλάδας (Αχαιίδα). Ταύτιση Ρωμαίων-Γραικών, μνήμη των αρχαίων Ελλήνων, αναφορά στη σκλαβιά.

Τεκμήριο αρ. 8 - 1516

Ταύτιση Ρωμανίας-Ελλάδας, προγονική σχέση των υπόδουλων με τους Βυζαντινούς οι οποίοι όμως είχαν πατρίδα την «Ελλάδα» (αναφορά στη σχέση τους με τον Ελληνισμό). Επίσης μνημονεύεται με θλίψη η υποδούλωση.

Τεκμήριο αρ. 9 - περ. 1525

Πρώιμη δημώδης πηγή με ταύτιση των εθνωνυμίων Έλληνας-Ρωμαίος-Γραικός, μνήμη της προγονικής ελληνικής αρχαιότητας και ταύτιση Ρωμανίας-Ελλάδας.

Τεκμήριο αρ. 10 - περ. 1527

Ταύτιση Ρωμανίας-Ελλάδας και αναφορά στην υποδούλωση της.

Τεκμήριο αρ. 11 – περ. 1540

Ταύτιση των εθνωνυμίων Έλλην-Ρωμαίος-Γραικός. Σύνδεση με την ελληνική αρχαιότητα και μνεία του χαμένου μεγαλείου λόγω της υποδούλωσης.

Τεκμήριο αρ. 12 - περ. 1544

Ταύτιση Ρωμανίας και Ελλάδας. Η Άλωση της Πόλης ταυτίζεται με την Άλωση της Ελλάδας. Ο ελληνισμός συνεχίζει να θρηνεί για την χαμένη Ελλάδα έναν αιώνα μετά.

Τεκμήριο αρ.13 - περ. 1583

Ταύτιση Ρωμανίας-Ελλάδας και Ρωμαίων-Γραικών. Έκφραση θλίψης για την κατάσταση εκείνων (δηλ. των Ελλήνων) που δώρισαν τα φώτα της παιδείας και πικρία για τη χαμένη τους δόξα.

Τεκμήριο αρ. 14 - 1584

Οι υπόδουλοι Ρωμαίοι ταυτίζονται με τους Έλληνες. Έκφραση θλίψης που οι Έλληνες δεν μπορούν πλέον να είναι οι φορείς της σοφίας όπως παλιά.

Τεκμήριο αρ. 15 - περ. 1590

Ταύτιση των εθνωνυμίων Έλλην-Ρωμαίος-Γραικός.

Τεκμήριο αρ. 16 - 1579, 1592

Ταύτιση Ρωμαίων, Γραικών και Ελλήνων, των απογόνων των ένδοξων αρχαίων Ελλήνων που μετέδωσαν τις τέχνες και τις επιστήμες.

Τεκμήριο αρ. 17 - 1599

Το Έλληνας/Γραικός ως εθνωνύμιο των Ελληνορθοδόξων.

8. Οι πηγές: 17^ος αιώνας

Τεκμήριο αρ. 18 - 1607

Το όνομα «Ρωμαίος» ως εθνοτικό, διαχωρίζει τους ελληνορθοδόξους από τους λοιπούς Ορθοδόξους των Βαλκανίων που αναφέρονται επώνυμα (Σέρβοι, Βλάχοι, Βούλγαροι, Αλβανίτες). Σημειώνουμε και πάλι ότι το «Ρουμ Μιλλέτ» έχει το όνομα μόνο της εθνοτικής ομάδας των «Ρωμαίων».

Τεκμήριο αρ. 19 - 1612

Ταύτιση Ρωμανίας-Ελλάδας, αναφορά σε Ρωμαίους οι οποίοι όμως είχαν πατρίδα την «Ελλάδα», άρα συνδέονται με τον Ελληνισμό. Αναφορά στον μαρασμό των υπόδουλων.

Τεκμήριο αρ. 20 - 1617

Οι ελληνορθόδοξοι που υποδουλώθηκαν από τους Τούρκους ονομάζονται Έλληνες.

Τεκμήριο αρ. 21 - 1620

Ταύτιση Ρωμαίων-Γραικών και Ελλήνων, των απογόνων των Ομηρικών Ελλήνων που υποδουλώθηκαν στους Τούρκους. Καθώς ο θρήνος δεν αφορά μόνο την Πόλη αλλά όλη την Ρωμανία, το Βυζάντιο ως πρωτεύουσα, συνεκδοχικά παραπέμπει και συνολικά στην Ρωμανία πριν καθιερωθεί ο όρος του Ιερώνυμου Βολφ. Επίσης, βλέπουμε αναφορές στην υποδούλωση και το χαμένο μεγαλείο του παρελθόντος.

Τεκμήριο αρ. 22 - 1625

Ένας Πατριάρχης, ισχυρός παράγοντας διαμόρφωσης της λαϊκής συνείδησης, υιοθετεί το εθνωνύμιο Έλληνας ως απόγονος των παλαιών ειδωλολατρών Ελλήνων οι οποίοι εγκωμιάζονται για την καλή υποδοχή του Χριστού, τη στιγμή που Εβραίοι και Λατίνοι κατηγορούνται ως σταυρωτές Του:

Τεκμήριο αρ. 23 - 1630

Το όνομα «Ρωμαίος» ως εθνοτικό, διαχωρίζει τους ελληνορθοδόξους από τους λοιπούς Ορθοδόξους των Βαλκανίων που αναφέρονται επώνυμα (Σέρβοι, Βλάχοι, Αλβανοί). Το «Ρουμ Μιλλέτ» έχει λάβει το όνομα της εθνοτικής ομάδας των «Ρωμαίων».

Τεκμήριο αρ. 24 - 1631

Οι ελληνορθόδοξοι Ρωμαίοι υιοθετούν το εθνωνύμιο Έλληνες, ως απόγονοι των παλαιών Ελλήνων.

Τεκμήριο αρ. 25 - 17ος αι.

Σε ολόκληρο τον 17^ο αιώνα προβάλλεται το τρίσημο όνομα Έλλην-Ρωμαίος-Γραικός συνδεδεμένο με τη γλώσσα των ελληνορθοδόξων.

Τεκμήριο αρ. 26 - 1643

Οι ελληνορθόδοξοι Ρωμαίοι κατάγονται από τους Έλληνες και ανήκουν στο γένος των Ελλήνων.

Τεκμήριο αρ. 27 - 1645

Πρώιμη δημώδης πηγή με ταύτιση των τριών εθνωνυμίων Ρωμαίος, Γραικός και Έλλην, ως πρόγονος των αρχαίων Ελλήνων σοφών. Οι αναφορές στην χαμένη αίγλη των Ελλήνων.

Τεκμήριο αρ. 28 - 1662

Οι ελληνορθόδοξοι είναι Γραικοί στο γένος και τη γλώσσα.

Τεκμήριο αρ. 29 - 1662

Οι υπόδουλοι Ρωμαίοι ως ελληνορθόδοξοι κατάγονται από τους αρχαίους και υιοθετούν το εθνωνύμιο Έλληνες.

Τεκμήριο αρ. 30 - 1675

Υιοθέτηση από τους ελληνορθοδόξους του εθνωνυμίου Έλληνες ως απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Αναφορές με αίσθημα υπερηφάνειας στα αρχαιοελληνικά μνημεία και στους αρχαίους Έλληνες ήρωες.

Τεκμήριο αρ. 31 - 1681

Το όνομα «Ρωμαίος» ως εθνοτικό, διαχωρίζει τους ελληνορθοδόξους από τους λοιπούς Ορθοδόξους των Βαλκανίων που αναφέρονται επώνυμα (Σέρβοι, Βλάχοι, Βούλγαροι, Άλβανες). Όπως προαναφέραμε, το «Ρουμ Μιλλέτ» πήρε το όνομα του από την εθνοτική ομάδα των «Ρωμαίων».

Τεκμήριο αρ. 32 - 1681

Ταύτιση των εθνωνυμίων Ρωμαίος και Έλληνας με παραπομπή στην αρχαιότητα (Έλλην-Βάρβαρος). Η Ρωμανία ταυτίζεται με την Ελλάδα.

Τεκμήριο αρ. 33 - 1681

Δημώδης πηγή με ταύτιση των τριών εθνωνυμίων Έλληνας, Ρωμαίος(=Ρωμηός) και Γραικός(=Γραίγος).

Τεκμήριο αρ. 34 - 1691,1726,1762

Ταύτιση των ονομάτων Ρωμαίος και Γραικός μέσα από τα διαχρονικά ονόματα της «Ελληνικής Κομπανίας».

9. Οι πηγές: 18^ος αιώνας

Τεκμήριο αρ. 35 - 1703

Ταύτιση των ονομάτων Ρωμαίος-Γραικός, Ρωμανία-Ελλάδα και μνήμη της υποδούλωσης.

Τεκμήριο αρ. 36 - περ. 1704-1714

Δημώδη κείμενα εκκλησιαστικής διδασκαλίας όπου προκρίνεται για τους Ελληνορθοδόξους το εθνωνύμιο Έλληνες συνδέοντας τους με τους προ Χριστού Έλληνες. Διατυπώνεται αίτημα απελευθέρωσης/αποκατάστασης.

Τεκμήριο αρ. 37 - 1705, 1710

Το Ρωμαίος ως όνομα των Ελληνορθοδόξων, των απογόνων των αρχαίων Ελλήνων.

Τεκμήριο αρ. 38 - 18ος αι.

Σε ολόκληρο τον 18^ο αιώνα προβάλλεται το τρίσημο όνομα Έλλην-Ρωμαίος-Γραικός συνδεδεμένο με τη γλώσσα των ελληνορθοδόξων.

Τεκμήριο αρ. 39 - περ. 1714

Μαρτυρία για την ‘ημική’ σύνδεση των υπόδουλων Ελληνορθοδόξων με την αρχαιοελληνική κληρονομιά που προκαλεί αισθήματα υπερηφάνειας. Βλέπουμε πως πριν οποιαδήποτε επιρροή του Διαφωτισμού, η σύνδεση με την αρχαιότητα είναι ήδη διαδεδομένη στον ελληνικό χώρο (άρα ξεκίνησε ακόμα πιο πριν) και οι ξένοι όχι μόνο δεν παρουσιάζονται ως φορείς της, αλλά την ειρωνεύονται και την θεωρούν εμπόδιο.

Τεκμήριο αρ. 40 - περ. 1715

Σύνδεση των υπόδουλων Ελληνορθοδόξων με την αρχαιοελληνική κληρονομιά που εμπεριέχει αισθήματα υπερηφάνειας για την ταυτότητα τους.

Τεκμήριο αρ. 41 - περ. 1716

Εδώ βλέπουμε ταύτιση των εθνωνυμίων Έλλην-Ρωμαίος-Γραικός.

ΣΧΟΛΙΑ: Το «Γραικός» στην περίφημη παράγραφο 2 έχει εθνοτικό περιεχόμενο διότι οι Γραικοί διαχωρίζονται από κάθε άλλον Ορθόδοξο (βλ. παράγραφοι 5 & 7). Επίσης, ως προς την ίδια παράγραφο, «παλιά» το Έλληνας σήμαινε «ειδωλολάτρης» και όχι «Ανατολικός Ορθόδοξος». Άρα, η φράση «πάλαι μεν Ελλήνων» αναφέρεται στους αρχαίους προγόνους των σημερινών νέων Ρωμαίων ή Γραικών. Άλλωστε, το «νέοι Ρωμαίοι» ως όνομα που παραπέμπει στην Κων/πολη δεν μπορεί ν’ αναφέρεται σε Βούλγαρους ή Αρβανίτες αλλά στους ελληνορθόδοξους.

Κατά συνέπεια, η παράγραφος 2 μαρτυρά πρωτοκαθεδρία των ελληνορθοδόξων Πατριαρχείων (‘’στύλοι της Ορθοδοξίας’’, παράγραφος αρ. 1) τα οποία μπορούν να μιλούν εν ονόματι όλων των Ορθοδόξων παραλείποντας τα ονόματα των άλλων λαών, παρά το γεγονός ότι έχουμε και δύο περιπτώσεις συμπεριληπτικής χρήσης του χαρακτηρισμού "Ορθόδοξος Γραικός": στην παράγραφο 3 χαρακτηρίζονται "Ορθόδοξοι Γραικοί" όλοι όσοι ανήκουν στο Ορθόδοξο δόγμα και στην παράγραφο 4 ονομάζονται "Ορθόδοξοι Γραικοί" οι Βαλκάνιοι Ορθόδοξοι.
 

Η πρωτοκαθεδρία των ελληνορθοδόξων φαίνεται και στην παράγραφο αρ. 6: ενώ οι Αγγλικανοί καλούνται να ενωθούν με το Ορθόδοξο δόγμα, εντούτοις η ένωση περιγράφεται με εθνοτικούς όρους σαν ήταν μεταξύ Άγγλων και Ελλήνων. Και πάλι, τα πρεσβυγενή Πατριαρχεία φαίνεται να μιλούν ως ελληνορθόδοξοι με ρόλο αντιπροσωπευτικό παραλείποντας τα ονόματα των άλλων λαών. Μάλιστα, στην παράγραφο 6 υπάρχει η φράση «εκατέρων των ευγενεστάτων περιδόξων γενών» και από τις παραγράφους 5 & 7 φαίνεται πως ο όρος «γένος» είναι εθνοτικός και εννοεί συγκεκριμένους λαούς (βεβαίως, και οι όροι ‘ευγενεστάτων»’ ή ‘περιδόξων’ γενών ταιριάζουν περισσότερο σε κοσμικά παρά σε θρησκευτικά συμφραζόμενα).

Τεκμήριο αρ. 42 - περ. 1717

Ταύτιση Ρωμανίας-Ελλάδας και αναφορά σε υπόδουλους Ρωμαίους οι οποίοι όμως έχουν πατρίδα την «Ελλάδα» ως αναφορά στη σχέση τους με τον Ελληνισμό.

Τεκμήριο αρ. 43 - περ. 1720

Μαρτυρία για την ‘ημική’ σύνδεση των υπόδουλων Ελληνορθοδόξων με την αρχαιοελληνική κληρονομιά που προκαλεί αισθήματα υπερηφάνειας. Πριν από οποιαδήποτε επιρροή του Διαφωτισμού, η σύνδεση με την αρχαιότητα είναι ήδη διαδεδομένη στον ελληνικό χώρο (άρα ξεκίνησε ακόμα πιο πριν) και οι ξένοι όχι μόνο δεν παρουσιάζονται ως φορείς της, αλλά την ειρωνεύονται.

Τεκμήριο αρ. 44 - περ. 1720

Αναφορά σε δημώδες κείμενο για την προγονική σχέση των υπόδουλων Ρωμαίων με τους αρχαίους Έλληνες.

Τεκμήριο αρ. 45 - περ. 1720

Ταύτιση των εθνωνυμίων Έλλην-Ρωμαίος-Γραικός (‘’Αυτοκράτορας Ρωμαίων’’ ονομάζεται ο Αυστριακός βασιλιάς)

Τεκμήριο αρ. 46 - 1726

Το όνομα «Ρωμαίος» ως εθνοτικό, διαχωρίζει τους ελληνορθοδόξους από τους λοιπούς Ορθοδόξους των Βαλκανίων που αναφέρονται επώνυμα (Σέρβοι, Βλάχοι, Βούλγαροι, Αλβανίτες). Έχει σημασία ότι το «Ρουμ Μιλλέτ» έλαβε το όνομα της εθνοτικής ομάδας των «Ρωμαίων».

Τεκμήριο αρ. 47 - περ. 1747

Ταύτιση των εθνωνυμίων Ρωμαίος-Γραικός. Οι Ελληνορθόδοξοι διαφοροποιούνται από τους άλλους Ορθοδόξους και τεκμηριώνεται η πρωτοκαθεδρία τους.

Τεκμήριο αρ. 48 - περ. 1765

Σύνδεση του υπόδουλου ελληνορθόδοξου λαού με την αρχαιοελληνική του κληρονομιά.

Τεκμήριο αρ. 49 - περ. 1765

Οι υπόδουλοι Ρωμαίοι Ελληνορθόδοξοι αποτελούν τον τρίτο κρίκο της τρισχιλιετούς(!) ελληνικής ιστορίας μετά τους αρχαίους Έλληνες και τους Βυζαντινούς. Θαυμασμός για τους ειδωλολάτρες αρχαίους προγόνους και τα έργα τους που γεννούν επιθυμία επιστροφής στο αρχαίο κάλος. Παρατηρούμε κάτι που συναντάμε και στις λαϊκές μαρτυρίες Κακριδή: στον συγγραφέα -αν και εγγράμματος- διαφαίνεται ο ίδιος θαυμασμός για τα μεγάλα αρχαία κτίσματα τα οποία μόνο με τη βοήθεια του Θεού θα μπορούσαν να κτιστούν. Αυτό το δέος οδήγησε τη λαϊκή φαντασία στους «θεριακούς» παλαιούς Έλληνες.

Τεκμήριο αρ. 50 - περ. 1771

Ταύτιση των εθνωνυμίων Έλλην-Ρωμαίος-Γραικός και πρωτοκαθεδρία των ελληνορθόδοξων (σύγκριση με το τεκμήριο αρ. 41).

Τεκμήριο αρ. 51 - περ. 1771

Το τριμερές της ιστορίας των υπόδουλων Ρωμαίων/Ελληνορθοδόξων που είναι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων και των Βυζαντινών. Μνήμη της χαμένης αίγλης.

Τεκμήριο αρ. 52 - περ. 1772

Οι Ρωμαίοι=Ελληνορθόδοξοι ως απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων.

Τεκμήριο αρ. 53 - περ. 1790

Υιοθέτηση από τους Ρωμιούς Ελληνορθόδοξους του εθνωνυμίου Έλληνες. Η δεσπόζουσα θέση τους στο «Ρουμ Μιλλέτ» οδηγεί τους άλλους λαούς στην υιοθέτηση του ονόματος του πολιτισμικά ισχυροτέρου.

Τεκμήριο αρ. 54 - περ. 1791

Οι υπόδουλοι Ρωμαίοι Ελληνορθόδοξοι ως Νεώτεροι Έλληνες, απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Εκφράζεται θλίψη για την υποδούλωση.

Τεκμήριο αρ. 55 - περ. 1794

Ταύτιση των εθνωνυμίων Ρωμαίος-Γραικός και υπενθύμιση προγονικής σχέσης με τους αρχαίους Έλληνες (‘’αρχαία διάλεκτος Γραικών’’).

10. Οι πηγές: 19^ος αιώνας (πριν την Επανάσταση)

Τεκμήριο αρ. 56 - περ. 1802

Το όνομα Ρωμαίος λαμβάνει τη σημασία ενός εξελληνισμού σε βάθος (όχι μόνο γλώσσας αλλά και ηθών). Το κείμενο διατυπώνεται σαν να είναι αυτονόητη η επιθυμία (χαρείτε, τιμήσετε) των Βαλκάνιων Χριστιανών να υιοθετήσουν τον τρόπο των Ελληνορθοδόξων.

Τεκμήριο αρ. 57 - περ. 1802

Ταύτιση των εθνωνυμίων Έλλην-Ρωμαίος-Γραικός. Ένα από τα ιστορικά στάδια των υπόδουλων Ελληνορθοδόξων ήταν και ο Βυζαντινός Ελληνισμός.

Τεκμήριο αρ. 58 - περ. 1815

Ταύτιση των εθνωνυμίων Γραικός, Ρωμαίος και Έλλην με αναφορά στους αρχαίους Έλληνες προγόνους. Και εδώ, η δεσπόζουσα θέση των Ελληνορθοδόξων οδήγησε στην υιοθέτηση του ονόματος του πολιτισμικά ισχυροτέρου.

Επίλογος-Συμπεράσματα

Ελπίζουμε το υλικό που παρουσιάσαμε να βοηθήσει ως ένα βαθμό στην κατανόηση της ταυτότητας του ελληνισμού της Τουρκοκρατίας.

Δεν υπάρχει λόγος να κρύψουμε την ιστορία μας για χάρη κάποιας μετανεωτερικής ιδεοληψίας, ούτε η αποδοχή της ιστορικής αλήθειας μετατρέπει κάποιον σε «εθνικιστή» με την τρέχουσα αρνητική σημασία της λέξης. Άλλωστε, και οι εθνικιστές όπως και οι αναθεωρητές απεχθάνονται την ιστορική αλήθεια και το έχουν αποδείξει.

Αν λοιπόν αφαιρέσουμε τις φανφάρες και τις μεγαλοστομίες των παλαιότερων ιστορικών και λογίων, ο κεντρικός άξονας της ελληνικής ιστορίας είναι κατά βάση αυτός που γνωρίζουμε, με τα θετικά και τα αρνητικά του.

Με λίγα λόγια λοιπόν, το συμπέρασμα που προκύπτει από τις πηγές για την ιστορία της ταυτότητας των «ρωμαίων» της Τουρκοκρατίας μέχρι την Επανάσταση έχει ως εξής:

Η σχέση των τελευταίων βυζαντινών αιώνων με την ελληνική ιστορία είναι κάτι που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Εκτός από την πολιτισμική υπερηφάνεια και τις μαρτυρίες περί Ελλήνων που πολλαπλασιάζονται μετά το 1204, η τελευταία ομιλία του «Μαρμαρωμένου Βασιλιά» μπορεί να θεωρηθεί αδιάψευστο σύμβολο για το γεγονός αυτό. Όπως είχαμε γράψει, «στην δραματικότερη στιγμή της ιστορίας του Βυζαντίου, το ‘’Έλληνες’’ αποτέλεσε το υπερήφανο όνομα με το οποίο καλούνταν άρχοντες, κλήρος, λαός και στρατός να αγωνιστούν μέχρις εσχάτων για την πατρίδα τους».

Μόλις χάνεται η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ο λαός υποδουλώνεται, η Ρωμαϊκή πολιτεία καταρρέει και οι βυζαντινοί καλούνται πλέον να επιβιώσουν με εφόδια τις μνήμες τους, την πίστη τους και την ελληνικότητα τους. Στο ζοφερό παρόν μετά την Άλωση που η ρωμαϊκή τάξη πραγμάτων έχει χαθεί, ο «Ρωμαίος» έχει στα χέρια του μόνο δύο κομμάτια από την παλιά του ταυτότητα: την ορθοδοξία και την υπερηφάνεια για την ελληνικότητα του. Η υιοθέτηση του ονόματος «Έλλην» (βλ. Κατηγορία 2) ή «Γραικός» (βλ. Κατηγορία 4) και η σύνδεση των «Ρωμαίων» με το αρχαιοελληνικό παρελθόν (βλ. Κατηγορία 6 και 7) είναι δεδομένα στις πηγές για όλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Το «Ρωμαίος» πλέον σημαίνει απλά Ελληνορθόδοξος, χωρίς την πρόσθετη ιδιότητα του ρωμαίου πολίτη.

Όσο για τους άλλους λαούς, σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να μιλάμε για μια «αδιαμόρφωτη μάζα υπόδουλων Ορθοδόξων». Οι λαοί σε ολόκληρη την Τουρκοκρατία έχουν ονόματα σαφή και διακριτά και αυτό ισχύει και για τους Βαλκάνιους Ορθοδόξους: οι Σέρβοι, οι Βλάχοι, οι Βούλγαροι, οι Αλβανίτες είναι παρόντες σε όλους τους αιώνες με τα ονόματα τους και βεβαίως, εξ’ αυτών, μόνο ένας λαός έχει το εθνοτικό όνομα «Ρωμαίος» και κανείς άλλος. Ρωμαίοι είναι μόνο οι ελληνορθόδοξοι.

Το εθνοτικό περιεχόμενο του «Ρωμαίος» παρέμεινε αμετάβλητο μέχρι το τέλος και για το γεγονός ότι οι «Ρωμαίοι» αποτέλεσαν εξαρχής μια δεσπόζουσα ομάδα, μας βεβαιώνει η αφομοιωτική τους δύναμη, η ελληνικότητα των πατριαρχείων αλλά και το «Ρουμ Μιλλέτ» που είχε πάρει το όνομα μόνο των «Ρωμαίων» αν και περιελάμβανε όλους τους Ορθοδόξους. Ουσιαστικά, η αμιγώς θρησκευτική χρήση του «Ρωμαίος» σήμαινε «αυτός που έχει την ίδια πίστη με τους Ρωμαίους». Άρα, εκφυλισμός του ονόματος με τη σημασία «μάζα Ορθοδόξων» δεν προκύπτει.

Κατά συνέπεια, τα τρία ονόματα των ελληνορθοδόξων, Ρωμαίος, Γραικός και Έλλην (το ‘Έλλην’ μεταγενέστερα από τα άλλα δύο) έφταναν συχνά να εκφέρονται ως αντιπροσωπευτικά για τους Βαλκάνιους κυρίως Ορθοδόξους που επιθυμούσαν να ενταχθούν στην ομάδα που κατείχε τον ηγετικό ρόλο.

Το σημαντικότερο όμως είναι ότι τα τρία αυτά ονόματα παρέμειναν ως το τέλος εθνοτικά, δηλαδή ανήκαν δικαιωματικά σε έναν και μόνο διακριτό λαό, τους ελληνορθοδόξους. Ο Μοσχοπολίτης καλεί Αρβανίτες, Βλάχους κ.λπ. να γίνουν «Ρωμαίοι» και αυτό συνεπάγεται ‘’πατρίδες Ελληνικές’’. Γι’ αυτό άλλωστε οι Ορθόδοξοι Αρβανίτες, Βλάχοι και Σλαβόφωνοι ήταν αυτοί που εντάχθηκαν σταδιακά στην ελληνική ταυτότητα και ήδη στην Επανάσταση είχαν μια πλήρως ελληνική συνείδηση.

Είχαμε αναφέρει ξανά προς όσους αναζητούν αναδρομική «διαίρεση» του ελληνικού έθνους με φυλετικά κριτήρια (βλ. Λιθοξόου, «ΙΟΣ» Ελευθεροτυπίας, Κωστόπουλος και λοιποί): αν πάρουμε για παράδειγμα το όνομα Αρβανίτες, δεν ήταν καθόλου τυχαίο ότι επικράτησε με αυτή τη μορφή, ακριβώς για να τονίσει τη διαφορά κάποιου που εντάσσεται σε ένα ελληνικό περιβάλλον επί τέσσερις ολόκληρους αιώνες και η φυλή του έχει υποστεί πλήθος επιγαμιών ενώ η συνείδηση του έχει επίσης αλλοιωθεί από αιώνες αλληλεπίδρασης. Τι χαρακτηριστικότερο παράδειγμα από τους (κυρίως) αρβανιτόφωνους Υδραίους, που μπαίνουν σε έναν αγώνα ζωής και θανάτου, ως Έλληνες απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων (βλ. ΕΔΩ). Δυστυχώς όμως, η ιστορική αλήθεια προκαλεί ιδεολογική δυσανεξία σ’ αυτούς που προτιμούν να ισοπεδώνουν την ελληνική ιστορία παρά να εγκαταλείψουν τις εθνομηδενιστικές ιδεοληψίες. Θαυμάστε εδώ την κατάντια που επικρατεί σε ιστοσελίδες ακραίων όπως ο Λιθοξόου:

Κατά τη γνώμη μας λοιπόν, οι σημερινοί Έλληνες, ανεξαρτήτως καταγωγής και… «καθαρότητας» αίματος (κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει αν κάποιοι φυλετικοί του πρόγονοι πριν από αιώνες ήταν Έλληνες, Σλάβοι, Αρβανίτες ή Τούρκοι), μπορούν να είναι βέβαιοι πως ο ελληνισμός όχι μόνο δεν ξεχάστηκε ποτέ από την εποχή του Ομήρου, αλλά αντιθέτως, συνέχισε να ελκύει πολλούς από τους λαούς με τους οποίους ήλθε σε επαφή αλλά ταυτόχρονα και ν’ αλληλεπιδρά με τους πολιτισμούς που συνάντησε.