Τι θα ήταν το σύμπαν χωρίς παρατηρητές; Πόσο αληθινός είναι ο κόσμος τών αισθήσεών μας; Και τι λογική μπορεί να υπάρχει σε ένα σύμπαν χωρίς παρατηρητές;

Για τη γνωσιολογική θεωρία του Κριτικού Ρεαλισμού, ο Ευάγγελος Θεοδώρου (πρώην Πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών), ως μεταφραστής του βιβλίου «Η αρχή των πάντων – Φυσικές επιστήμες και Θρησκεία» του Hans Kϋng, γράφει σε σημείωσή του τα εξής:

«Όχι μόνο στον κόσμο των πνευματικών αξιών, που προϋποθέτουν σχέση αγαθών και ανθρωπίνου υποκειμένου, αλλά «και σ' αυτή την περιοχή του φυσικού υλικού κόσμου πολλές φορές ο οντικός χαρακτήρας είναι δυνάμει και γίνεται εν ενεργεία μόνον εκ της επαφής και σχέσεως προς το ανθρώπινο υποκείμενο.

Ας θυμηθούμε τις δευτερογενείς ιδιότητες του αντικειμένου. Ως γνωστόν, εκτός των πρωτογενών ιδιοτήτων (που είναι λ.χ. έκταση, σχήμα, πυκνότητα, μέγεθος, βάρος, πλήθος, κίνηση, απόσταση από εμάς), υπάρχουν οι δευτερογενείς ιδιότητες (χρώματα, ήχοι, γεύσεις γλυκού, πικρού, ξινού κ.λπ., οσμές, ευωδίες, δυσωδίες). Οι ιδιότητες αυτές δεν υπάρχουν αυτές καθ' εαυτές έξω από το ανθρώπινο υποκείμενο, αλλά δημιουργούνται τη στιγμή, κατά την οποία τα αντικείμενα έρχονται σ' επαφή προς τα αισθητήρια μας όργανα.

Βεβαίως οι ιδιότητες αυτές δεν οφείλονται σε υποκειμενικές αυθαιρεσίες, αλλ' έχουν fundamentum in re, θεμελιώνονται στη φυσική πραγματικότητα, οφείλονται σε κάτι που υπάρχει αντικειμενικά. Αλλ' αυτό το κάτι είναι διαφορετικό από τις ίδιες τις ιδιότητες. Αυτό, που υπάρχει αντικειμενικά, είναι χημικές ουσίες και ενέργειες, ποιοτικές διαφορές, κινήσεις, δονήσεις, κραδασμοί, ηλεκτρομαγνητικές κυμάνσεις, μηχανικές πιέσεις κ.τ.τ., που μόνον, όταν έλθουν σ' επαφή με τα αισθητήρια μας όργανα, γίνονται οσμές, γεύσεις, ήχοι, χρώματα.

»Αντικειμενικά δεν υπάρχουν οσμές (ευωδίες, δυσωδίες), αλλά μόνον πτητικές ουσίες, που, καθώς εξαερώνονται, φθάνουν στη μύτη μας, ερεθίζουν τον βλεννογόνο υμένα της μύτης και δημιουργούν τις οσμές αυτές. Οι γεύσεις του γλυκού, πικρού, ξινού κ.λπ. δεν υπάρχουν αντικειμενικά, αλλά δημιουργούνται τη στιγμή, κατά την οποία χημικές ουσίες διαλύονται με το σάλιο πάνω στη γλώσσα μας.

Αντικειμενικά δεν υπάρχουν ήχοι, αλλά μόνον ταλαντώσεις ή κυμάνσεις του αέρα, και ανάλογα προς το μήκος τους ή τη συχνότητα τους, δηλαδή ανάλογα προς το πόσες από αυτές φθάνουν στο αυτί μας σ' ένα δευτερόλεπτο, έχουμε την ποικιλία των ήχων. Το αυτί μας συλλαμβάνει από 20 έως 20.000 κυμάνσεις σ' ένα δευτερόλεπτο.

Κάτι παρόμοιο ισχύει και για τα χρώματα. Αντικειμενικά δεν υπάρχουν αυτά, αλλά μόνον τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα, που εκπέμπονται από τα αυτόφωτα ή ανακλώνται από τα ετερόφωτα σώματα. Ανάλογα προς το μήκος των κυμάτων ή τη συχνότητα τους, ανάλογα δηλαδή προς τον αριθμό των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων, που κατά ένα δευτερόλεπτο φθάνουν στον αμφιβληστροειδή χιτώνα των ματιών, αντιλαμβανόμεθα την ποικιλία των χρωμάτων. Βλέπουμε το ερυθρό χρώμα, όταν έχουμε μήκος κύματος 7 δέκατα του εκατομμυριοστού του μέτρο και συχνότητα 430 χιλιάδων γιγακύκλων, δηλαδή 43 τρισεκατομμυρίων κύκλων ανά δευτερόλεπτο. Το ιώδες χρώμα αντιστοιχεί σε μήκος κύματος 4 δεκάτων του εκατομμυριοστού του μέτρου και συχνότητα 750 χιλιάδα γιγακύκλων, δηλαδή 750 τρισεκατομμυρίων κύκλων ανά δευτερόλεπτο. Ενδιάμεσα βρίσκονται τα άλλα χρώματα. Όπως δεν ακούμε υπέρηχους, έτσι δεν συλλαμβάνουνε τα μάτια μας υπέρυθρες ή υπεριώδεις ακτίνες.

Είναι φανερό, ότι γινόμαστε συνδημιουργοί της γοητείας τής μουσικής ή της χρωματικής ομορφιάς του σύμπαντος (λ.χ. των λουλουδιών.). Εάν δεν υπήρχαν αισθανόμενα όντα, το σύμπαν θα ήταν βουβό και σκοτεινό.

»Η σημερινή Φυσική προχωρεί πιο πέρα. Μας λέγει ότι η δυναμική σφραγίδα του ανθρώπου στη γνώση του σύμπαντος δεν υπάρχει μόνο στις δευτερογενείς ιδιότητες που αναφέραμε, αλλά τουλάχιστον εις ολόκληρον τον κόσμον της Μικροφυσικής, της οποίας τα πορίσματα, όπως διακηρύττει ο Heisenberg, δεν είναι απλές περιγραφές μιας φύσης, την οποίαν θεώμεθα και κατανοούμε αυτή καθ' εαυτήν ανεξαρτήτως ημών, αλλά περιγραφές των σχέσεών μας προς τη φύση, του "παιχνιδιού ανταλλαγής", (το Wechselspiels) μεταξύ ανθρώπου και φύσης, "μέσα στο οποίο δεν είναι πλέον δυνατή αντικειμενικοποίηση (Objektivierung) του φυσικού φαινομένου"»

(Ευαγγέλου Θεοδώρου, «Οι αξίες ως θεμέλια του Ανθρωπισμού και Πολιτισμού», Ανάτυπον εκ του περ. Ακτίνες, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2006, Αθήναι 2006, σσ. 5-6. Πρβλ. του ιδίου: «Τα όρια της επιστημονικής γνώσεως» (Πρυτανικός Λόγος, Αθήνα 1981).