Εισαγωγή

"Πας άνθρωπος οιοσδήποτε και εάν είναι, οπουδήποτε και εάν ζη, οιανδήποτε θέσιν και εάν κατέχη, πεπαιδευμένος ή απαίδευτος, πλούσιος ή πένης, επιφανής ή παντελώς άσημος, εν νεότητι, εν ωρίμω ηλικία ή εν γήρατι, εν ημέραις χαράς ή συμφοράς προβληματίζεται "εκ βαθέων" και μετ' εντάσεως, ή ακροθιγώς, επί του νοήματος της ζωής και θέτει προ εαυτού το ερώτημα: Τι εστιν αλήθεια;" ^[1,2]

Με αυτά τα λόγια ο Αρχιμανδρίτης Σωφρόνιος, θέτει την υπαρξιακή αγωνία που διακατέχει τον άνθρωπο για το νόημα της αλήθειας. «Τι εστιν αλήθεια;» ένα διαχρονικό ερώτημα της ανθρωπότητας αλλά και ένα ζητούμενο στην εποχή μας, χωρίς όμως την προσδοκία μιας απάντησης. Όπως στην εποχή του Αγίου Σιλουανού και του π. Σωφρονίου, έτσι και τώρα είκοσι χρόνια μετά την κοίμησή του η αγωνία στην αναζήτηση της αλήθειας είναι ακόμα πιο εμφανής. Και εδώ ακριβώς βρίσκεται η μεγάλη προσφορά του π. Σωφρονίου. Οι διδαχές του είναι η θεοφόρος προσπάθεια να προσφέρει ελπίδα στους ανθρώπους της εποχής του αγγίζοντας, ακόμη εναργέστερα θα λέγαμε, και το σήμερα. Οι πνευματικές νουθεσίες του είναι καρπός εμπειρίας· της πολύπειρης γνώσης και εκπαίδευσής του, της ιδιαίτερης σχέσης με τον πνευματικό του πατέρα τον Άγιο Σιλουανό, και το πιο σημαντικό, των επανειλημμένων επισκέψεων της μυστικής εμπειρίας της θείας χάρης.

Η γλώσσα του π. Σωφρονίου είναι κατανοητή και εύληπτη. Καταγράφει τις εμπειρίες της Ιεράς παράδοσης και τις προσωπικές του με τρόπο χαριτωμένο. Στηρίζεται σε διάφορες πηγές, θεολογικές και φιλοσοφικές, για να μεταφέρει στη σύγχρονη γενιά την αλήθεια της Ορθόδοξης θεολογίας. Προσφέρει πάμπολλες γνώσεις σε πλειάδα θεμάτων, αν και ο ίδιος δεν καταβάλλει προσπάθεια για μία συστηματική παρουσίασή τους^[3]. Αυτό άλλωστε είναι το αντικείμενο της ακαδημαϊκής θεολογίας.

Στα γραπτά του π. Σωφρονίου είναι σαφές ότι η ακαδημαϊκή θεολογία δεν μπορεί να εκληφθεί αυτονομημένη από την θεολογία ως καρπό του Αγίου Πνεύματος. Πιο συγκεκριμένα, οι απόψεις του για την ακαδημαϊκή θεολογία προϋποθέτουν σε μεγάλο βαθμό τη βίωση της ασκητικής ζωής, της Ιεράς Παραδόσεως και των δογμάτων της Εκκλησίας.

Το ερώτημα που αυθόρμητα θα μπορούσε κάποιος να θέσει σχετίζεται με το αν δύναται ο π. Σωφρόνιος να καταγίνεται με την ανάλυση θεμάτων παρόμοιων με αυτό; αντί άλλης απαντήσεως θα προσφέρουμε ένα απόσπασμα από το βιβλίο I Love Therefore I Am, του π. Νικολάου (Σαχάρωφ). Γράφει:

Ο οικουμενικός χαρακτήρας των λόγων του (ενν. π. Σωφρόνιος) καθορίζεται από τον καθολικό χαρακτήρα της ζωντανής εμπειρίας του. Επειδή ο π. Σωφρόνιος βίωσε τα σημαντικότερα θρησκευτικά κινήματα και τα κινήματα των διανοούμενων της εποχής μας, ο πνευματικός του χαρακτήρας είναι εμπλουτισμένος με τα διάφορα ρεύματα της διανόησης. Ωστόσο παρά την ποικιλομορφία, η θεολογία του ποτέ δεν υπερβαίνει τα όρια που καθορίζονται από την Ορθόδοξη παράδοση… Ο ίδιος αφομοίωσε τους Πατέρες στο όλο τους το βάθος… Αφομοιώνει τον πλούτο της φιλοσοφίας, της λογοτεχνίας, της ποίησης, της τέχνης. Μέσα στη μυστική του εμπειρία ενσωματώνει τα διαφορετικά αυτά στρώματα σκέψης σε ένα ενιαίο όραμα. Αυτό το τελευταίο αποτελεί αυτό που θα ονομάζαμε η «διδασκαλία του Αρχιμανδρίτη Σωφρονίου». ^[4]

Σ' αυτή την περιγραφή συνειδητοποιείται η μεγάλη εμπειρία που εξέφραζε το βίωμα του π. Σωφρονίου κατά τη διάρκεια της ζωής του. Η παιδική και εφηβική του ηλικία στη Ρωσία, οι σπουδές ζωγραφικής στο Παρίσι, η διείσδυση στον Ανατολικό μυστικισμό, οι σπουδές Ορθόδοξης θεολογίας στο Ινστιτούτο του Αγίου Σεργίου, η μοναχική του εμπειρία στο Άγιον Όρος, όπου έζησε για είκοσι πέντε χρόνια ως μοναχός, ερημίτης και πνευματικός πατέρας πριν επιστρέψει στη Γαλλία, η ίδρυση του κοινοβίου στην Αγγλία αποδεικνύουν αναντίρρητα το πολύμορφο πλέγμα πολιτιστικών και πνευματικών γεγονότων που διεξήλθε, γεγονότα που βρέθηκαν στο επίκεντρο του γίγνεσθαι της ανθρωπότητας και διαμόρφωσαν τον εικοστό αιώνα^[5]. Σε όλα αυτά χάρισε το καθολικό βλέμμα της κατανόησης και της πνευματικότητας στη ζωή των ανθρώπων .

Σε όλα αυτά οφείλουμε να συνυπολογίσουμε τα ιδιαίτερα πνευματικά χαρίσματα και εμπειρίες που προσδίνουν ειδικό βάρος στη διδασκαλία του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι περιγραφές που δίδει περί του Ακτίστου φωτός, περιγραφές βιωματικές που κατείχε από την παιδική του ηλικία:

Εγνώρισα τον Ζώντα Θεόν εξ αυτής της τρυφεράς μου ηλικίας. Υπήρξαν περιπτώσεις, ότε, εξερχόμενος και, ακριβέστερον, φερόμενος εις την αγκάλην έξω του ναού, έβλεπον την πόλιν, ήτις εκείνον τον καιρόν ήτο δι' εμέ ο κόσμος άπας, φωτιζομένην υπό δύο ειδών φώτων. Το ηλιακόν φως δεν παρημπόδιζε να αισθανθώ την παρουσίαν του άλλου Φωτός… Όλα σχεδόν τα γεγονότα της περιόδου εκείνης εξηλείφθησαν εκ της μνήμης μου, ουχί όμως η μνήμη του Φωτός Εκείνου. ^[6]

Σε άλλο σημείο σημειώνει: «Ουχί άπαξ ηξιώθην της θεωρίας του Θείου Φωτός»^[7].

Ο σημαντικότερος ίσως λόγος της ενασχόλησης του π. Σωφρονίου με το ζήτημα της ακαδημαϊκής θεολογίας είναι η επίδραση που έχει στους ανθρώπους:

Πιστεύουμε ότι δεν κινδυνεύουμε να σφάλουμε στην εκτίμησή μας ότι το προσωπικό παράδειγμα του Γέροντος Σωφρονίου είναι η καλύτερη επαλήθευση των όσων γράφει για την ακαδημαϊκή θεολογία. Η επιστήμη της θεολογίας ανταποκρίνεται στο σκοπό της, όταν όχι μόνον δεν αδιαφορεί, αλλά οδηγεί στην προσωπική προσέγγιση και επαφή με το περιεχόμενο της πίστης. [8]

Και εδώ ακριβώς βρίσκεται το επίκεντρο των αντιλήψεων του π. Σωφρονίου για την ακαδημαϊκή θεολογία.

Παρότι κοιμήθηκε πρόσφατα, το 1993, παρατηρείται ένας διογκούμενος αριθμός επιστημονικών μελετών γύρω από το πρόσωπο του π. Σωφρονίου. Σε αυτό συνέβαλε ότι τα έργα του έχουν μεταφρασθεί σε πολλές γλώσσες και έχουν προκαλέσει διεθνές ενδιαφέρον. Συνέπεια η προσπάθεια αποτίμησης από διάφορους ερευνητές της κειμενικής παραγωγής του Πατέρα. Πονήματα δευτερεύουσας βιβλιογραφίας έχουν γραφεί σε διάφορες γλώσσες, κυρίως όμως στην Ελληνική και αγγλική.

Μία από τις πρώτες ακαδημαϊκές μελέτες συνεγράφη από τον Αρχιμανδρίτη Ζαχαρία (Ζαχάρου) ως διδακτορική διατριβή που κατατέθηκε στη Θεολογική Σχολή του ΑΠΘ το 1998. Δημοσιεύθηκε ως βιβλίο με τον τίτλο: Αναφορά στη θεολογία του Γέροντος Σωφρονίου, το 2000. Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια γενική εισαγωγή και παρουσίαση της συνολικής θεολογίας του π. Σωφρονίου.

Άλλη, εξίσου σημαντική μελέτη, προήλθε από τη γραφίδα του Ιερομονάχου Νικόλαου (Σαχάρωφ), η οποία ξεκίνησε επίσης ως συγγραφή διδακτορικής διατριβής (Οξφόρδη, 1999). Στη συνέχεια δημοσιεύθηκε με τίτλο: Αγαπώ άρα υπάρχω: Η θεολογική παρακαταθήκη του Γέροντα Σωφρονίου (2007), το οποίο αποτέλεσε «μια πρώτη προσπάθεια να παρουσιάσω», όπως σημειώνει ο π. Νικόλαος, «στο δυτικό ακαδημαϊκό κόσμο, μια κριτική μελέτη του π. Σωφρονίου ως θεολόγου» ^[9]. Η ιδιαιτερότητα αυτού του βιβλίου είναι η λεπτομερή περιγραφή της ζωής και της θεολογίας του π. Σωφρονίου. Είναι αξιομνημόνευτο για την παρουσίαση των πνευματικών, φιλοσοφικών και ακαδημαϊκών επιρροών που συνέβαλαν στην θεολογική διαμόρφωση του γέροντος.

Ένα ακόμη βιβλίο είναι του Μητροπολίτη Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου (Βλάχου). Επιγράφεται: Οίδα άνθρωπον εν Χριστώ: Βίος και πολιτεία του Γέροντος Σωφρονίου του ησυχαστού και θεολόγου (2007). Παρουσιάζει τη ζωή, τη θεολογική διαμόρφωση και τις επιρροές του π. Σωφρονίου. Γνώρισμα του βιβλίου είναι η παρουσίαση επιλεγμένων θεολογικών θεμάτων που παρατηρούνται στα γραπτά και την καθημερινή ζωή του π. Σωφρονίου. Επίσης καταγράφει τις προσωπικές συζητήσεις που ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου είχε μαζί του.

Σε δύο ακόμη έργα είναι σημαντικό να κάνουμε ιδιαίτερη μνεία, καθώς σχετίζονται με το θέμα μας και τις τοποθετήσεις του π. Σωφρονίου για την ακαδημαϊκή θεολογία.

Το πρώτο γράφηκε από τον Δρ. Θεολογίας Νικόλαο Γ. Κόϊο, Θεολογία και εμπειρία κατά τον Γέροντα Σωφρόνιο (2007). Καταπιάνεται με τη θεολογία ως «εμπειρία». Το βιβλίο αναλύει κυρίως τα θέματα της «χαρισματικής γνώσης» και της «χαρισματικής θεολογίας», ως απαραίτητων προϋποθέσεων για την κατανόηση του π. Σωφρονίου και των θεμελιωδών απόψεών του σχετικά με την ακαδημαϊκή θεολογία.

Το άλλο έργο είναι η διδακτορική διατριβή κατατεθείσα στο Τμήμα Θεολογίας του ΑΠΘ του Αρχ. Αρσενίου (Adnan) Dahdal, Η θεολογική γνωσιολογία στον π. Σωφρόνιο Σαχάρωφ, (2009). Κεντρικά θέματα συνιστούν η θεολογική γνώση, ακαδημαϊκή και πνευματική, η οδός της Θεογνωσίας και των προϋποθέσεών της και η θεοπτία. Αν και δε σχολιάζει ο εν λόγω συγγραφέας εκτενώς τις απόψεις του π. Σωφρονίου σχετικά με την ακαδημαϊκή θεολογία, προσφέρει μερικές αξιοσημείωτες παρατηρήσεις. Επίσης εξετάζει τη χαρισματική γνώση και τις προϋποθέσεις της, θέματα τα οποία θα μας αποσχολήσουν στο δικό μας πόνημα.

Μια εξίσου σημαντική συνεισφορά στον επιστημονικό χώρο αποτελεί το ακαδημαϊκό συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το 2007 για το πρόσωπο του π. Σωφρονίου. Το συνέδριο είχε τον τίτλο, Γέροντας Σωφρόνιος ο Θεολόγος του Ακτίστου Φωτός Τα πρακτικά δημοσιεύθηκαν με τον τίτλο: Πρακτικά Διορθόδοξου Επιστημονικού Συνεδρίου: Γέροντας Σωφρόνιος ο Θεολόγος του Ακτίστου Φωτός (2008). Το συνέδριο είχε πάνω από τριάντα εισηγητές. Μεταξύ αυτών ήταν Μητροπολίτες, Πρεσβύτεροι, καθηγητές, ακαδημαϊκοί από διάφορες χώρες. Αναφέρθηκαν σε μια ποικιλία θεμάτων σχετικά με τη ζωή και τα έργα του π. Σωφρονίου. Καμία ωστόσο από τις εισηγήσεις δεν ανέλυσε το θέμα μας ρητά, παρότι σε ορισμένα άρθρα υπάρχουν αξιοσημείωτες αναφορές.

Από τα παραπάνω, πιστεύουμε, ότι έχει δειχθεί επαρκώς η έλλειψη συγκεκριμένης μελέτης που να αφιερώνεται εξ ολοκλήρου στην προσέγγιση της Ακαδημαϊκής Θεολογίας από τον αρχ. Σωφρόνιο Σαχάρωφ, παρόλη την πληθώρα βιβλίων και άρθρων για επιμέρους πτυχές της διδασκαλίας του γέροντα. Αναλύοντας τη θεματογραφία μας θα επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε τις τοποθετήσεις ενός προσώπου που συνδυάζει τη θεωρητική και την εμπειρική γνώση περί του Θεού. Και όχι μόνο. Ο γέροντας ήταν σε θέση να εκφράζει αυτόν τον συνδυασμό και να τον μεταδίδει κατανοητά και παραστατικά. Πράγματι ο π. Σωφρόνιος ακολούθησε την πορεία των Αγίων Πατέρων και η θεολογία του αποτελεί έκφραση του μεγαλείου του Αγίου Πνεύματος. Ως εκ τούτου το θέμα, που επιλέξαμε να μελετήσουμε, προσδοκούμε να συντελέσει σε μία βαθύτερη προσέγγιση της σχέσης μεταξύ ακαδημαϊκής και αγιοπνευματικής θεολογίας.

Στο πρώτο κεφάλαιο, θα περιγράψουμε αυτό που αποκαλούμε αυθεντική γνώση του Θεού διακρίνοντάς την από το τι δεν είναι.

Στο δεύτερο κεφάλαιο, θα εξετάσουμε τις προϋποθέσεις πρόσκτησης αυτής της γνώσης στη βάση κυρίως της αληθινής πίστης και της ασκητικής ζωής.

Στο τρίτο, θα εξετάσουμε την ιδιαίτερη σημασία των δογμάτων για την άνοδο του ανθρώπου στην κατάσταση της Θεογνωσίας, στη διαμόρφωση της Δογματικής συνείδησης και πώς αυτή η συνείδηση οδηγεί στην αυθεντική και αποκαλυπτική θεολογία της Εκκλησίας, την «χαρισματική θεολογία».

Προϋποθέτοντας όλα τα προηγούμενα, το τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζει τις τοποθετήσεις του π. Σωφρονίου σχετικά με τα όρια της ακαδημαϊκής θεολογίας, του κορυφαίου των ακαδημαϊκών θεολόγων,

ενώ το πέμπτο αναλύει το ρόλο και το όραμά του για την ίδια τη φύση της ακαδημαϊκής θεολογίας.

Σημειώσεις

1,2. Αρχιμ. Σωφρονίου (Σαχάρωφ), Οψώμεθα τον Θεόν καθώς εστί, μεταφραστής Ιερομον. Ζαχαρίας (Ζάχαρος), Έσσεξ, 1996³, σελ. 391(221). Η πρώτη σελίδα αναφέρεται σε εκδόσεις ελληνικών έργων, με την αγγλική (όπου υπάρχει) σε παρένθεση.

3. Ιερομον. Νικολάου (Σαχάρωφ), Αγαπώ άρα υπάρχω: Η θεολογική παρακαταθήκη του Γέροντα Σωφρονίου, μεταφραστής Χρήστος Μακρόπουλος, Αθήνα, 2008², σελ. 55(39), «Τα κυριότερα έργα του Γέροντα [Σωφρονίου] δεν είναι αφιερωμένα σε κάποια συστηματική παρουσίαση πατερικών εννοιών (όπως συμβαίνει με τον Λόσκυ) ούτε αποσκοπούν στη δημιουργία ενός καινοτόμου και ολοκληρωμένου θεολογικού συστήματος (κάτι που επιχείρησε ο Μπουλγκάκωφ)· αυτό το οποίο συναντούμε στα έργα του γέροντα Σωφρονίου είναι μία αναλυτική περιγραφή της ασκητικής εμπειρίας».

4. Ιερομον. Νικολάου (Σαχάρωφ), I Love Therefore I Am, (Αγγλική έκδοση του Αγαπώ άρα υπάρχω), New York, 2002, σελ. 11. Το συγκεκριμένο απόσπασμα υπάρχει μόνο στην Αγγλική έκδοση.

5. Βλέπε Μητρ. Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου (Βλάχου), «Οίδα άνθρωπον εν Χριστώ» Βίος και πολιτεία τού Γέροντος Σωφρονίου τού ησυχαστού και θεολόγου, Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας), Λεβαδαία, 2007, σελ. 33.

6. Οψώμεθα τον Θεόν καθώς εστί, σελ. 56(37).

7. Αρχιμ. Σωφρονίου (Σαχάρωφ), Περί προσευχής, μεταφραστής Ιερομον. Ζαχαρίας (Ζάχαρος), Έσσεξ, 1994², σελ. 70(48).

8. Νικολάου Γ. Κόϊου, Θεολογία και εμπειρία κατά τον Γέροντα Σωφρόνιο, Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Άγιον Όρος, 2007², σελ. 101-2.

9. Ιερομον. Νικολάου (Σαχάρωφ), I Love Therefore I Am, σελ. 12. Το απόσπασμα εκ της Αγγλικής έκδοσης.